Алтайдын Чолмоны

Каткы ӧткӱре јӱрӱм

19.02.2019

Ӧткӧн ӧйдиҥ элестери

90-чы јылдардыҥ учында Василий Тишкишевтиҥ «Сталинниҥ боро ады» ла Ратмир Танытпасовтыҥ «Кайда болгоҥ заразазы» эл-јонды каткырткан ла сӱӱген кокырларыныҥ бирӱзи болгон. Ол тушта јииттер болгон, эмди дезе орто јашка једип калган улустыҥ санаазына олор јакшы кирип ле турган болбой. Ӧйлӧ кожо текши кеендиктиҥ башка-башка жанрлары  бастыра јандай ӧҥжӱп, јол алынып ӧрӧ ӧзӧрдӧ, кокыр нениҥ де учун тууразында артып, учында чек ундылып калган. Јӱк ле бир јылдыҥ бажында ӧдӱп турган Эл Ойында Тастаракайдыҥ кӧрӱ-конкурсы ӧткӱрилетен, ол до бойыныҥ каткымчылу дейтен аҥылузын јылыйтарда, кӧрӧӧчилери астаган.

Јӱрӱмди узаткан каткы

Је былтыр јаскыда ӧткӧн «Сыр каткыда» ойын-концерт јаҥыс ла залга батпас эл-јонды јууган эмес, анайда ок кокыр жанрды јербойында ойто орныктырып, культураныҥ ӧскӧ дӧ ууламјыларыла теҥ-тай тургузып салды. Јирме јылга чыгара амыраган ла ку-нураган кокыр ууламјы бӱгӱн анчада ла јашӧскӱрим ортодо тренд болуп браатканын база темдектеп салалы.

Ӧткӧн јылда кӧрӧӧчилер Авраамныҥ Акташтаҥ јанганын, Алексей Тазрановтыҥ «Балам кайда?» деген каткымчылу куучынын, Айдар Унатовтыҥ ла Игорь Тазрановтыҥ эки карганакты ӧткӧнгӧнин,  ол эмезе Алексей Синьковтыҥ алтай чӱм-јаҥдарга учурлай белетеген кокырын угуп, арай ла јер тырмабаган деп айтсам, бир де јастыра болбос. Каткы каткыла, је кӧдӱрилген сурактар, чындап та, ӧҥзӱре болгонын ла бӱгӱнги кӱнге јетире чечилбегенин ајарыҥкай улус, байла, билип ийген болор. Сценадагы јиит уулдар эки сааттыҥ туркунына залда отурган улустыҥ кӧксиндеги туйуксынган кӱӱнин чыгара айдар айалга тӧзӧгӧни јарт ла олордыҥ бу ижин бийик кеминде темдектебегенче болбос. Эҥ ле сӱӱнчилӱзи — ӧткӧн чактыҥ јарлу кокырчызына, Ратмир Танытпасовко, «озогызын ойгортор» арга бергенин отурган улус бийик баалаган ла сӱӱнген.

Ойын-концерт ӧткӧн кийнинде эл-јонныҥ санаазында, эске алыжында «Сыр каткыда» узакка арткан. Кӧрӧӧчилердиҥ бирӱзи: «Мындый јайым ла амыр кӱӱн-санаа  калганчы катап «Кӱмӱш кайырчак» ӧдӱп турарда болгон» — деп айтканы эмди де кулагыма јакшы угулат. Айдарда, келген улустыҥ ортозында чындык кеендикти сӱӱгендер база болгонын темдектеп салалы. «База болгой не»? деген сурак театрдыҥ ичинде де, тышкары базып јӱрген улус ортодо до чӱрче ле јаҥылана бербей. Кажы ла отурган кӧрӧӧчи мындый ойын-концертти узак јылдардыҥ туркунына кӧрбӧгӧни, «тойбогоны» иле билдирлӱ. Оныҥ да учун кажызыныҥ ла ӧзӧгинде «Сыр каткыда» база катап болзо кайдат деген ижемји болгоны ла тургуза ӧйгӧ јетире ол јӱкти бойлорыла кожо алып јӱргени јарт. Јииттер јонјӱрӱмдик колбу ажыра кокыр-концерттиҥ тургузаачызы Шоҥкор Модоровтоҥ бу ок суракты сурап, торт амыр бербей де барган. «Сыр каткыда» кыйалтазы јогынаҥ ӧдӧр керек болгонын туружаачылар да,  тургузаачы да јарт билген, нениҥ учун дезе оны эл-јон некеген, айдарда, суруу бар, суруу барда —  кӧрӧӧчи болор.

«Сыр каткыда-2»

Быјылгы «Сыр каткыда» катап ла кокырга «суузап калган» кӧрӧӧчилерин сӱӱндирди ле эмди де аймак-тар сайын јорыктайт. Быјылгы туружаачылар — Айдар Унатов, агалу-карындашту Алексей ле Игорь Тазрановтор, Ирбис Акчин, Алексей Синьков, Тимур Кыдыков ло Суркура Сандыкова. Кокыр-концерттиҥ тӧс темазы — бӱгӱнги кӱнниҥ ӧҥзӱре сурактары. Эҥ ле кайкамчылузы — бу сурактар кече де, башкӱн де эмес, ол до јылда, башкыјыл да эмес, олор кӱнӱҥги сайын кӧдӱрилип турган учы-куйузы јок сурактар. Јурттагы јӱрӱм, билелик јаҥжыгулар, иш ле оныҥ тас-камал учуры, ӱйелер колбузы ла оноҥ до ӧскӧлӧри…

Пӧтӱк те болзо јӱрӱмдӱ …

Мал-аш ажыра јурттыҥ ичинде кажы ла биледе ӧдӱп турган керекти Ирбис Акчин чындык кӧргӱскен. Оорыган пӧтӱк — айылдагы мал-аштыҥ символ-тындузы болуп јат. Тӧс геройлор оорый берген пӧтӱкти канайдатанын шӱӱжет: эмеени аргазын бедирейт, ӧбӧӧни тыҥ ла керексинбейт. «Эмди пӧтӱк оорый бергенде, сен мени эмчилик апарзын деп пе?»  —  ӧбӧӧни ачуурканат. Эмеени дезе атыйланып, ӧбӧӧнин аптекага тайат. Бу кичинек монологто эр кижиниҥ биледеги учуры канча кире јабызап калганын, сакыбас јанынаҥ урулып келген сурактардыҥ аайына тӱрген-тӱӱкей чыгып болбос болуп браатка-нын ла бӱгӱнги кӱнде биледе эпши кижиниҥ «бескези» бийиктегенин кӧрӧӧчилер оҥдогон ло болбой. Анчада ла тегин аптекарь эпши тӧс геройдыҥ оозын туй чаап койгоны ӱй улустыҥ јаҥды колго алганын керелеген база бир аҥылу темдек.

Эр кижиниҥ учурын Алексей Тазранов аҥдаш ажыра база темдектеп салды. Ӧйлӧ кожо эр киндиктӱлер аҥдап барардаҥ болгой, мылтык октоп билбези сценада сӱреен каткымчылу кӧргӱзилген. «Оныҥ учун кыш ӧйинде темир окты ооско сукпаза артык» — деп, Алексей залда отурган эр улуска баштанган.

Иш — кижиниҥ јыргалы… болгон

Эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келиштире јӱрери, јаҥыртуларынаҥ артпазы, кӧскӧ кӧрӱнер, кӧгӱске илинбес јӱрӱм јӱрери дегенин Алексей Синьков кӧрӧӧчилерле кожо јартаарга ченешкен. Эмдиги ле озодо ӧйдиҥ јашӧскӱриминиҥ јӱрӱмин куучындап, иш ажыра сӱреен јолду тӱҥдештирӱ этти. Чындап та, гаджет-планшет, смартфон-айфон јок ӧйдӧ ончо јииттер бойыныҥ бош ӧйин ишле колбогоны чып-чын. Алексей темдек эдип, ӧлӧҥ ижи деген теманы ӧнӧтийин алган ошкош. Анайда ок тӱҥдештирӱ деген эп-сӱмени бу учуралда эптӱ тузаланган. Бӱткӱл калыктыҥ совет јаҥ ӧйинде эткен ижи — ӧлӧҥ. Чалгы кайраш, ӧлӧҥ чабыш, јууш, бугулдаш, обоолош. Учы «ш» таныкка токтогон сӧс ишле колбулу болгонын кӧрӧӧчилер каткырып уктылар. Је бу иш ажыра кокырдыҥ авторы ол ӧйдиҥ јашӧскӱрими су-кадык, санаа-укаазы јарт ла јеринде болгонын, кату ишке беленин, бӧкӧзин, јана баспазын сӱреен тереҥ кӧргӱскен. Анчада ла таскамал ла ӱредӱ учурын аҥылап темдектеери артат. «Татап калган чалгыла озо баштап огородтыҥ ичинде чилекей-чимиригиҥ, териҥ-бурыҥ чачылганча чабарыҥ, оныҥ кийнинеҥ ӧлӧҥгӧ суранып, одуны айландыра ыкчаарыҥ, јӱк ле оноҥ сени чабар ӧлӧҥгӧ божодып јат»…

Јаш баланыҥ эҥмектеп басканынаҥ ала эр кемине јеткенче ӧзӱп келгени бу эрмекте јуралган. Јӱрӱмде база шак ла андый деп айтсам, кычыраачылар мениле јӧпсинер болор. Эмдиги ӧйдиҥ јашӧскӱрими керегинде айдып тура, олордыҥ ижи — темир-терс кӧдӱрери, фитнес-залдар айланары болуп калганы база јастыра эмес. Мында бир де јаманы јок деп, Алексей база катап јартайт, је башказы: иште кижи јӱрӱмдик таскамал алган болзо, эмдиги јииттерде бу ӱредӱлик толку јылыйып калган деп шӱӱлтени кӧрӧӧчилерге јартаган. Шак мында кӧскӧ кӧрӱнип те турза, кӧгӱске илинбес «иш» болуп калган деп айдарга јараар. Керек дезе, азый алтай эл-јон кандый иштеҥкей болгонын Тазранун дуэт кыскачак кӧрӱзинде база јартап салды. Ол ло јаҥы чыккан балага  ат адаарын кӧрӱгер. Бастыра бойын ишке салдырган энелер тогус ай јеткенче ле иштенер ле иштенер, ол ӧйинде балазын чыгарып, канай келижер, анайып ла адап салатан ла андый учуралдар ас эмес болгон эмей.

Кала јердиҥ кыстары деремне јаар кӧргӱлейт…

Торбок чоттойтон калькулятор ло болзын… Калганчы ӧйдӧ каланыҥ кыстары јурт јаар кижиге барган учуралдар, чындап та, ас эмес. «Агару сӱӱш пе ол эмезе акчаныҥ кабы ба?» деп суракка Тимур Кыдыков ло Суркура Сандыкова каруу берерге ченештилер. Јуртта ӧскӧн, мал-аштыҥ куйругын толгогон, кӧп сӧс айтпас, кӧӧрӧп, кӧкӱп јӱгӱрбес је ле деген эрлер бӱгӱнги кӱнде ас эмес, олор деремнеде јеткилинче. Кӧп сабазы эмди де бойдоҥ.

Бӱгӱн мал-аш ӧскӱргениниҥ тӧс учуры акча-манат болгоны јарт. Акчалу кижи аргалу эмей. Алаканча кептӱ акча деген тилбек чаазын бӱгӱнги кӱнде јӱрӱмниҥ учуры болуп калганын каланыҥ кыстары база јастыра кӧрбӧгӧн. Акча кайда? Алты айгыр мал туткан Амырда эмей деп, чӱрчеге ле шӱӱй тартып, јурт јердеҥ калага келген бойдоҥ уулдарды кап эдип, анайып ла айыл-јурт тӧзӧлип калат. Ондо бир де јаман јок. Је «чындык сӱӱш кайда барган?» деп сурак анайып ла ачык артып калды. Онызын, байла, бис «Сыр каткыда-3» болзо, угар ла болбойыс.

Алдыбыста ойто ло талдаштар… 

Чынынча айдар болзо, талдаштар деген теманы кӧрӧӧчилер сакыган. Ненин учун дезе, Ратмир Танытпасовтыҥ айтканы чылап, «бирӱзи бирӱзинеҥ санаалу, бирӱзи бирӱзинеҥ акчалу, эки этаж туралу, иномарка машналу» деп јарыжатан ӧй јууктап клееткен. Оныла колбой бӱгӱнги кандидаттардыҥ чындык чырайын Сурайа аллегория, тӱҥдештирӱ, аллитерация деген эп-сӱмелер ажыра сӱреен јакшы кӧргӱсти. Эҥ ле каткымчылузы — ӧй солынып та калган болзо, је кандидаттардыҥ бӱдӱжи, айдып турган сӧстӧри бир де солынбаганын отурган улус ајарган ла болбой.

Талдаштар ӧйинде кандидаттар анайып ла кажы-зыла ла јакшылажар, кучактаар, алкай согор, ыйлап та ийер, јараш сӧстӧр тизилижер, ӧлбӧй јӱрзем, ӧргӧӧ тударым, ӧдӧ берзем, ӧзӧрис деген сӧстӧрди бис кажыбыс ла укканыс. Онызы меке болгонын ӧзӧгисте билип те турзас, чӧкӧбӧй лӧ, ӱнисти берип ле јадар калык. Сурайа бу кокыр ажыра эмди талдаштарда туружатан кандидаттарга баштанып, бойыгарды тууразынаҥ јӱк бир де катап болзо кӧрӱп алыгар деп, туйказынаҥ кычыру эткен болгодый.

Кайда-кайда? Курултайда!

Кӧрӱковна ла Филаретовна деп эки карганак, байла, ойын-концерттиҥ эҥ сакылталу номери болгон. Бу кокырда карганактар эмдиги ӧйдиҥ јепселдериле таныжат. Ӧйдиҥ экпини, солынып, кӧчкӧлӧнип брааткан толкузыныҥ салтары јаҥыс ла јашӧскӱримди эмес, анайда ок јажы јаан улусты да ала согот дегени чын эмтир. «Ай-уй» деп айдатан, санаабыска санаа кожотон, балтырыска эт кожотон сок јаҥыс улузыс,  каргандарыс, бисти ӱредип, чын јол баштаардыҥ ордына, јиит ӱйеле кожо кубулып браатканы — ӧйдиҥ некелтези деп, сценада чындык кӧргӱзилген. Бирӱзи бирӱзине «уулым Курултайда» деп мактанат, экинчизи  дезе смартфоныла кайкадат. Кичинек темдектер, је учурыла тереҥ ле санаа алындыргадый. Је бу ла ӧйдӧ эки карганак ажыра алтай ла орус калыктыҥ чактар ӧткӱре улалып келген најылыгын, эптӱ-јӧптӱ јуртап ла нӧкӧрлӧжип келгенин уулдар база бийик кеминде аҥылап салганын јанымда отурган кӧрӧӧчилер база ајарып ийди.

Кӧрӧӧчилер кӧӧрӧгӧн, кӧгӱстери ачылган

Кӧрӧӧчилеристиҥ  ич-кӧрӱми бай улус болгонын бу кокыр-концерт кӧргӱзип салды. Анчада ла концерттиҥ туружаачыларына, оныҥ тургузаачызы ла башкараачызы Шоҥкор Модоровко отурган улус сӱреен јаан быйанду арткан. Кемнеҥ де камааны јок јайалталар кокыр жанрды ойгосконы, текши алтай эл-јонго сӱӱнчи сыйлаганы — ол јаан ырыс ла сӱреен кӱч иш. Оныҥ учун «Сыр каткыданыҥ» командазына јӱк ле ачык јолдор кӱӱнзеери артат.

Кем де каткы ажыра ичинде бар-јок сызын, туйуксынган кӱӱнин, јажырган јажытту санааларын чыгара айдып алган, кем де бадышпаган сӱӱнчизиле ончозы-ла ӱлешкен. Баштапкы «Сыр каткыда» ӧдӱп турарда, залда кӧп сабазы «суузап» калган орто јашту кӧрӧӧчилер отурган. Улус канча јылга мындый кокыр-концерт кӧрӧргӧ туйказынаҥ сакыган  деп айтса, јастыра болбос. Бу кокыр-концертте јашӧскӱрим сӱреен кӧп болгонын ајарып кӧрдис. Онызы база бир темдек. Айдарда, јииттер алтай тилин ундыбаган, алтай кӧкси кунурабаган,  тӧрӧл тилле ӧткӧн кокыр-концертке келгени тилдиҥ барын, калыктыҥ тирӱзин, ӧзӱп барарын керелегени болуп јат. Је ол керегинде чек ӧскӧ куучын.

Артур САБИН,

АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ культура, СМИ, ӱредӱ ле экология аайынча камызыныҥ јааны