«Јакшы болзын, кырлар…»

19.02.2019

Кочкор айдыҥ 15-чи кӱнинде П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда совет черӱлерди Афганистаннаҥ чыгарганынаҥ ала одус јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилӱ јуун ӧткӧн. Јуунда Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Александр Бердников, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин, бистиҥ тергее аайынча баш федерал инспектор Дмитрий Колозин, РФ-тыҥ Федерация Совединиҥ турчызы Татьяна Гигель, республиканыҥ јуучыл комиссары Олег Денисенко турушкандар.

Театрдыҥ фойезинде ол кӱн јуучыл интернационалисттерге учурлалган фотојуруктардыҥ јаан кӧрӱзи тургузылган. Саргарган фотојуруктардаҥ ок-тарыныҥ јыдын качан да јытабаган, сыылаган октордыҥ табыжын бир де укпаган бӱгӱнги ӱйеге удура ӱргӱлјиге јиит арткан јерлеш солдаттар кӧрӧт. Олордыҥ кӧп јарымызы јер-алтайына карын эзен-амыр јанып келгендер. Је јуу-согушта коромјы јогынаҥ болбой јат. Туулу Алтайдаҥ Афганистанда он бир кижи јеҥ јастанып јыгылган. Јаҥыс катап берилген јӱрӱмин јетире јӱрбеген канчын јиит кӧӧркий солдаттардыҥ кажызы ла биске карам. Саргарган фотојуруктарда кайда ла кырлар. Тоозын-тобырагы буркураган орык јолдордо дезе тоозы јок бронетранспортерлор. Душмандардыҥ оп-соп чырайлары. «Эй, Шурави!» деп кекенген коронду кыйгылары. Театрда болгон бу туштажудаҥ кинохрониканыҥ јуруктары база эске артып калды. Экран совет черӱлердиҥ ӧскӧ ороонго киргенин кӧргӱзет. Залда, арткан кӱндерге кӧрӧ, бӱгӱн кандый тымык. Бастыра улус элестелген кинолентаныҥ олјо-абында.

…1979 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 25-чи кӱни. Афганистанныҥ јерине эҥ озо јалтанбас командир Леонид Хабаровтыҥ башкарган 56-чы гвардейский десантно-штурмовой бригадазыныҥ 4-чи батальоны кирет. Олор Кабулды колго алып, совет черӱлердиҥ ӧдӧрин јеткилдеер јакылта алгандар. Ол ло кӱн кейдеги десанттыҥ 103-чи гвардейский дивизиязыныҥ частьтарын Кабул ла Баграм јаар база ийгилеп јат. Кабулдыҥ аэродромына эҥ ле озо кейдеги десанттыҥ подполковник Г. И. Шпакка башкарткан 350-чи гвардейский полкыныҥ черӱчилдери келип кирет. Јаҥар айдыҥ 27-чи кӱнинде тал-тӱш кирезинде 103-чи дивизияныҥ десантниктери Афганистанныҥ тӧс калазыныҥ аэропортын курчап, бастыра самолеттордыҥ учужын токтодып јадылар. Бу дивизияныҥ ӧскӧ частьтары башкаруныҥ учреждениелериниҥ, афган черӱниҥ штабтарыныҥ, подразделениелериниҥ ле ӧскӧ дӧ учурлу объекттердиҥ ижин туйуктап, ончозын шиҥжӱге алат. Афган черӱниҥ бӧлӱктериле удур-тедир тартыжулар башталган кийнинде, кейдеги десанттыҥ 103-чи дивизиязыныҥ 257-чи гвардейский полкы ла парашютту десанттыҥ 345-чи аҥылу полкы Баграмдагы аэродромды бойлорыныҥ колына алат. Айландыра кырлар. Кабулдаҥ ары јерлерде база ла кырлар. Чубашкан бронетранспортерлор. Бастыра ла јерлерде совет черӱлердиҥ јуучылдары…

… 1989 јылдыҥ кочкор айыныҥ 15-чи кӱни. 40-чи черӱниҥ командири генерал-лейтенант Борис Громов совет черӱлердиҥ бӧлӱктерин Афганистаннаҥ чыгарат. Кинохроника јуучыл генералдыҥ арып-чылаган јӱзин јуук јанынаҥ кӧргӱзет. От-јалбыштыҥ ортозынаҥ уштылып чыккан солдаттардыҥ сӱӱнчилӱ чырайлары элестелет. Театрдыҥ јаан залында отурган јуучыл интернационалисттер бут бажына туруп, кучактажат. Кӧстӧрдӧҥ јаштар тоолонот…

Сценага Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Александр Бердников чыгып, кӧдӱриҥилӱ јуунныҥ туружаачыларын совет черӱлерди Афганистанныҥ јеринеҥ чыгарганынаҥ ала 30 јылдыгыла уткып, јуучыл интернационалисттердиҥ агару керектери бисте качан да ундылбас деп темдектейт. Башчы: «Солдат молјулу керегин кайда ла канайда бӱдӱретенин бойы качан да талдабай јат. Ол берилген јакаруны кандый ла айалгада ак-чек бӱдӱрерге кӱјӱренип јат» — деп ајарган. «Афганистанда болгон јуу-согуштарда јеҥ јастанып јыгылган јерлештеристиҥ эземи бистиҥ јӱректеристе јажын-чакка артар. Олор Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јалтанбазын ла ат-нерезин кӧргӱскен адаларыныҥ ла таадаларыныҥ керегин једимдӱ улалтып, ыраак ла таныш эмес талада олорды уйатка тӱжӱрбегендер. Јуучыл молјузын Афганистанда бӱдӱрген ветерандар јуучыл најылыктыҥ јаҥжыгуларына јаантайын чындык артып јадылар. Олор јашӧскӱримди тӧрӧлчи кӱӱндӱ улус болорына таскадар иште эрчимдӱ туружат. Ветерандар бойлорын турумкай кӱӱндӱ улус деп кӧргӱзет. Олорго јаҥыс ла быйан айдар керек» — деп, ол айдып, ветерандардыҥ бастырароссиялык биригӱзиниҥ тергеелик организациязыныҥ турчылары Игорь Бабкинге, Алексей Борзенковко, Владимир Дымовко, Виктор Зуевке, Матвей Мандышкановко, Юрий Ткачка, Николай Толкочековко, Владимир Туянинге ле Анатолий Ядановко Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарын табыштырган.

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ Быйанду самараларыла анайда ок Игорь Бобыльский, Сергей Горбунов, Анатолий Половинко ло Леонид Таханов кайралдаткандар. Алтай Республиканыҥ башкарузы совет черӱлердиҥ бӧлӱктерин Афганистаннаҥ чыгарганынаҥ ала 30 јылдыгыла колбой, јуучыл интернационалист Игорь Савиновтыҥ мӧҥкӱзиндеги кереести солыырга ветерандардыҥ тергеелик биригӱзине 25 муҥ салковой чыгарган. Јеҥ јастанып јыгылган јуучылдардыҥ беш билезине болуш эдип, он муҥ салковой акчадаҥ берилген. Јирме ветеранга акчала база болуш эдилген. Афганистаннаҥ кайра јанбаган јуучыл интернационалисттердиҥ энелерине, Клара Келеновна Бордомолованыҥ (Самаева), Людмила Николаевна Михайлованыҥ, Мария Афанасьевна Ларшутинаныҥ тӧштӧрине кӧдӱриҥилӱ айалгада юбилейлик медальдар тагылган. Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин уткуулду сӧс айдып, парламенттиҥ Кӱндӱлӱ грамоталарын Аркадий Маймановко, Владимир Теплоуховко, Быйанду самараларын Аржан Белековко ло Андрей Кузнецовко табыштырган.

Ол кӱн Горно-Алтайскта јуучыл интернационалисттердиҥ кереезиниҥ јанында митинг база ӧткӧн. Митингтиҥ туружаачыларын башкаруныҥ вице-премьери Игорь Коршунов уткыган. Оныҥ адазы, полицияныҥ амыралтадагы полковниги Владимир Коршунов Афганистанда 65 јуучыл операция ӧткӱрген ле оныҥ башкартузыла бандиттердиҥ ондор тоолу отрядтары јоголтылган деп айдар керек. Бу митингте бойлорыныҥ уткуулду сӧстӧрин анайда ок республиканыҥ јуучыл комиссары Олег Денисенко, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ комитединиҥ јааны Виктор Ромашкин, каланыҥ мэри Юрий Нечаев ле јуучыл интернационалист Аркадий Майманов айткандар. База бир митинг ол кӱн калада 13-чи таҥмалу школдо ӧткӧн. Мында Афганистанда јеҥ јастанып јыгылган Владимир Ушаковко учурлай тургузылган кереес доско јаҥыртылып, ойто јаҥыдаган ачылган.

…Колчабыжулар токтогон кийнинде, театрдыҥ јаан люстралары јалтыраган телкем залы ойто ло тымый тӱжет. Кӧстӧргӧ јаҥыс ла ордендери ле медальдары шыҥырашкан, чачтары буурайып калган ветерандар кӧрӱнет. Бу јӱрӱмде душмандарла кандый да јуу-согуш, јерлеш јуучылдардыҥ ортозында кандый да јылыйтулар болбогондый. От-јалбышту ортобысты одус јыл бӧлип јат. Одус јыл. Ол кӧп пӧ, ас па? Калганчызында «Каскад» деп ансамбльдыҥ «Бис Кӱнчыгыштаҥ барып јадырыс» деген гимн-кожоҥыныҥ сӧстӧри јаҥыланат. «Јакшы болзын, кырлар, бис бу ыраак ла таныш эмес талада кемдер болгонысты слер бойыгар ла ылгагар. Јакшы болзын, кырлар, мында болгон керектердиҥ баазын ла тӧлӱзин слер бойыгар ла ылгагар. Бис Кӱнчыгыштаҥ барып јадырыс, бис јанып јадырыс…»

П. КАБАР

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина