Алтайдын Чолмоны

Калганчы ок, калганчы туштажу, калганчы…

15.02.2019

1979 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 25-чи кӱнинде Туркестандагы јуучыл округтыҥ 40-чи черӱзиниҥ бӧлӱктери Амударья сууны понтон кӱр ажыра кечип, Афганистанныҥ јерине киргендер. Анайып, Советский Союз бастыра јер-телекейге олордо Орто Азияга бойыныҥ јилбӱлери бар деп угускан ла јарлаган. Тоолу ла ӧйдӧҥ ок-тарыныҥ јыды јытанып, Азияныҥ боро-сары ӧҥдӱ будуктары кызылына кӧмӱлген. Бек ле кӱчтӱ јаан ороон Кӱнчыгыш јаар ууланган.

НАТО-го ло оны јӧмӧп турган ороондорго мындый алтам канайып јарайтан эди. Олор Афганистанныҥ јаҥдарына удурлашкан бандиттерди акчала, мылтык-јепселле, кеп-кийимле јепсеп баштагандар. ЦРУ-ныҥ узак ӧйгӧ ӧткӱрген «Циклон» деп операциязыныҥ турулталарында ол ӧйдӧ моджахеттер кӱнӱҥ сайын эки миллиард доллардаҥ алгандар деп айдылат. Је олор мындый болуш тегин улуска эдилген деп, кӧстӧҥ кӧскӧ тӧгӱндегендер. Ол тушта бу айдары јок јаан акчаныҥ он ло процент кирези гуманитар болушка тузаланылган деп, јартын база айдар керек. Душмандар арткан акча-јӧӧжӧни карамы јогынаҥ совет черӱлерле тартыжуга тузалангандар.

Кейдеги десанттыҥ черӱзиниҥ 103-чи дивизиязыныҥ 357-чи десантный гвардейский полкыныҥ тоозында Афганистанныҥ Дисхабзи, Бамиан, Хост провинцияларында јуулашкан јерлежис Сергей Адлыков: «Бистиҥ батальондо ол тушта  «духтардаҥ» айрып алган техниканыҥ јаан эмес толук-чогымы болгон. 79 јылдыҥ јаҥар айынаҥ ала 81 јылга јетире јуулган мылтык-јепселди кӧрӧлӧ, каткыбыс келетен эди. Душмандарда ол тушта је кандый јепсел болбогон деп айдар. Олордо туку XX чактыҥ башталганында англо-бургский јуу-согушта тузаланган «бур» деп мылтыктаҥ ала татап ла чирип калган ӱлдӱлерге јетире болгон. Бир эмеш ӧй ӧткӧн кийнинде, кыдат јеринде эдилген јаан калибрлӱ ДШК пулеметтор, итальяндардыҥ пластикалу миналары, американдардыҥ М-16 таҥмалу мылтыктары, пехотала тартыжар гранаталар ла ӧскӧ дӧ јепселдер учурап баштаган. Бистиҥ солдаттар «духтардыҥ» кышкыда кырларда кийетен јеп-јеҥил кеп-кийимдерине кӱйӱнгилеп те туратандар. Душмандарды олордыҥ гран ары јанындагы «нӧкӧрлӧри» јуунак ла эптӱ «пакистанка» деп курткаларла, јымжак тередеҥ эдилген ботинкаларла, соокто бойлоры ла јылыыр аргалу јопон консерваларла јеткилдеген ине» — деп куучындайт.

1986 јылда американецтер афган оппозицияныҥ јуучылдарын «Стингер» деген зенитно-ракетный комплексле јепсеп баштагандар. Ол тушта Афганистанныҥ теҥеризинде кижиниҥ куйка бажы јимиреер адтыҥ бойы башталган. Ол ПЗРК-лардыҥ болужыла Совет черӱниҥ ондор тоолу вертолетторы ла самолетторы јоголтылган. Кӧп ӧлӱм болгон. Оноҥ улам ас эмес солдаттар канчын јиит тужында алтын сӧӧктӧрин биске таныш эмес ыраак Афганистанныҥ кырларында ла јалаҥдарында салгандар. Качан 40-чи черӱ бу ороонныҥ јеринеҥ чыгып барарда, Американыҥ калју ла кижи кӱӱни јок кайракандары «Стингерлерди» кемдерге бергенин оҥдоп, олорды душмандардаҥ ойто кайра јаан акчага садып алган керек-јарактар тӱӱкиде база болгон.

Совет черӱлер коштойындагы ороонныҥ јерине кирип, анда бойлорын ээлер чилеп тудунгандар. СССР-дыҥ гран-кыйузынаҥ ала Пакистанга ла Иранга јетире јуучыл гарнизондор тургузылган. Афганистанныҥ бастыра толуктарында каруулчыктардыҥ заставалары тудулган. Олор таныш эмес ороонныҥ јадын-јӱрӱмин бойлорыныҥ шиҥжӱзинде туткан. Рейдтерге јӱретен батальондор, кайуныҥ батальондоры ла аҥылу отрядтар бандиттердиҥ јуу-јепселдӱ тӧзӧмӧлдӧрине удура операциялар ӧткӱргендер. Олор јакшы турулталарга экелген деп айдар керек. Афганистанныҥ јаан деген калаларында амыр-энчӱ айалгалар тӧзӧлгӧн, заводтор, фабрикалар, электростанциялар, јолдор, кӱрлер тудулып башталган. Кӱнбадыштыҥ ороондоры јуу-јепселдӱ оппозицияны тыҥ да јӧмӧгӧн болзо, је 40-чи черӱ Афганистанда болгон айалгаларды јаантайын бойыныҥ ајарузында туткан.

Качан јаҥга Михаил Горбачев келерде, Советский Союзта јаҥырта тӧзӧш башталган ла кӧп немелер собурылып кубулган. Олордыҥ кӧп сабазы тӱӱкиде јарты јок керектер болуп артып калган. 1988 јылдыҥ кандык айыныҥ 14-чи кӱнинде Афганистанда болуп турган айалгалардыҥ аайына чыгар амадула Женевада јӧптӧжӱлер ӧктӧн.  Ол јӧптӧжӱ аайынча СССР бу ороонноҥ черӱлерин 1988 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 15-чи кӱнинеҥ ала чыгарып баштаган. Бистиҥ ороон Афганистаннаҥ бойыныҥ черӱлерин туй ла тогус айдыҥ туркунына чыгарып саларга молјонгон. Женевада болгон јӧптӧжӱле черӱлердиҥ јарымызын ӱч айдыҥ туркунына чыгарар ээжилер база тургузылган. Совет делегацияга дезе ӱстинеҥ тӧмӧн јоҥдолгон бу некелтелерди бӱдӱрерге јӧпсинерге келишкен.

Је душмандар айалгаларды катуланды-рып, Кабулды ракеталардаҥ алдындагызы-наҥ тыҥ адып баштагандар. Совет ороонныҥ башкарузы оны ајаруга алып, 1988 јылдыҥ кӱчӱрген айында  черӱлерди чыгарарын токтоткон. Мыныҥ кийнинде кӱчӱрген айдыҥ экинчи јарымызында ла јаҥар айда Афганистанда кызалаҥ айалгалар эмеш јымжаган. Је СССР черӱлерди чыгарары јанынаҥ база катап кандый да угузу этпеген. 1989 јылдыҥ кочкор айыныҥ 15-чи кӱнинде генерал-лейтенант Борис Громов эки ороонды бириктирген Најылыктыҥ кӱри ажыра ойто кайра јанган солдаттарды ээчиде калганчы катап ӧдӱп, канду-јуулу керектердиҥ тӱӱкизиниҥ бу бӱгин јабып салган деп билерис. Је моджахедтердиҥ олјозында арткан черӱчилдерди ле 40-чи черӱниҥ Афганистаннаҥ чыгарын јеткилдеген погранчерӱниҥ ат-нерелӱ керектерин бис база ундыбас учурлу. Коштойындагы ороонныҥ албатызына интернационалист болужын јетирген пограничниктер дезе Афганистанныҥ гран-кыйузын кочкор айдыҥ 15-чи кӱнинде тал-тӱштиҥ кийнинде кайра кечкендер. Ӧскӧ ороондо болгон јуу-согуштарда 15051 совет черӱчил божогон, 53753 кижи башка-башка шыркалар алган, 417 јуучыл сурузы јок болуп јылыйган.

Бистиҥ республикадаҥ Афганистанда он бир кижи јеҥ јастанып јыгылган. Турачактаҥ Александр Брагин, Чой аймакта Каракокша јурттаҥ Виктор Михайлов, Горно-Алтайсктаҥ Владимир Ушаков ло Игорь Савинов, Чамалдаҥ Владимир Двор-ников, Чамал аймакта Чопош јурттаҥ Алексей Лашутин, Кан-Оозы аймакта Ӱстиги-Јабаган јурттаҥ Юрий Ойношев, Оҥдойдоҥ Сергей Ерзумашев, Кош-Агаш аймакта Тӧбӧлӧр јурттаҥ Ербол Джумаканов, Улаган аймакта Акташ јурттаҥ  Станислав Мохов, Кӧксуу-Оозы аймакта Сугаш јурттаҥ Владимир Самаев Алтайына кайра јанбагандар. Олордыҥ эземи јаантайын бистиҥ јӱректеристе арткан. Туулу Алтайдаҥ Афганистанда болгон јуучыл керектерде ӱч јӱстеҥ ажыра кижи турушкан. Олордыҥ бастыразы јалтанбазын ла ат-нерезин кӧргӱскен. Јерлештеристиҥ кӧп сабазы шыркалар ла контузиялар алган. ВДВ-ныҥ 103-чи черӱзиниҥ 317-чи гвардейский полкыныҥ саперы Алексей Новоселов, 180-чи мотострелковый полктыҥ јуучылы, милицияныҥ амыралтадагы капитаны Матвей Мандышканов, 541-чи инженерно-саперный аҥылу батальонныҥ кичӱ сержанты Сергей Петраков, 56-чы гвардейский десантно-штурмовой бригаданыҥ сержанты Виктор Щенников ат-нерелӱ керектери учун «Кызыл Чолмон» орденле, 108-чи дивизияныҥ 181-чи мотострелковый полкыныҥ старший прапорщиги Виктор Порохня Кызыл Чолмон орденле эки катап кайралдаткандар. Кайучылдардыҥ командири, амыралтадагы полковник Владимир Александровтыҥ тӧжине дезе Јалтанбастыҥ ордени ле эки Кызыл Чолмон ордендер тагылган.

Бӱгӱнги кӱнде бистиҥ тергееде 200-теҥ ажыра јуучыл-интернационалисттер јадат. Олордыҥ кӧп сабазы амыр-энчӱ иште база бийик једимдерге јеткен. Кейдеги десанттыҥ черӱчили Петр Субботин Кадындагы заповед-никте канча јылдарга улай једимдӱ иштейт. Јӱрӱмнеҥ эрте јӱре берген јарлу артист Василий Вялковты канайып эске алынбас. Ол база Афганистанда јуулашкан. Тӧжинде «За отвагу» медаль тагынган, амыралтадагы подполковник Александр Копылов кӧп јылдарга чыгара МВД-да мӧрлӱ иштеген. Ол 781-чи аҥылу батальонныҥ эҥ артык кайучылдарыныҥ бирӱзи болгон. Јуучыл молјузын Термезтеги погранотрядта ӧткӧн Игорь Аткунов тургуза ӧйдӧ Оҥдой аймакта  Ийиндеги јурт јеезени башкарат. МЧС-тыҥ полковниги Игорь Бабкин кичӱ кемелер аайынча баш государственный инспектор болуп иштеп јат. Ол јалтанбазы ла ат-нерези учун Кызыл Чолмон орденле база эки катап кайралдаткан. Јалтанбас пограничник Андрей Иванов Кош-Агаш аймакта Ортолык јурттыҥ  балдарын бокско тазыктырат. Јуучыл связист Виктор Зуев дезе јиит спортчыларла мындый ок ишти Майма јуртта ӧткӱрет. Јуучыл молјузын Афганистанда бӱдӱрген база бир јерлежис Сергей Адлыков тургуза ӧйдӧ «Звезда Алтая» газетте иштейт. Ол Россияныҥ Бичиичилериниҥ ле Журналисттериниҥ биригӱлериниҥ турчызы.

Ӧй јаҥыс јерде токтобой, маҥ бажында барып ла јат, ӧдӱп ле јат. Афганистанда болгон јуу-чакты ӧдӱп, јер-алтайына эзен-амыр јанып келген јерлештеристиҥ кӧп сабазы шыркалардаҥ ла сынык-бычыктардаҥ улам божоп калган. Бӱгӱн Совет черӱлерди ӧскӧ ороонныҥ јеринде болгон калапту јуу-согуштардаҥ чыгарганынаҥ ала туй ла одус јыл толуп јат. Кӧстӧрдӧҥ јаштар тӧккӧн, јӱректерди шимиреткен ле сыстаткан байрамыгарла слерди, кару јуучыл-интернационалисттер! Ӧштӱге уулаган калганчы окторды, нӧкӧрлӧрлӧ айрылышкан калганчы туштажуларды слердиҥ кемигер де качан да ундыбас деп бис билерис.

П. КАБАР