Алтайдын Чолмоны

«Алтайдыҥ улу уулына алкыш-быйанды айт салбай»

19.02.2019

Алтай Республиканыҥ атту-чуулу улузыныҥ бирӱзи, РСФСР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Алтай Республиканыҥ нерелӱ ишчизи, Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, юридический билимдердиҥ кандидады, профессор Степан Сузанович Тюхтеневке 90 јаш толуп јат.

С. С. Тюхтеневти бис, ГАГУ-ныҥ студенттери ле преподавательдери, јӱк јайалталу преподаватель ле билимчи-юрист деп билер эмезис, ол биске озо ло баштап Кижи ле Ӱредӱчи. Бу сӧстӧрдиҥ эҥ бийик учурыла, јӱрӱмиле биске Россия Тӧрӧлине ле кичӱ тӧрӧли Алтай Республикага чындык иштеериниҥ темдегин кӧргӱскен кижи болуп јат.

1953 јылда Степан Сузанович Казаньдагы В. И. Ульяновтыҥ (Ленинниҥ) адыла адалган государственный университеттиҥ юридический факультедин божоткон, ол Туулу Алтайда бийик юридический ӱредӱлӱ эҥ баштапкы кижи болуп јат. Јиит кижиге Казаньдагы университет тыҥ јараган – ол аспирантурага кирип, ӱредӱзин заочно улалтар шӱӱлтеге келген. Казаньнаҥ ыраакта јуртап, ишти ле ӱредӱни коштой апарары јеҥил эмес болгон. Бистиҥ преподавательдиҥ эске алынганыла, ол плацкарт вагондо бойыныҥ билим башкараачызына консультация аларга ла кандидат экзамендер табыштырарга ӱч конокко јолдо белетенип туруп баратан. Степан Сузанович 1972 јылдыҥ кандык айында кандидат диссертациязын Москвада М. В. Ломоносовтыҥ адыла адалган госуниверситетте корулаган ла Туулу Алтайда юрис-пруденцияла баштапкы билимчи болгон.

Преподавательдиҥ узун јолы ӧткӧн чактыҥ 60-чы јылдарында башталган. КПСС-тыҥ обкомы оны Бийик партийный школдыҥ ӱредӱ-консультациялу пунктында государствоныҥ ла тап-эриктиҥ тӧзӧгӧлӧрине ӱретсин деп сураган. Ол Туулу Алтайда специалист-юристтер једишпей турганын оҥдоп, јӧбин берген. 1966 јылда оны Горно-Алтайсктагы пединститутка (эмди Горно-Алтайсктагы госуниверситет) государствоныҥ ла тап-эриктиҥ тӧзӧгӧлӧри аайынча курстар кычырарына кычыргандар.

Ол ыраак ӧйдӧҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире юбилярдыҥ јӱрӱми ле ижи ГАГУ-ла колбулу ӧткӧн. Мында ол студенттерди ле јиит преподавательдерди ӱреткен, таскаткан ла бойы преподаватель ле билимчи болуп база ӧскӧн. Качан да Степан Сузановичке бир корреспондент сурак берген: «Слер, тоомјылу јамыда кижи, коштой преподавательдиҥ ижин не бӱдӱрип турганаар?» Ол каруузына: «Студенттер меге јарап јат… Олордыҥ кӧбизиниҥ тыш ла ич культуразы бийик, олор јилбиркек ле кӱӱнзек улус» – деген.

ГАГУ-ныҥ юридический факультеди (эмди экономико-юридический факультет) оныҥ кӧзиниҥ алдында ла оныҥ эрчимдӱ турушканыла ӧзӱм алынган. Степан Сузановичтиҥ бу керекте учурын неле де баалаар арга јок. Куучын тӧзӧмӧл-административный да, билим-ичкӧгӱстик те керектер керегинде ӧдӧт. Степан Сузанович ГАГУ-да юридический факультет ачарыныҥ баштаҥкайын эткен кижи.

Степан Сузановичтиҥ эске алынганыла, ГАГУ-ныҥ ол туштагы ректоры философия билимдердиҥ докторы, профессор Ю. В. Табакаев оны Барнаулга барып, Алтайский госуниверситетте юридический факультеттиҥ ижи кандый тӧзӧлгӧнин шиҥжӱлеп келзин деп сураган. Ол јорыктаҥ келип, ректорго бу университеттиҥ юрфагы керегинде толо справка табыштырган. Онойып, 1998 јылда Алтай Республикада бийик юридический ӱредӱлӱ специалисттер белетеери башталган.

Факультетте государствоныҥ ла тап-эриктиҥ теориязыныҥ ла тӱӱкизиниҥ кафедразы тӧзӧлгӧни ле ӧзӱм алынганы Степан Сузановичтиҥ адыла колбулу. Ол университетке 1998 јылда јаантайынга иштеп келген ле 2017 јылдыҥ сыгын айына јетире иштеген, бу кафедраныҥ ижин дезе 13 јылга башкарган. Ол кафедра тоомјылу билим-педагогикалык ӧмӧлик болзын деп, кӧп ийде-кӱчин, турумкайын ла билгирин берген. «Кафедраныҥ ижин тӧзӧӧринде Степан Сузановичтеҥ кӧпкӧ ӱренер арга болгон. Кажы ла јуунды ол кыракы белетеген. Кажы ла кӧрӱлген суракла јӧптӧрдиҥ ӱлекери тургузылган. Шӱӱжӱлер калай эмес, лапту ӧткӱрилген. Соҥында олорго бурылып, бӱткенин шӱӱшкендер. Оныҥ кыракызы, иштеҥкейи ле ӧмӧликке кичеемели керегинде аҥылу айдар керек» — деп, В. Г. Крашенинина (ГАГУ-ныҥ юрфагыныҥ 2008-20014 јылдарда деканы) эске алынат.

Степан Сузановичтиҥ ГАГУ-да 50 јылдаҥ ажыра, ол тоодо экономико-юридический факультединде 19 јыл иштеген ӧйинде педагогтор ло юрист ишчилер белетеерине эткен јӧмӧлтӧзин айдарга да кӱч. Оныҥ лектор болгон јайалтазы, уголовный тап-эрикте ле иште оныҥ тереҥ билгирлери, бийик методикалык узы учун ГАГУ-да ӱренген ле иштеген студенттер ле преподавательдер оны тыҥ тоогон. 2011 јылда Степан Сузановичке профессордыҥ ады адалган. Ол преподаватель ижинде бойына да, ӧскӧлӧрине де некелтелӱ, каруулу, је ол ок ӧйдӧ кожо иштегендерге ле студенттерге кижи кӱӱндӱ ле јалакай болгон.

«Юристтиҥ ижине јилбӱ менде школдоҥ ала болгон. Је калганчы талдаш эдерге меге ГАГУ-ныҥ прокуратурада иштеген ченемелдӱ преподавательдери, ол тоодо Степан Сузанович болушкан. Меге тап-эрикти ӱренерге јараган, алган билгирлерди шиҥжӱчи-следовательдиҥ ижинде тузаланар кӱӱним келген. Ол бу кӱӱнимди ӧчӱрбей, карын, тыҥыткан» — деп, ГАГУ-ны 2006 јылда божоткон И. В. Беляев айдат. Ол эмди Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында јаргызыныҥ јаргычызы.

«2002 јылда экономико-юридический факультетке киреле, мен профессиямды чын талдадым ба деп серенип јӱргем. Је государство ло тап-эрик, юридический јанынаҥ тереҥ билгирлерлӱ кижи ороонныҥ ла республиканыҥ ӧзӱмине бойыныҥ ӱлӱзин јетирери керегинде С. С. Тюхтеневтиҥ ондый јилбилӱ кычырган лекцияларын угуп, арылык-берилик санааларым јоголгон. Эмди мен чын талдагам деп бӱдӱмјилӱ айдарым! Степан Сузановичке билгирлери ле ченемели, ајарыҥкайы ла јакшы кӱӱни учун акту кӱӱнимнеҥ быйаным» — деп, 2007 јылда ГАГУ-ны божоткон В. Г. Медведева эске алынат. Ол эмди юстицияныҥ министерствозыныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ јааныныҥ ордынчызы.

Степан Сузановичтиҥ студенттери преподавателин билимниҥ ле преподавательдиҥ јолында, онойдо ок юриспруденция ижинде улайын туштажып ла оноҥ ары куучындажып, јӧптӧжип јӱргендерин јӱрӱминде јаан ырыс деп чотойдылар. Университетте ӱредӱзин јаан быйанду эске алынып, ижинде ӱредӱчизиниҥ берген бийик профессионал кемин јабызатпаска чырмайадылар. С. С. Тюхтеневтиҥ билим ле педагог ижи ончолорына сӱӱген керегине чындык болорыныҥ јозогы болуп туру.

«Дело всей жизни» деп бичигинде С. С. Тюхтенев мынайда бичийт: «Вузтыҥ преподаватели болоры – каруулу, је сӱреен кӱндӱлӱ керек. Бойыҥныҥ ижиҥниҥ турултазын тургуза кӧрӧдиҥ, выпускниктериҥде бойыҥды кӧрӧдиҥ, олор јакшы кылык-јаҥын кӧргӱскенде, улуска ајарыҥкай ла сурактарды профессионал кеминде аайлаштырып турганда, сӱӱнип јадыҥ».

Оныҥ юрист-практиктер ле государственный служащийлер ортодо тоомјызы бийик, олор оныла ижинде тура берген кӱч сурактарла јӧптӧжӧт, јакшы јӧп-болуш алып јат. 1990 јылдаҥ ала 1993 јылга јетире ол Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызы В. И. Чаптыновтыҥ тап-эрик сурактарла шӱӱлтечизи болгон. Президент Б. Н. Ельцинниҥ Јакааныла ол республикалардыҥ башчыларыныҥ Москвада Совединниҥ керектери аайынча эксперти болгон.

Юбиляр Россия Федерацияныҥ да, Алтай Республиканыҥ да кеминде јасакберим керекке билдирлӱ ӱлӱзин јетирген. Россия Федерацияныҥ ла ого киреечи республикалардыҥ ортодогы чыду-керектерди ӱлештирери керегинде Федеративный јӧптӧжӱниҥ ӱлекерин тургузар; РФ-тыҥ Конституциязыныҥ РФ-тыҥ ла РФ-тыҥ субъекттериниҥ јаба керектери керегинде 72-чи тизимин бӱдӱрериниҥ тӧзӧгӧзиниҥ ӱлекерин тургузар ишмекчи группага кирип иштеген. Онойдо ок Степан Сузанович Алтай Республиканыҥ Конституциязыныҥ ӱлекериниҥ соавторы ла Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ јараткан бир канча јасактарыныҥ ӱлекерлериниҥ авторы болгон.

С. С. Тюхтеневтиҥ билим ижи байлык ла турулталу. Ол 200-теҥ ажыра билим иш, ол тоодо «Прокурорский надзор», «Правоохранительные органы», «Суд присяжных заседателей», «Адвокатское право» деп бичиктер чыгарган. Онойдо ок ӱредӱлӱ-методикалык 18 пособие ле тӱп-шӱӱлтелер чыгарып салган. Бойыныҥ јӱрӱми керегинде «Дело всей жизни» повесть, «Создание и становление независимой Избирательной комиссии Республики Алтай», «Позиция юриста», «Школа мужества» деген монографиялар бичиген. Калганчы бичик учун 2011 јылда Россия Федерацияныҥ Генеральный прокурорыныҥ јарлыгыла «За взаимодействие» медальла кайралдаткан.

Степан Сузанович бӱгӱн де алдындагыдый ла амырын билбес, иштеҥкей бойы. Оныҥ билим иштериниҥ тооломы кайкадат ла оморкодот. Калганчы јаан педагогикалык ижиле коштой ол јондык иштерде турушкан ла эмдиге туружып јат. Ол Алтай Республиканыҥ јаргычыларыныҥ Квалификационный коллегиязыныҥ улай турчызы болуп туру. Ол Россияныҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы. Профессор С. С. Тюхтенев юридический билимге ле ӱредӱге эткен улу јаан ӱлӱ-камааны учун 2 орденле, 14 медальла кайралдаткан. 2009 јылда ол Алтай Республиканыҥ ла оныҥ калыгыныҥ алдына улу керектери, республиканыҥ иш ле ич-кӧгӱс байлыктарын ӧскӱрерине таҥынаҥ камааны, кижиниҥ тап-эриктерин ле оныҥ јонјӱрӱмдик јилбӱлерин корыырында эрчимдӱ јондык ижи учун Алтай Республиканыҥ эҥ бийик кайралыла – «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан.

Горно-Алтайсктагы госуниверситетте преподавательдиҥ ижине јӱрӱминиҥ кӧп јанын – 50 јылдаҥ ажыра ӧйин – берген профессор Степан Сузановичтиҥ 90 јажы университеттиҥ юбилейине келижет. Быјыл ГАГУ бойыныҥ 70 јылдык юбилейин темдектеер. Степан Сузановичтиҥ университетте ижи тӱӱкиге јаан камаанын јетирип, ис артырып турган улустыҥ нерелӱ ле јозокту јолын керелейт. С. С. Тюхтенев Алтай Республиканыҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи. Ол јууныҥ уур-кӱч ӧйин, јуук улузын јылыйтканыныҥ ачузын ӧткӧн: ончо ло уур-кӱчти ӧдӱп, турумкай ижиле бойына ла ӧскӧлӧрине јӱрер, айдарда, ӱренер ле иштеер тап-эриктӱ болорына јединген. Ӧй ӧдӱп јат, је юбилярдыҥ кӧрӱми, санаа-укаазы, бӱгӱнги јӱрӱмниҥ аҥылуларын ла чӱмдӱзин тереҥ оҥдооры, бойыныҥ шӱӱлтезин тӧзӧгӧлӧп билери ле олорго ӱзеери јӱрӱмле келген ойгоры кайкадат.

Кӱндӱлӱ Степан Сузанович, Слерди толо јажыгарла уткып, су-кадык, једимдӱ билим бедирениш ле кандый ла керекте алдындагыдый ла эрчимдӱ болугар деп кӱӱнзейдис!

Ю. ЗУБЕНКО,

юридический билимдердиҥ кандидады, доцент, ГАГУ-ныҥ билим совединиҥ билим качызы, ГАГУ-ныҥ 2006 јылдагы выпускниги