Алтайдын Чолмоны

Јиит ӱйениҥ шиҥжӱ иштери эрчимдӱ улалат

19.02.2019

В. И. Вернадскийдиҥ адыла адалган талалык кычырыштар Горно-Алтайсктагы эл университетте эки кӱнниҥ туркунына ӧткӧн. Быјылгы кычырыштар Алтай Республикада сегизинчи катап ӧдӱп, јилбӱзин билимге баштандырган сегизеннеҥ кӧп ӱренчиктерди јууды.

В. И. Вернадскийдиҥ кычырыштары былтыр ороон ичинде 39 талада ӧткӧн. Кычырыштар РФ-тыҥ ӱредӱлик министерствозында 2018-2019 јылдарда ӧткӱрилетен керек-јарактардыҥ аҥылу тизимине кирип јат. Эҥ артык иштердиҥ авторлоры 2019 јылдыҥ кандык айында Москва калада ӧдӧтӧн В. И. Вернадскийдиҥ текшироссиялык кычырыштарында туружар. Онойдо ок јеҥӱчилдер јииттердиҥ Абу-Дабиде (ОАЭ) сыгын айда болотон MILSET деп телекейлик билим-техникалык кӧрӱ-выставказына барар аргалу.

Кычырыштарга келген балдарды эл университеттиҥ ректоры Валерий Бабин, Эл Курултайдыҥ комитединиҥ председатели Вячеслав Уханов, ӱредӱ ле билим аайынча министрдиҥ баштапкы ордынчызы Ольга Болтошева, алтаистика ла тюркология факультеттиҥ деканы Сурна Сарбашева уткыгандар. Јииттердиҥ «Исследователь» деп кыймыгузыныҥ талалык бӧлӱгиниҥ председатели Ульяна Текенова јиит шиҥжӱчилерди уткып, олорго текшироссиялык кыймыгуныҥ башкараачызы Александр Леонтовичтиҥ видеобаштанузын кӧргӱскен.

Кычырыштарда пленарный бӧлӱк, билим башкараачыларга билим-методикалык семинар, стендовый камыстыҥ ижи ле башка-башка ууламјылар аайынча секцияларда иштер ӧткӱрилген. Пленарный бӧлӱкте билимчилердиҥ солун ла јилбилӱ докладтары эдилген.

Естественный билимдер аайынча ӱч секция иштеген. «Математика. Физика», «Ботаника. Зоология, Экология. Медицина ла су-кадык», «География. Химия. Јер аайынча билимдер. Эбире јерди киртиткени». Гуманитарный билимдер аайынча беш секция болгон. Олордо тӱӱки, археология, јаҥ ла талалык краеведение, этнография, фольклор ло албатыныҥ культуразы, экономика, лингвистика јанынаҥ ла оноҥ до ӧскӧ кӧп сурактар кӧдӱрилген.

Јиит шиҥжӱчилер шиҥжӱ иштерин стендовый доклад деп бӱдӱмде камыстыҥ алдына корулаган. Оныҥ кийнинде ӱренчиктердиҥ иштери ууламјылар аайынча секцияларда элбеде кӧргӱзилген. Секцияларда балдар бой-бойлорыныҥ иштериле јилбиркеп, сурактар берип, једимдӱ иштеген. Јииттердиҥ кыймыгузыныҥ талалык бӧлӱгиниҥ председатели Ульяна Текенованыҥ темдектегениле, быјылгы шиҥжӱ иштер бийик чыҥдыйыла, солун темаларыла сӱӱндирген. Ол онойдо ок бедреништӱ иштер кычырыштардыҥ некелтелерине келижип турганына ла сӱрекей јилбилӱ болгонына ајару этти.

Јиит шиҥжӱчилердиҥ иштеринде тӱӱкиде болгон керектер, эмдиги экономикадагы айалга, кичинек тӧрӧл јурт ла телекейдиҥ ӧскӧ ороондоры, јаныста јӱрген таныш кижи ле бӱдӱн ӱйениҥ курч сурактары тургузылган ла оноҥ до кӧп темалар кӧдӱрилген. Мындый јилбилӱ иштерди ӱренчиктер ӧткӱрип турганы – олордыҥ айландыра телекейге, албаты-јонго јилбӱзин кӧргӱзет. Кӧп ӱренчиктер бу кычырыштарда баштапкы катап турушкан. Олордыҥ кезиги бедреништӱ ижин оноҥ ары улалтып, шиҥдеерге беленин угускан.

Кычырыштарды ӧткӱрерин эл университеттиҥ ректоры, алтаистика ла тюркология факультеттиҥ преподавательдери ле ӱренеечилери јӧмӧгӧн.

Кычырыштардыҥ кӧдӱриҥилӱ јабыл-тазында ончо туружаачыларга јиит шиҥжӱчилердиҥ билим докладтары угузылган. «Тирӱ «катализаторлор» деп јилбилӱ докладын Горно-Алтайсктыҥ 9-чы таҥмалу «Гармония» гимназиязыныҥ ӱренчиги Сергей Леднев кычырган. Республикан лицейдиҥ ӱренчиги Алина Тудашеваныҥ «Чӱм-јаҥда шатраны тузаланарыныҥ аҥылузы» деп билим доклады угаачыларга сӱрекей солун болгон.

Кычырыштардыҥ јеҥӱчилдерине ле призерлорго дипломдор табыштырылган. Естественный билимдердиҥ бӧлӱгинде баштапкы степеньдӱ дипломдорло «Математика. Физика» ууламјыда Динара Кудачина ла Виктория Борисова (3-чи гимназия), «Ботаника. Зоология. Экология. Медицина ла су-кадык» ууламјыда Дарья Казанина (РЦДОД, башкараачызы А. Н. Малкова), «География. Химия. Јер аайынча билимдер. Эбире јерди киртиткени» ууламјыда Сергей Леднев («Гармония» гимназия, башкараачылары Е. И. Авдюшкина, Л. И. Панченко) кайралдаткан. Гуманитарный билимдердиҥ бӧлӱгинде эҥ артык иштер учун баштапкы степеньдӱ дипломло «Талалык краеведение. Россияныҥ јурттарыныҥ тӱӱкизи ле культуразы. Кудай јаҥ. Тӱӱки. Археология» ууламјыда Алина Тудашева (РКЛ, башкараачызы Ж. В. Нестерович), «Албатыныҥ культуразы. Этнография. Фольклористика» ууламјыда Диана Пустогачева (Курмач-Байголдыҥ текши ӱредӱлӱ школы, башкараачызы М. В. Сумачакова), «Искусство ло литература. Эмдиги ӧйдиҥ кижизи. Кижиниҥ кӧгӱс телекейи» ууламјыда Байару Якова (РКЛ, башкараачызы Ю. К. Баграшева), «Экономика. Социология ла право» ууламјыда Амина Баяндинова (РКЛ, башкараачызы К. Г. Янковская), «Лингвистика. Эмдиги ӧйдӧ тилдиҥ айалгазы» ууламјыда Санал Мекечинов (Боочыныҥ орто ӱредӱлӱ школы, башкараачызы А. В. Каратаев) кайралдаткан. Талдалган эҥ артык шиҥжӱ иштер текшироссиялык кычырыштардыҥ очный бӧлӱгине барар аргалу деп, эксперт камыстыҥ шӱӱлтези эдилген.

Шиҥжӱ иштердиҥ авторлоры онойдо ок башка-башка номинациялар аайынча Кӱндӱлӱ грамоталарла кайралдаткан. Ӱренчиктерге шиҥжӱ ижин белетежип, олорло кожо кычырыштарда турушкан билим башкараачылар база Кӱндӱлӱ грамоталарла кайралдатты.

Ӱренер бичиктер белетеери – јаан учурлу иш

ЮНЕСКО-ныҥ Генеральный конференциязыныҥ баштаҥкайы аайынча 1999 јылдаҥ ала бастыра телекей Тӧрӧл тилдиҥ албатылар ортодо кӱнин кочкор айдыҥ 21-чи кӱнинде темдектейт. Бу кӱнниҥ тӧс учуры албатылардыҥ тилдерин чеберлеп, оноҥ ары ӧскӱрериле колбулу.

Федерал кеминде ӱредӱликте болуп турган јаҥыртуларла колбой, школдо ӱренип турган бастыра бичиктер, ол тоодо тӧрӧл тил ле литературала, федерал тооломго кирер учурлу. Бӱгӱн бу федерал тооломдо алтай тилди ле литератураны ӱренер бичиктердиҥ текши тоозы 17 бичикке јетти.

Алтай Республикада алтай тил орус тилле коштой эл-тергеелик тил болуп, школдордыҥ ӱренер программазына кийдирилет. «Алтай тил», «Алтай литература», «Литературалык кычырыш» деген предметтерди ӱренерине керектӱ бичиктерле ӱренчиктерди тергее бойы јеткилдеер учурлу. Анайып, АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозы «Алтай тилди корыыры ла ӧскӱрери» деп ведомстволык программага бу ишти кийдирип, бичиктерди јазаарын тӧс амадулардыҥ бирӱзи эдип тургускан. Ӱредӱчилердиҥ ӱредӱзин белетеер институтта тӧзӧлгӧн алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ методиказыныҥ кафедразы АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ јакылтазы аайынча ӱренер бичиктерди белетеерин 2011 јылда баштаган.

2012 јылдаҥ бери АР-дыҥ башкарузыныҥ јӧмӧгӧниле, ӱредӱ ле билим аайынча тергеелик министерствоныҥ баштаҥкайыла, ӧрӧ адалган институттыҥ алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ методиказыныҥ кафедразы алтай тил ле литературатурала ӱренер бичиктерин (1-4, 5-9 класстарга) авторлорло эрчимдӱ иштеп, белетеген.

Бу ӧйдӧ ӱредӱликке јаҥы федерал стандарттар кийдирилип, јаҥы некелтелер эдилген. Айдарда, ӱренер программаларды, бичиктерди јаҥыртатаны курч сурактардыҥ бирӱзи боло берген. Јаан учурлу ишти ӱредӱ ле билим аайынча республикан министерство, оныҥ баш специализи Мира Мереевна Бурулова, ӧрӧ адалган институттыҥ ректоры Валентина Васильевна Модорова ла кафедраныҥ јааны Екатерина Дмитриевна Чандыева тӧзӧмӧлдӱ башкарган. Олор ченемелдӱ авторлорды бириктирип, ӧмӧ-јӧмӧ иштеер айалганы тӧзӧгӧн. Баштамы класстарда алтай тил ле литературалык кычырышла программаларды К. К. Пиянтинова, Н. Б. Тайборина тургускандар. Орто класстарда алтай тилдиҥ бодоштыра программаларын Н. Б. Тайборина, К. К. Пиянтинова, Ж. И. Амырова, алтай литератураныҥ программаларын Н. М. Киндикова, Е. Д. Чандыева, У. Н. Текенова тургускандар.

Ӱренер бичиктерди јаҥы некелтелерге келиштире јазаары јеҥил иш эмес. Бичиктерди тургузарынаҥ озо ӱредӱликте јаҥы солынталарла таныжып, олорды ӱренер бичикке эптештирип белетейтени авторлорго кӧп јаҥы некелтелер тургускан. Олор ӱредӱликте јаҥыртуларла таныжып, ӱредӱ курстарда ла семинарларда ӱренгилеген.

Бичикти тургузарында аҥылу некелтелер бар, ол тоодо билим тӧзӧлгӧзине, методика аппарадына ла оноҥ до ӧскӧ. Оныҥ ӱстине ӱренер комплекттер ӱренер бичиктеҥ, оныҥ электрон бӱдӱминеҥ, бичикле иштеер методикалык ууламјылардаҥ ла иштеер тетрадьтаҥ турар керек. Айдарда, бу јаан ишке кӧп билимчилер кычырылган. Олор — филология билимдердиҥ докторлоры А. Т. Тыбыкова, Н. М. Киндикова, Т. М. Садалова, филология билимдердиҥ кандидаттары М. А. Демчинова, М. П. Чочкина, Н. В. Ерленбаева, У. Н. Текенова, А. Б. Тадырова, А. В. Белякова, Т. К. Шутина, педагогика билимдердиҥ кандидаттары Н. Б. Тайборина, М. М. Бурулова, Е. Д. Чандыева, Ж. И. Амырова, Т. В. Метреева, Н. А. Содоноков. Кӧп тоолу авторлордыҥ ортозында ады јарлу ла ченемелдӱ ӱредӱчи-ветерандар М. А. Барантаева, К. К. Пиянтинова, Н. В. Тепуков, Е. А. Мегедекова, Н. Н. Сабина, онойдо ок республиканыҥ школдорыныҥ эрчимдӱ иштӱ ӱредӱчилери Н. Г. Сулукова, В. Т. Азрантина, А. М. Езрина, А. В. Самтакова, Г. М. Садалова, Н. К. Табылгинова, И. Ч. Быева иштегендер.

Кажы ла бӧлӱк авторлорго тургускан бичиги балазындый. Бичикте салынган тексттер, јакылталар ла сурактар, ээжилер – ончозы тургузаачыныҥ сананып тапканы, эптештиргени. Ӱренер бичиктиҥ колбичинтизин АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ билим-методикалык кӱреези ширтеп, јӧп чыгарат. Кӧп учуралдарда кӱреениҥ турчылары бичиктердиҥ авторлорына кандый бир тӱзедӱлерле, сурактарыла, јӧп-сӱмезиле јаан болужын јетирет. Канча јылдардыҥ туркунына бу эксперт кӱрееде ӱредӱликле, билимле колбулу кӧп тоолу улус иштеген. Олордыҥ ортозында Н. М. Киндикова, А. Т. Тыбыкова, Э. И. Каинчина, Н. И. Когунбаева, А. А. Иркитова, Н. М. Уина, Р. У. Ютеева, калганчы јылдарда А. Э. Чумакаев, Э. В. Енчинов, А. Н. Майзина, М. С. Дедина, А. А. Конунов ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

Бичиктерди кееркедип јазаарында јурукчыныҥ ижи сӱрекей учурлу. Ӱренер бичиктерде кӧп јурукчылардыҥ иштери салынган. Олордыҥ ортозында ады јарлу јурукчылар да, јурукчы јолын јаҥы баштагандары да бар. Ч. Барсукова, Ю. Шодоев, А. Декенова, С. Толбина ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Кӧп тоолу јуруктар Г. И. Чорос-Гуркинниҥ энчизинеҥ алынган. Ады јарлу јурукчылар И. Ортонуловтыҥ, М. Бабаковтыҥ, В. Чукуевтиҥ ле оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ јуруктары бичиктердиҥ бӱктерине салынган.

Белетелген јаҥы бичиктердиҥ полиграфический бӱдӱминеҥ башка электрон бӱдӱмдӱ бичиктерди белетеери база бир јаан иштердиҥ бирӱзи. Јаҥы некелтелер аайынча ӱренер бичиктер кепке базылган ла электрон бӱдӱмдӱ болор керек. Айдарда, бичиктердиҥ авторлоры электрон бичиктерге кийдирерге, јаҥы јакылталар, јӱзӱн-јӱӱр јетирӱлер, јуруктар белетеген. Ӱзеери јазалган материал электрон бичиктердиҥ интерактивный кожултазы болуп кийдирилген. Мында јаан ӱлӱзин 2015-2017 јылдарда ӱредӱчилердиҥ ӱредӱзин белетеер институттыҥ ректорыныҥ ижин бӱдӱреечи Е. Д. Чандыева, кафедраныҥ јааны Ж. И. Амырова, методисттери А. С. Шокшиланова, С. В. Абысова, О. С. Иркитова јетирген. Анайда ок электрон бӱдӱмдӱ бичиктерге алтай литератураныҥ кӧп тоолу чӱмдемелдери аудио бӱдӱмдӱ кийдирилген. Эмди алтай тилдиҥ ле литератураныҥ электрон бӱдӱмдӱ бичиктери Москваныҥ «Ланит» издательствозыныҥ платформазында салынган. Бу бичиктерле акча тӧлӧбӧзинеҥ кажы ла ӱренчик те, ӱредӱчи де тузаланар аргалу.

2016 јылда баштамы класстарга алтай тил ле литературалык кычырышла ӱренер бичиктер федерал тооломго киргендердиҥ баштапкыларыныҥ тоозында болгон. Ол ӧйдӧ бу тооломго олорло кожо татар, башкир, хакас тилдердиҥ ӱренер бичиктери кийдирилген.

Россия Федерацияныҥ ӱредӱлик аайынча министерствозыныҥ 2018 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 28-чи кӱнинде чыккан 345 таҥмалу јакааны аайынча федерал тооломго орто класстарда алтай тилди ле литератураны ӱренер 10 бичик кирип калды. Бу сӱрекей јаан једим деп айдар керек. Федерал тооломго алтай, башкир, татар, якут, чечен, хакас, грек, ханты, удмурт, ненец, бурят, абазин тилдерле тургузылган ӱренер бичиктер кирген.

Ӱредӱликте тузаланар бичиктерди федерал тооломго кийдиргени кӧп улустыҥ сӱрекей јаан ижи. Тӧрӧл тилин корулап, энчилеп аларга јӱрген улустыҥ иштеген ижи-тожы албатызына тузалу, келер ӱйеге керектӱ болорына иженедис. Алтай албатыныҥ тӱӱкизи, эмдиги айалгазы, келер ӧзӱми – ончозы тӧрӧл тилинеҥ камаанду деп, кажы ла кижи оҥдоор учурлу.

Бӱкти С. АБЫСОВА белетеген