Эҥ ле учында чыккандар

19.02.2019

Совет черӱлерди Афганистанга кийдирер деген јӧп 1979 јылдыҥ јаҥар айында јарадылган. Је Кабулда турган бистиҥ посольствоны пограничниктер чик јок эрте, ол ло јылдыҥ тулаан айынаҥ ала корулап баштагандар. Погранчерӱниҥ офицерлери дезе Афганистанныҥ пограничный службазыныҥ черӱчилдериле ченемелиле ӱлешкендер.

Гран-кыйу бек сомокто

Афганистанныҥ јерине 40-чи армияныҥ бӧлӱктерин кийдирер ӧйдӧ бу ороонныҥ башкартузы Советский Союзтыҥ гран-кыйузын тыҥыдар, јербойыныҥ эл-јонын бандиттердиҥ калју керектеринеҥ корулап алар амадула Афганистанныҥ тӱндӱк јанында турган провинцияларына 10-15 километрге кийдире СССР-дыҥ КГБ-ныҥ погранчерӱзиниҥ јаан эмес бӧлӱктерин ийзин деп база баштанган. Бу керектерде Орто Азияныҥ ла Кӱнчыгыштыҥ пограничный округтары турушкан.

Хорогтогы ла Пянджтагы отрядтардыҥ эки јуучыл бӧлӱги Пяндж сууны 1980 јылдыҥ чаган айыныҥ башталганында тӱн ортозында кечкен. Тоозыла јетеннеҥ ала эки јӱске јетире кижидеҥ турган подразделениелерди ченемелдӱ офицерлер башкарган. Ол тушта кажы ла отряд гран-кыйуда ла јербойыныҥ эл-јоны ортодо канду керектерди болдыртпас јакылта алган.

Ижемјилӱ куйак

Погранчерӱде Пянджскийдиҥ, Керкинскийдиҥ ле Кӱнчыгыштыҥ деп адалган десантно-штурмовой группалары тӧзӧлгӧн. Олор јуучыл керектерде кӧп лӧ саба учуралдарда вертолетторды тузалангандар. ДРА-ныҥ тӱндӱк провинцияларына бир ле уунда БТР-лары ла БМП-лары минометтордыҥ батареяларыла, адатан јепселдерле јеткилделген алты группа кийдирилген. 1980 јылдыҥ чаган айында пограничниктер Афганистанда бир канча јуучыл операцияларда турушкан, ол тоодо «Кырлар-80» деген операцияны ӧткӱргендер. Московский, Пянджский ле Хорогский погранотрядтардыҥ подразделениелери бандиттердеҥ бир канча райондорды јайымдагандар.

Пограничниктер јыл туркунына совет-афган гран-кыйулардыҥ Пянджтагы ла Памирдеги ууламјыларында болгон чуугандарды токтодып, 15 километр јерди бойлорыныҥ быжу корузына алгандар. Провинциялардыҥ 200 километр тереҥине кирип, моджахедтерди јоголткондор. 1985 јылда совет пограничниктер афган јуучылдарла кожо Иранныҥ јанындагы гран-кыйуныҥ участогын коруга алып, анда заставалар тӧзӧгӧндӧр. Оныҥ шылтузында Афганистан ла Иран ортодо 100 километрге чӧйилген гран-кыйу быжу бӧктӧлгӧн. Заставалар тудулгалакта, бу јерлерле мылтык-бычак ӧткӱриштирген каравандар јӱретен болгон.

Пограничниктердиҥ заставалары бу ӧйдӧ Китайдыҥ ла Пакистанныҥ гран-кыйуларында база тӧзӧлгӧн. Ол тушта бандиттердиҥ мылтык-јепсел ӧткӱрип турган каравандарыныҥ јолдоры анайып туйукталган ла бӧктӧлгӧн. Пограничниктер кишлактардагы айалгаларды ла бандиттердиҥ мылтык-јепсел ле кош тарткан умзаныштарын бойлорыныҥ ајарузына алып, Афганистанныҥ аҥылу службаларыла, милициязыла колбулар туткан. Олор анайда ок афган пограничниктерди аш-курсакла, эмдерле, ок-таарыла јеткилдегендер. 1982-1986 јылдарда погранчерӱниҥ аҥылу подразделениелери таҥынаҥ бойлоры, 40-чи армияныҥ частьтарыла, Афганистанныҥ јуучыл ийде-кӱчтериле кожо 800-теҥ ажыра операция ӧткӱргендер.

Он јылга улай

Ол ло ӧйдӧ пограничниктер ары-бери јайылып турган моджахедтер ортодо јартамалду иштер ӧткӱрген. Јаҥыс ла 1985 јылда Афганистанныҥ башкарузыныҥ јанына эки муҥнаҥ ажыра кижи кӧчкӧн. Кийнинде олордоҥ беш национальный батальон тӧзӧлгӧн. Погранчерӱлердиҥ подразделениелери 1988 јылдыҥ кӱӱк айынаҥ ала 1989 јылдыҥ кочкор айына јетире 40-чи армияныҥ частьтарыныҥ ла биригӱлериниҥ Афганистанныҥ јеринеҥ јылыйтулар јогынаҥ чыгатанын јеткилдегендер. 10 јылдыҥ туркунына Афганистанда болгон јуу-согуштарда 62 муҥ пограничник турушкан. Олордоҥ бир де кижи сурузы јок јылыйбаган, бир де кижи олјого кирбеген. Јуу-согуштарда ла ӧткӱрилген аҥылу операцияларда 518 пограничник јеҥ јастанып јыгылган. Он кижиге Советский Союзтыҥ Геройыныҥ бийик ады адалган. Андый кайралды СССР-дыҥ КГБ-ныҥ погранчерӱзиниҥ ол туштагы командующийи армияныҥ генералы Вадим Александрович Матросов база алган. Ат-нерезин кӧргӱзип, јеҥ јастанып јыгылган подполковник Валерий Ухабовко ло майор Александр Богдановко Геройдыҥ аттары база адалган.

Афганистанда болгон јуу-согуштар погранчерӱниҥ оперативный ижинде, ӧткӧн јуучыл јолдорында ла текши тӱӱкизинде, байла, эҥ ле кӱч ле учурлу ӧйлӧрдиҥ бирӱзи болуп артар. Јуучыл операциялар он јылга чыгара тереҥи 2300 километрдеҥ ала 200 километр јердеги фронттордо бир де ӱзӱги јогынаҥ ӧткӧн ине. Јӱрӱм-салым сӱрекей кӧп учуралдарда бычактыҥ мизинде болгон.

1989 јылда Совет черӱниҥ 40-чи армиязыныҥ частьтары Афганистанныҥ јеринеҥ чыгарда, погранчерӱниҥ тоозыла 10 муҥ группировказы олордыҥ кийнинеҥ база чыккан. Афганистанда болгон јуу-согуштарда пограничниктердиҥ турушканы керегинде јетирӱлер канча јылдардыҥ туркунына тереҥ јажытта тудулган. Архив-кӧмзӧлӧр јӱк ле 1990-чы јылдарда ачылган. Бис ол ло ӧйлӧрдӧҥ бери СССР-дыҥ государственный гран-кыйузын корулап, ат-нерезин ле јалтанбазын кӧргӱскен пограничниктерди эске алынып, олордыҥ бӱдӱрген керектериле јаантайын оморкоп јӱредис.

Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республикадагы Погранбашкартузыныҥ пресс-службазы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина