Алтайдын Чолмоны

Эрке кӧргӧн кӧзинде – ӱргӱлјик сӱӱш

19.02.2019

Энем Клара Ергековна Укачина (кыс ӧбӧкӧзи Текушева) 1939 јылда кочкор айдыҥ 16-чы кӱнинде Боочы  (30-чы јылдарда Оҥдой аймакта «Кызыл-Таҥ» колхоз) деген јерде туулган.  Бу бичимелде бастыра керектер чын болгон.

Оныла колбой энемниҥ  адазы ла энези, олордыҥ эл-тӧрӧӧндӧри кем болгонын бичидим.  Нениҥ учун дезе энем ӧскӱс ӧскӧн кижи болор. Чындык бу јӱрӱмде агару ла јаан мӧҥкӱдий бийигисте суркурап, ӱйедеҥ-ӱйеге улалып, артып калар.

Энемниҥ энези Ӧчӧш Содоева Кӧксуу-Оозы аймакта Сузар јурттыҥ иркит сӧӧктӱ  Содой ло Тудар Четова (ара сӧӧктӱ)  деп улустыҥ эҥ јаан кызы болгон.  Јаш тужында Ӧкпӧчи деп атту јӱрген. Кожо чыккан карындажы Айылдаш  Сугашта, сыйны Бабый Кӧзӱл јуртта јаткан — ол Кызыловтордыҥ јуртына барган. Олордыҥ энези Тудар Четова кичинек кызында јаткан, 1953 јылда божогон. Ӧчӧшти Оҥдой аймактӧӧн алмат сӧӧктӱ Эргек Текушев качырып апарган.

ХХ чактыҥ бажында телеҥит-алтайларда ӧбӧкӧлӧр болбогон. Бистиҥ билерисле, Содой Сузарда јаткан иркит сӧӧктӱ Мајалайдыҥ уулы. Содоевтер керегинде мынаҥ озо кем де бичибеген, оныҥ учун олорло кыскарта да болзо, таныштырып турум.

Айылдаш Содоевтиҥ балдары: Кичинекбай (1927 јылда чыккан), Айдар (1930 јыл), Кыдыр (1933 јыл).

Кичинекбайдыҥ балдары: Надя (1956 јыл) Сугашта  Леонид Янышкинле јуртап, ӱч бала чыдаткан;  Люба (1958 јыл) Сугашта ӱредӱчи болуп иштеген, Анатолий Битешевле биле тӧзӧп, ӱч бала азыраган; Сергей (1961 јыл)  ӱйи Иринала кожо ӱч бала чыдаткан; Валя (1964 јыл) Ийинде Альберт Кекеновко барган, эки уулду; Вера (1967 јыл) Сугашта Александр Тохнинле јуртайт, ӱч балалу; Володя (1971 јыл)   Айана Битешевала јурт тӧзӧп, ӱч кыс чыдадып јат.

Айдар  Содоевтиҥ балдары Аля ла Дина. Шабалин аймакта Топучийде  јаткылайт. Айдар ӧрӧкӧн ӱч јыл кайра Топучийде божогон.

Кыдыр Содоев Мӧндӱр-Соккондо јадып, Володя деп уул чыдаткан. Четовтордоҥ игистер Николай ла Валентина арткан. Николай таайымныҥ уулдары Женя ла Олег, кыстары Мира ла Марина.

Энемниҥ энези Ӧчӧш Содоеваныҥ тӧрӧӧндӧри керегинде мен, 2000 јылдардыҥ бажында учурал болуп, Володя Содоевке јолугып, эрмектежип билгем.

1940 јылда энемниҥ энези калада эмчиликке эмденип барала, јада калган. Энем бир јаштуда ӧскӱс артып калган.  Энези энемди  Клавдия Ергековна Текушева  деп бичиткен. Клаваны энезиниҥ, база ла Сузардаҥ ол ӧйдӧ Боочыда јаткан иркит сӧӧктӱ эјези Меҥчи Тузачинова (Кӱјей) алып алган. Энемниҥ кожо чыккандары: аказы Чага (1926 јыл) ла эјези Алтын  Текушевтер (1935 јыл). Олордыҥ адазы Эргекти 1937 јылда айдай берген.

Ӧчӧш Чаганы ла Алтынды јаҥыскан азырап тура, мениҥ энемниҥ адазына, кыпчак сӧӧктӱ Чыҥдый Чапыевке, јолугып, јуртай берген. Је удабай ла ол јеткердеҥ  божогон. Чыҥдыйдыҥ адазы Балпак Чапыев деп ӧрӧкӧн ол ӧйдӧ Боочыда балдарыла кожо јаткан.  Балпак Чапыевтиҥ ӱйи Јабаганнаҥ тодош сӧӧктӱ Кыпчак деп кижи. Балпактыҥ балдары: Сары-Алтын (кыс), Атаган, Чагаш (1916 јыл),  Чыҥдый (1918 јыл), Јӱскӱс (1921 јыл), Кеткей. Кӧрӧр болзо, мениҥ карган энем Јаҥаш Чапыеваныҥ (адамныҥ энези)  адазы Меҥдеш – Балпактыҥ кожо чыккан аказы болуптыр. Эмди бодозоор:  олор экилези мениҥ эҥ јаан таадаларым эмтир.

Је эмди энемди азыраган   энезине бодолду Кӱјей ле оныҥ билези керегинде. Кӱјей Тузачинованыҥ сок јаҥыс уулы ара сӧӧктӱ Бачыбай Талдунаҥ Чӱмдеш Кожутовала (майман) айыл-јурт тӧзӧп, Айылчы (Мария) деп кыс чыдаткандар. Клава, аказы ла эјези Кӱјейдиҥ билезинде чыдап ӧскӧн.

1943 јылда Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде Айылчы эјебис Талдуныҥ маймандарынаҥ – Чугин Јееренле биле тӧзӧп, 1944 јылда Семен деп уулду болдылар. Олор Семен Сергеевич Тузачиновтыҥ ада-энези (Кожутовтордыҥ ла Чугиндердиҥ энелери тӧӧлӧс  сӧӧктӱ укту јайзаҥ Быйантыныҥ кыстары болгон). Быйанты ла мениҥ ӧбӧкӧлӧримниҥ адазы Байарты агалу-ийиндӱ улус. Бу экӱниҥ адазы тӧӧлӧстӧрдиҥ јайзаҥы Чаппан. В. В. Радловтыҥ «Из Сибири» деп бичигинде ол керегинде јетирӱ бар. Кӧрӧр болзо, бис канча-канча чактаҥ келген тӧрӧӧн-тууган улус эмтирис. Олор керегинде меге Чугина Чечеш эјем – Јееренниҥ ле Кӱпӱйттиҥ  сыйны  куучындаган. Ол нениҥ учун оной алышкан деп сураарымда, эјем айткан: «Ол ӧйдӧ јӱрӱм кӱч, торо јылдар, улус чук болорго албаданатан, оныҥ учун олорды алдырткан».

Ол ӧйлӧрдӧҥ ала Клава  јаш Семенды ээчидип, колго алып, кучактанып јӱретен. Энемниҥ олордыҥ јууныҥ ӧйинде торолоп ӧскӧни керегинде куучындарын уксам, кӧксим  бӧктӧлӧр. Кӱјей арык, астма оорулу ӧрӧкӧн, кичинек болчомдорго коркышту кару болгон. Олорды азыраарга аргазын таап ла ийетен. Кичинек эт тапса, бир ууш кире кӧчӧ-јарма кымакайлап, кайнадып  јат. Јаскыда балдар маҥырлап, кандыктап, кӧжнӧлӧп баратан. Јайгыда јиилектеер, кузуктаар, ӧркӧ тудар, тазылдар каскылаар. Кӱскиде колхоз кыранаҥ аштыҥ мажагын јуунадып койзо, јаанак Клаваны ла Семенды арбаныҥ мажагын бедиредип ийетен. Кезикте чычканныҥ кӧмзӧзине учураза, бат, ол тушта – байрам. Кӧмзӧнӧҥ јарым кӧнӧк кирези арба эмезе буудай чыгатан деп, энем айдатан. Кӱјей балдарды мактаар. Ол мажакты ару сууга јунала, кӱнге кургадып, сокыга бир эмештеҥ салып, кӧчӧ согор, элгеп, куурып, чаракты баспакка базып, талкан эдер, томонын чайга кожор. Ӧрӧкӧн кышка сарју, курут эдер. Алтай аракыны картошкого  толып ийетен. Ол аракыны чегеннеҥ Клава каа-јаа азатан.

Кышкыда балдар ӧдӱк јок јӱргӱлейтен. Кӱјей кӱнӱҥ ле Клаваны аркадӧӧн одын-будакка ийер. Кызычактыҥ чыдалы јеткенче ле экелер, је база канча кире кӧп деп. Јаан будакты сӱӱртеп экелзе, эмеш узакка једетен. Кӱјей јаан улуска айбыланып, тоормош экелдиретен. Оны Клава ла Семен колкирееле кезип јат. Киреени ары-бери тарткылап, арый  бербей. Семен, кичинек бала, кӱчи јетпей, ыйлай да беретен деп, энем куучындайтан.

Је мындый кӱч јӱрӱмге олор удура кӧрӱп, кӧп једимдерге јеткен улус. Кийнинде Семен Сергеевич Тузачинов областной национальный школды тӱгезип,  черӱге барала,   јуртээлем институты божодып, јаан иштерде иштеген. Оҥдой аймактыҥ јаанына талдалган, кӧп-кӧп јакшынак керектер эткен. «Тузачинов – тузалу эр» — деп, бичиичи Борис Укачин тегиндӱ айтпаган.

Је мен ойто энемниҥ ӧткӧн јолына бурылып ийейин. Ол ӧйлӧрдӧ килеҥкей улус кӧп болгон деп, энем айдар.  Колхозтыҥ председатели кыпчак сӧӧктӱ Каска Кахтунов, оныҥ ӱйи Јакшылай кезикте балдарды эттӱ-картошколу мӱнле азырап койотон. Гӱзел Элемованыҥ энези кыпчак сӧӧктӱ Суркурак ӧрӧкӧн кладовщик болгон. Кӱјейге арба берип, бригадага талкан-кӧчӧ эттирер. Кӱјей  ле кичинек Клава ол ишти бӱдӱргилейтен. Јалына бир ууш кирези кӧчӧ артар. Кӱјей кӧчӧ кайнадар, балдарды азыраар. Ӧрӧ айдылган улус балдардыҥ тынын алып јӱрген деп айтсам, байла, јастыра болбос. Оныҥ учун бу улустыҥ бала-барказы бӱгӱнги кӱнде амыр-энчӱ ле ырысту јӱрзин.

Кичинек Боочыда баштамы класстарлу школ болгон. Энемниҥ баштапкы ӱредӱчизи Татьяна Михайловна Сабаева. Клава чыдап турарда,  аказы Чага јууга атанган. Ол Кӱнчыгышта черӱде сержанттардыҥ школында ӱренген, јопондорло Халкин-Голдо јуулашкан. Ырыс болуп, су-кадык, шырка јоктоҥ тӧрӧл  Алтайына бурылган. Ол галифе-кительди кийерге сӱӱйтен. Улу јууныҥ кийнинде аказы узак черӱге турган. Јанып келеле, ӱредӱчи мундус сӧӧктӱ Лидия Ивановна Сарбачаковала  айыл-јурт тӧзӧгӧн. Кӱјей ӧрӧкӧн јуунаҥ сок јаҥыс Бачыбай уулын тыҥ сакыган, је  уулыныҥ кайра јолы сооп калган болуптыр. Бачыбайдыҥ кызы Айылчы эјем балдары кӧп – бай деген бирӱзи, кӧп балдар азыраган. Олор Семен,  Борис, Света, Тӱктеш ле Наташа.

1950 јылда Кӱјей кичинек тӱӱнчекке азык салып, Клаваны Караколго Чага аказына  ла Лидия Ивановна јеҥезине олордо јадып ӱрензин деп ийип јат.

Сарбачаковтор бастыра билезиле Имеринеҥ (Александровка) Караколго кӧчкилеген: энези ӱлӱп сӧӧктӱ Евдокия Васильевна. Лидия Ивановнаныҥ кожо чыккандары: Агафья Ивановна, Галина Ивановна. Бу ӧйдӧҥ ала олордыҥ билези кичинек Клаваны таскадып, ӱредип апарган. Энемниҥ айтканыла, јеҥези Лидия Ивановна јалакай, килеҥкей, кӱӱнзек ле јаан ӱредӱчи болгон. Оныҥ учун Клаваныҥ билгирин кӧрӱп, ойто ӱчинчи класска отургыскан. Орус тил билбес баланы бир јылга Татьяна Сергеевна Сабашкина једимдӱ ӱреткен. Оныҥ кийнинеҥ ӱренерге јеҥил боло берген деп, энем айткан.

Чага аказыныҥ ла  Лидия јеҥезиниҥ  балдарын Клава кӧрӱшкен, чыдадышкан. Олор Алик, Саша, Вася, Таня, Сергей.

60-чы јылдарда Л. И. Сарбачакова СССР-дыҥ ӱредӱчилериниҥ съездине делегатка кӧстӧлгӧн, РСФСР-дыҥ нерелӱ ӱредӱчизи деген бийик ат-нереле адаткан. Аказы зооветтехникумды, Барнаулдагы јуртээлемдик институтты једимдӱ божодып, К. Маркстыҥ адыла адалган колхозто баш зоотехник болуп узак ӧйгӧ иштеген.

1955 јылда јакшы ӱредӱлӱ Клаваны јеҥези областной национальный школго ӱредӱге ийген. Јаҥыс  јердеҥ энемле кожо Чемок Тыйданова, Таня Аргымаева ӱренгендер. Каникулдарга Клава Ленин-Јолдо јадып турган Алтын эјезине ӧлӧҥ эдерге, балдар алыжарга баратан. Алтын эјебис Зина ла Саша деп балдар азыраган. Бис эмди де олорло нак ла эптӱ јӱредис. Энемниҥ айтканыла, областьтыҥ орто ӱредӱлӱ школын улу В. К. Плакаска баштадып, алтай балдар коркышту албаданып ӱренгилейтен. Клаваны немецкий тилле једимдӱ ӱренгени учун В. Плакас 1958 јылда Ленинградка ийерге сананган, је аказы јӧпсинбеген. Кийнинде аспирантурада немецкий тилдиҥ экзаменин энем «бешке» табыштырган.

1958 јылда ОНСШ-тыҥ јакшы темдектерлӱ аттестадыла Клава Горно-Алтайсктагы пединститутка ӱренерге кирет. Ӱренген  бӧлӱги «Алтай тил ле литература, орус тил ле литература». 1959 јылда 2-чи курстыҥ студенти Клава Кичинек јеҥези ле аказы Евгений Модестович Чапыевтердиҥ  айлында јадып ӱренет. Бу јылда черӱдеҥ адам  Борис Укачинович Укачин јанган. «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте журналист болуп иштеп, база ла таайы  Е. М. Чапыевтиҥ айлында јаткан. Јииттер танышкан, нӧкӧрлӧшкӧн, бой-бойын јарадып, ол ло 1959 јылдыҥ кӱчӱрген айында Кайырлыкта тойлоп, биле тӧзӧгӧн. 1960 јылда јиит биле уулду боло берген, ол мен. Балазын чыдадып, таскадып, экилези бийик ӱредӱ алгылаган. Клавдия Ергековна 1963 јылда Горно-Алтайсктагы пединститутты једимдӱ тӱгескен. Ӱредӱчилери: С. С. Суразаков, Н. Н. Суразакова, М. Д. Бочаров, В. Д. Сатлаева, Я. И. Бражников, В. Г. Упхонов,  В. А. Демидов болгон. Ол ло јылда  тӧрӧл национальный школына ишке кирген. Борис Укачинович 1967 јылда Москвадагы Герценниҥ адыла адалган Литинституттыҥ дипломын алган. Бу ла јылда олордо ортон уулы Амыр туулган. Эмди ол РСФСР-дыҥ нерелӱ јурукчызы. Кичинек ӧйгӧ энем Туулу Алтайдыҥ бичиктер чыгарар издательствозында иштеген. Ол ӧйдӧ оныҥ директоры А. О. Адаров болгон.

1970 јылдаҥ ала К. Е. Укачина Туулу Алтайдагы билим  шиҥжӱ ӧткӱрер институтта (ГАНИИИЯЛ) тӧртӧн эки јыл иштеген. Эмди ол Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды деп адалат.

Энемниҥ бӱдӱрген ижи керегинде ады јарлу билимчилер З. С. Казагачева, М. А. Демчинова, Е. Е. Ямаева, А. Т. Тыбыкова, Н. А. Баскаков, Х. Г. Короглы, бичиичилер К. Ш. Кулиев, М. С. Карим, Т. Б. Шинжин, А. Л. Коптелов, Э. Падерина, Зульфия Ханум ла оноҥ до ӧскӧлӧри кӧп бичигендер.

Алтайын ла калыгын сӱӱген К. Е. Укачинаныҥ чыгарган бичиктерин кыскарта тоолоп ийейин: «Алтай табышкактар», «Алтайские народные загадки»,  «Калкин А. Г. «Ай-Сологой ло Кӱн-Сологой», «Алтай алкыштар», «Алтай табышкактар», «Алтай калыктыҥ айлаткыш јаҥдары», «Чачияков Т. А. «Кан-Алтын», «Алтай той».

1978 јылда энем ле адам кактанчы Темир  уулын таптылар.

К. Е. Укачина јӱстеҥ ажыра шиҥжӱлӱ статьялардыҥ, рецензиялардыҥ, бичимелдердиҥ авторы. Энем тӧрӧл «Алтайдыҥ Чолмоны» газединиҥ кару авторы, журнализи.

Бичимелди кыскарта ла бичидим. Кӧп јаны айдылбаган да болордоҥ айабас, кезик тӧрӧӧн-туугандар ундылып та калган болордоҥ маат јок. Ажындыра јаманымды таштазын деп сурап турум.

Борис Укачинович кару эш-бараанына эки бичик учурлаган эди: «Сӱӱштиҥ кайкал кучкажы» ла «На мой взгляд».   Онойдо ок кӧп ӱлгерлерин учурлап  чӱмдеген. Бичимелди «Балдардыҥ энезине» деп ӱлгердиҥ јолдыктарыла тӱгезедим:

… Је энези јорыктаҥ

Једип ле келзе,

Эжикти ачып, бозого ло алтаза,

Балдарымныҥ бӱдӱштери

Башкалана берет бу ла мында!

Табыш эмес табыш,

Куучын, каткы, сӱӱнчи!

Айылдыҥ ичи јарый тӱжет кенете –

Балдарымныҥ энези

Балдарымныҥ јанында!

 Јаан уулы Расул УКАЧИН

Алтай баатырлардаҥ алкышту билимчи

Алтай калыктыҥ ады jарлу эпшизи, фольклорчы Клавдия Ергековна Укачина Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдына  иштеп келгенинеҥ бери тӧртӧн jети jыл ӧдӧ берди. Анча jылдыҥ туркунына кайа кӧрӱп эске алынар, шиҥжӱчиниҥ калас jӱрӱм jӱрбедим деп айткадый кайкамчылу jӱрӱми фотоjуруктар, jӱстеҥ ажыра шиҥжӱ бичимелдер, тургускан jаан jуунтылар, калык-jон ортодо билимдик билгирди элбеде jайып, таркадарына ууламjыланган иштер болуп элестелип кӧрӱнип келет.

Клавдия Ергековна институтта озо ло баштап лаборанттыҥ ижин бӱдӱрген. Ол иш база да тегиндӱ иш эмес. Лаборант кижи элдеҥ озо билимдик иштиҥ сыраҥай ла ӧзӧгин билип алатан. Айла бичимелдерди ол тушта машинкага колло соготон. Клавдия Ергековна машинкала иштенип билери ого jаан jӧмӧлтӧ болгоны jарт. Эмдиги  jаш ӱйениҥ балдарына машинкага копирка ажыра jаан бичиктердиҥ колбичимелин согор дезе, олор оҥдобостоҥ до айабас, нениҥ учун дезе олор оны кӧрбӧгӧн дӧ, тӱш те jеринде тӱжелбес болор. Бу ишти бӱдӱргени Клавдия Ергековнага jаан ченемел берген. Ол тушта билимниҥ jолына кирип jаткан улуска машинкага согуп ӱренери база бир jаан jедимдердиҥ бирӱзи болгон. Анайда «билимдик бозогоны» алтайтан. Шиҥжӱчи эҥ баштапкы бичимелин фольклор ло литератураныҥ колбузына учурлаган.

Клавдия Ергековна иштеп келген ӧйдӧ институттыҥ ишчилериниҥ эҥ каруулу ла амадап иштеген ижи ол калыктыҥ оос чӱмдемелин тӱрген-тӱкей jуунадып, кӧмзӧни толтырары болуптыр. Оныҥ элдеҥ озо бичип баштаган информаторы оныҥ тӧрӧл jуртыныҥ, Оҥдой аймактагы Алтыгы Талдуныҥ, 85 jашту  Туза Бокту (бай ады Jаjаҥ) деп ӧрӧкӧни болгон. Ол табышкак-ойынды сӱреен jакшы jартап айдып берген. Оноҥ ло ары Клавдия Ергековна jирме jылга jууктай алтай калыктыҥ табышкактарын шиҥдеп, эки jаан бичик чыгарган («Алтай табышкактар», «Алтайские народные загадки»). Табышкактар фольклордыҥ оок-тобыр жанрларыныҥ тоозына да кирип турган болзо, оны кичинек деп кирелеери jок. Нениҥ учун дезе, кажы ла оогош табышкак – ол бӱдӱн чӱмдемелле теҥ. Оныҥ тургузузы, тили ле чӱмделген эп-аргалары башка-башка болор аргалу. Олорды шиҥдеерге jеҥил иш эмес. Клавдия Ергековна бойыныҥ табышкактарын сӱрекей сӱӱп ле кичееп, экчеп шиҥдейле, бичикке чек ле чебер салып чыгарган. Клавдия Ергековна табышкактар керегинде куучындаганда, та кандый да саҥ башка алтайга, телекейге баргандый билдирер. «Алтай табышкак» деп бичик кажы ла алтай баланыҥ кару бичиги болуп калган деп айтсас,  jастырбазыс.

Клавдия Ергековна институттыҥ кӧмзӧзине сӱреен кӧп материал jууп, тизимдеп табыштырганын бис оныҥ бойыныҥ колыла бичип салган колбичимелдеринеҥ кӧрӧдис. Билимчиниҥ бичижи бу ӧйгӧ јетире бир де кубулбай, ол ло бойы jараш, чек ле ару артып калганы оныҥ кылык-jаҥы тӧзӧӧндӱ ле турумкай, чыдамкай болгонын кӧргӱзип jат. Фольклор jуунадар тужында Клавдия Ергековна бойыныҥ кичинек уулчактарын кожо алып, чылазыны jоктоҥ иштеген. Эне кижиге jорыктаарга кӱч те болгон болзо, jе ол бир де комыдабастаҥ, «кыҥыс эдип унчукпай, кылас эдип кӧрбӧй», сӱӱген ижин бӱдӱрерге баратан. Клавдия Ергековнаныҥ ӧйинде сӱреен jаан кайчылар, чӧрчӧкчилер, кожоҥчылар jӱргени jакшы. Олордыҥ чактар ӧткӱре экелген кӧгӱс энчизин Клавдия Ергековна jилбиркеп бичип, jетирӱзиниҥ бийик учурын билип, алкы бойлорын тооп ло байлап jӱрген. Бичиген улузыныҥ тоозында Алтайдыҥ атту-чуулу кайчылары, чӧрчӧкчилери – А. Г. Калкин, Н. П. Черноева, А. К. Туймешев, Т. А. Чачияков, Н. К. Ялатов ло о. ӧ.

ХХ чактыҥ 70-80-чи jылдарында институтта эмдиги ӧйдӧги аудио ло видеоаппаратура jок болгоны jарт. Jе Клавдия Ергековнадый улус кай чӧрчӧктӧрди, оок жанрларды, куучындарды ла о. ӧ. фольклорлык жанрларды колло бичибеген болзо, эмди бистиҥ кӧгӱс байлыгыс мындый бийик кеминде болбос эди деп сананадыс. Клавдия Ергековна алтай кай чӧрчӧктӧрди бичийле, «Ай-Сологой ло Кӱн-Сологой», «Кан-Алтын»  деп эки jаан jуунты бичикти чыгарган.

1980 jылдардыҥ учынаҥ ала Клавдия Ергековна алтай калыктыҥ чӱм-jаҥдарыныҥ фольклорын jууп ла шиҥдеп баштаган. Бу ижи «Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ калыктарыныҥ фольклорыныҥ кереестери» деген 60-наҥ ажык томду академ тизӱ бичиктердиҥ ичинде алтайлардыҥ чӱм-jаҥдарына учурлалган бичигин белетеерине ууламjылалган. Бу ууламјы аайынча иштеген ижиниҥ турулталары  – «Алтай алкыштар», «Алтай калыгыстыҥ айлаткыш jаҥдары», «Алтай той» деген бичиктери.

Ӧрӧ адалган программала 1980-90 jылдарда Клавдия Ергековна 5 экспедицияныҥ ижинде турушкан. XXI чактыҥ бажында, 2008 jылда, jажы jаанай берген Клавдия Ергековна бир де мойношпой, Кан-Оозы, Оҥдой аймактарла, Улаганла, Jазулу, Чолушман ичиле ӧткӧн экспедицияларда турушканы келер ӱйелерге jакшы тем болор деп айдарга jараар. Экспедиция ӧйинде Клавдия Ергековнала кожо jӱрерге сӱреен jакшы! Кижи тен энезиле кожо jӱргендий билдирер. Ол озодоҥ ло нени алатанын, Алтайдыҥ ажуларын, талайларын канайда байлайтанын билип, ончо jепселди артыгынча алып алар. Анда бар болзо, арткан улуска jедижип ле jат. Качан да, нени де кысканбас, бойында бар болзо, берейин ле деер. Бу мындый кылыгыла Клавдия Ергековна алтай калыктыҥ чындык кызы деп кӧрӱнип jат. Улусла куучындажарын, олордыҥ «кӧксин канайда чечерин» Клавдия Ергековна, эҥ бийик ченемелдӱ ле билгирлӱ устар чылап, jеҥил ле эптӱ бӱдӱрип jат. Оныҥ jалакай кӧрӱжи, эптӱ айак-саба тудужы, чай уружы, jымжак ла килеҥкей куучыны, сурагы jаштардыҥ да, jаштулардыҥ да санаа-кӱӱнин кӧдӱрип, jетирер jерине jетирип салар, бастыра бар куучын-кубуйын айдып берер айалганы тӧзӧп салат.

Институтта кожо иштеген улузы Клавдия Ергековнаны сӱреен тыҥ тооп ло баалап jӱрет. Оныҥ сӱр-кебери туку ла качаннаҥ бери чындык алтай кижиниҥ сӱр-темдеги болуп калган. Алтай бӧрӱги, байрам кӱндердеги кеп-кийими, чӧйӧ тартылган jаҥарлык ӱни, чӧгӧдӧп байлаган кыймыгы, эжерлеп урган сабазы, экидеҥ буулаган jаламазы, эптӱ айткан jартамал-куучыны, От-Jаларын, Агару Алтайын, Ак-Бурканын, Аржан-Суузын, Ал-Тайгаларын, ак малын, аҥы-кужын, ар калыгын алкаганы – ончозы ӱзӱлбестиҥ-тӱгенбестиҥ, ӱргӱлjиктиҥ тӧс ӱредӱзи.

Клавдия Ергековна – ол алтай эпшилердиҥ тем алатан тоомjылу кижизи деп айтсабыс, бир де јастыра болбос. Ол эмди алтай калыгыстыҥ оос чӱмдемелдерин, айлаткыш сӧзин келер ӱйелерге чечеркек тилиле, коо кожоҥыла, кӧнӱ, эптӱ jараш куучыныла бойы да айдып берер аргалу.

Тӧрӧл институдыныҥ ӧмӧлиги Клавдия Ергековнаны чыккан кӱниле, толгон байлу jажыла изӱ уткып, су-кадык ла ырыс-кежик кӱӱнзейт.

Алтайардаҥ курчулу болугар,

Албаты-јонноҥ алкыш алыгар!

Ак санаагар jайым болзын,

Арка-сынаар jеҥил jӱрзин!

 М. ДЕМЧИНОВА,  А. КОНУНОВ

Јонго тузалу ижиниҥ турултазы бийик

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды кочкор айдыҥ 7-чи кӱнинде Россияныҥ Билиминиҥ кӱнине уткый, 2018 јылда кепке базылып чыккан билим иштериниҥ, бичиктериниҥ таныштырузын ӧткӱрди.

Таныштыруда таланыҥ ӱредӱлик ле билим учреждениелериниҥ чыгартулу улузы, ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология факультединиҥ ӱредӱчилери ле ӱренеечилери, В. К. Плакастыҥ адыла адалган ресгимназияныҥ ӱредӱчилери, онойдо ок јондыктыҥ чыгартулу улузы эрчимдӱ турушты.

Институттыҥ ӧмӧлигин, туружаачыларды, айылчыларды Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министриниҥ ордынчызы Ольга Болтошева, Эл Курултайдыҥ депутаттары Вячеслав Уханов, Виктор Ромашкин, культураныҥ министриниҥ ордынчызы Елена Шатина ла оноҥ до ӧскӧлӧри уткыдылар. Олор институттыҥ белетеп чыгарган бичиктериниҥ јондык ла билимдик бийик учурын аҥылап, баалап темдектедилер. Олордыҥ айтканыла, талада гуманитар шиҥжӱлӱ иш бийик кеминде ӧдӱп јат. Онызын билим ӧмӧликтиҥ ӧткӧн јылда бӱдӱрген ижиниҥ турултазы јарт керелейт. Таныштыруга чыгарылган монографиялар, билим иштер, дисктер – таланыҥ билим ууламјызындагы јеткен једимдери деп, куучын айткандар чокымдадылар. Билим ӧмӧлик талалар, калыктар ортодогы, Россия кеминде кӧп билим-практикалык конференцияларды, кӧдӱриҥилерди, ӧскӧ дӧ иштерди тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрет. Темдектезе, таланыҥ кажы ла школында алтай ла орус тилдерле чыккан сӧзлик бар. Он алты муҥга шыдар сӧс кирген бу сӧзлик бӱгӱнги кӱнде кажы ла бичикчи-биликчи кижиниҥ чындык болушчызы. Эмезе Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизине, калыктыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥына  учурлалган билим иштер, монографиялар школдордо, бийик ле орто ӱредӱлӱ заведениелерде  элбеде тузаланылат. Талада билимниҥ тӧзӧгизи бек,  тайанатан, тудунатан јаҥжыгулары артыгынча деп темдектелди.

Бу институтта алтай калыктыҥ тӱӱкизин, культуразын, тилин, јаҥжыгуларын тӧзӧмӧлдӱ апарарга билим аргалары артыгынча. Билимчилер јаан-јаштыҥ јетире, јакшы, ӧзӧгине-тӧзине јетире билбезин сӱреен эптӱ, тереҥжиде берет. Олор байа ӱредӱни, теорияны лапту берерде, јӱрӱмде  тузаланарга јарамыктузын база темдектедилер.

Институттыҥ  директоры Николай Екеев јуулгандарды учурлу байрамла уткыды. Оныҥ айтканыла, институтта, билим ӧмӧликте јылдаҥ јылга улалар јакшынак јаҥжыгу бар. Олор јыл туркунына каруулу,  некелтелӱ бӱдӱрген ижиле билим телекейин, билимчилерди, шиҥжӱчилерди, ӱредӱчилерди, ӱренеечилерди, онойдо ок кӱӱнзеген, соныркаган улусты мында элбеде таныштырат.

Быјыл да институттыҥ ӧмӧлиги Билимниҥ кӱнин турулталу ижиле уткып јатканы оморкодулу. Таныштыруныҥ ӧткӧн аайы база солун болды. Башка-башка ӱлекерлер, программалар аайынча чыккан билим иштериле редакторлор, каруулу улус, авторлор таныштырды, онойдо ок рецензенттер алкы бойлорыныҥ шӱӱлтелерин айттылар.

Николай Екеев туружаачыларга баштанып, билим иштериле јилбиркеген улус олордыҥ сайтына кирип, керектӱ бичикле таныжар, кычырар аргалу деп јартамал этти.

Чындап та, јыл туркунына белетеп чыгарган кажы ла билим иш  солун ла јилбилӱ деп айдар керек. Мында, темдектезе, эки јылдыҥ туркунына бир бӧлӱк улус белетеп, ӧткӧн јылда чыккан алтай-орус сӧзлик  (редколлегиязы: ф.б.к. А. Э. Чумакаев (каруулу редакторы), т.б.к. Н. В. Екеев, ф.б.к. А. Н. Майзина, К. К. Пиянтинова, Н. Н. Тыдыкова, ф.б.к. Е. В. Тюнтешева); «Алтайский традиционный этикет» (И. Н. Муйтуева, В. П. Ойношев, Н. О. Тадышева), «Культовая атрибутика в традиционном мировоззрении алтайцев» (Э. В. Екеева, Э. А. Белекова),   «Культурно-религиозное пространство Горного Алтая в конце ХХ – начале ХХI веков: трансформации и инновации» (редколлегиязы: Н. В. Екеев (каруулу редакторы), Э. В. Енчинов, Н. О. Тадышева, «Алтай баатырлар» XVI том (А. Конунов белетеген), «Алтай баатырлар» — алтай ла орус тилдерле, IV томы (М. А. Демчинова белетеген). Мынаҥ озо «Памятники эпического наследия Алтая» деген тизӱниҥ  чыккандарын З. С. Казагачева, А. А. Конунов, Т. К. Шутина, бу ла тизӱниҥ III томын М. А. Демчинова, З. С. Казагачева, А. А. Конунов, К. Я. Яданова белетеген. Таныштыруда ады-јолдоры танылу, ченемелдӱ билимчилер кӧп тоолу билим иштериле, монографияларыла  таныштырды. Темдектезе, билимчилер А. Э. Чумакаев, Н. О. Тадышева,  Э. В. Енчинов, А. А. Конунов, М. А. Демчинова, М. С. Дедина, К. М. Епишев ле оноҥ до ӧскӧлӧри јетирӱлер эдерде, рецензенттер бойлорыныҥ шӱӱлтелерин айттылар. Билимчилердиҥ албатызыныҥ ичкери ӧзӱмине, келер ӱйелерге белетеп јаткан ижиниҥ учуры јаан. Калыктыҥ эрјинедий байлыгын јууп, јартап ла ӧзӧккӧ табарар, билгирине, санаа-укаазына тузалу ижи арбынду ла чыҥдый.

К. ПИЯНТИНОВА