Алтайдын Чолмоны

Тузалу ла кирелтелӱ

19.02.2019

Мӧт ол не болгонын билбес улус јок болбой. Ол  сӱрекей јараш амтанду ла јытту. Оны јажы јаан да, оогош то улус сӱӱйт. Мӧт јаҥыс ла амтанду курсак эмес, је анайда ок кижиниҥ су-кадыгына да јаан тузалу. Оны јаҥыс ла кулинарияда эмес, је анайда ок оору улус эмдеер амадула база элбеде тузаланат. Бӱгӱнги бистиҥ эрмек-куучын канча јылдарга улай адару ӧскӱрип турган Кӱлер ТАКАЧАКОВЛО  ӧдӧт. Бу кижиниҥ ады-јолын тергеебистиҥ адару ӧскӱреечилери јакшы билер. Оныҥ иштеп алып турган мӧдин ӧскӧ тергеелердеҥ келип алгылайт. 

—Кӱлер Георгиевич, бу ууламјыда качаннаҥ бери  иштейдер?

—Мен адару тудуп 2001 јылда баштагам. Оноҥ озо МЧС-та иштегем. Билелӱ, балалу, јаан кредиттерлӱ болгом.  Алып турган ишјалым јетпейтен. Алдыма тура берген јӱрӱмдик сурактардыҥ аайына канайда чыгар деген санаалар чек ле амыр бербейтен. Бир кӱн оогош тужымда адамныҥ адару тутканы сагыжыма кирген. Мен ол ло адарулардыҥ уйаларыныҥ јаныла базып јӱретем. Айдарда, бу адару тудуп кӧрзӧ кандый деп санаа келген. Анайып, отпускной акчага беш уйа адару садып алган эдим. Оноҥ ло бери адарула уружадым. Баштапкы ла сезондо кышка одын, кӧмӱр ле бойыма кийим садып алгам. Бир јылдаҥ адарулардыҥ уйаларын кӧптӧдип баштагам. Удабай, бош ӧйимди бойыма ӧткӱрерим, билгирлеримди бийиктедерим деп, иштеҥ чыккам ла эмди бу мениҥ тӧс ижим болуп калды. Эмди менде 120 уйа адару.

—Иштеп алып турган мӧтти мында ла сададар ба?

—Иштеп баштаганымнаҥ ала бойымныҥ клиенттерим табылган. Олор Москваныҥ, Красноярсктыҥ, Норильсктиҥ улузы. Бу улус меге јылдыҥ ла телефон согуп, канча кире мӧт керек болгонын айдып ийет. Бу улусла 10-15 јыл иштеп келдим, мӧтти олорго ло аткарып ийедим. Оныҥ учун кандый бир киоск, магазин ачпай турганым ол.

—Бистиҥ республика ичинде јаан пасекалар бар ба?

—Бисте јаан пасекалар јок. Мыныҥ шылтагын мен мынайда јартаар эдим: бир бежен-јӱс кире уйа адару тудуп јакшы иштезеҥ, оныҥ акчазы сеге једер. 150-ге јетирген соҥында, кӱчке келижет. Сӱрекей тыҥ иштеер керек.

Ол ло јаныстагы Алтай крайдыҥ Красногорский районыныҥ адару тудаачыларын алар болзо, анда беш јӱс, бир муҥ уйалу пасекалар бар. Олор гречишный мӧтлӧ иштеп турган учун, уйаларыныҥ тоозы кӧп. Андый мӧттиҥ бир килограммыныҥ баазы 100 салковой. Бистиҥ мӧттиҥ эҥ ле јабыс деген баазы 400 салковой. Олорго бистиҥ иштеп алып турган акча кирезин иштеп аларга, кӧп мӧт иштеп аларга келижет. Оныҥ да учун пасекаларын јаандаткылайт. Меге 120 уйа адарулар једер болзо, олорго беш јӱс уйа тудар керек. Је бисте оогош пасекалардыҥ тоозы база кӧптӧп баштаган. Мениҥ адаруларым турган јердиҥ јанында эмди ӱч пасека боло берди.

—Адару тудатаны андый ла јеҥил керек эмес болбой?

—Онызы чын. Адару тудаачы адаруныҥ биологиязын, оны канайда, кандый айалгаларда тудатанын ла оноҥ до ӧскӧзин јакшы билер, иштеҥкей болор учурлу. Бу иштиҥ коомой немези – кыжыла иш јок отурып каладыҥ.

—Туулу Алтайда бу ууламјыны элбеде ӧскӱрер аргалар бар ба?

—Бар. Бисте јаҥыс ла Улаган ла Кош-Агаш аймактарда адару тудары кӱчке келижер. Шылтагы ар-бӱткендик айалгаларла колбулу. Арткан аймактарда тударга јараар. Кӧксуу-Оозы аймактыҥ мӧди јаан сурууда, оныҥ баазы бийик болот.

—Сотовый связь-колбу адаруларга каршузын јетирип турганы чын ба?

—Ол керегинде уккам, је каршузын јетирип турган ба, јок по — билбезим. Бир катап мындый учурал болгон. Мен автобустыҥ токтодузында тургам, ол токтодудаҥ ыраак јокто сотовый колбуныҥ вышказы турат. Кӧрзӧм, бир адару учуп келеле, ол вышкадаҥ ыраак јокто бир јерде айланып-айланып, јерге тӱже берген. Байа адаруны алаканыма алып, вышкадаҥ эмеш ыраада апарарымда, ол тынданып, уча берген эди. Нениҥ учун андый болгонын, ол неле колбулузын мен билбезим. Учуп бараткан адару јолын јылыйтып, бир јерге айланала, јерге тӱшкен. Айса болзо, чындап та сотовый колбуныҥ салтары јеткен эмезе оору адару болгон — јарты јок.

—Башкирлердиҥ мӧди керегинде нени айдараар?

—Башкирлер, биске кӧрӧ, бу ууламјыда ичкери јӱре берген деп айдарым. Олордо промышленный пасекалар бар. Иштеп алган мӧдиле бастыра Тӱндӱкти јеткилдегилейт. Бисти ол рынокко кийдирбей јат.

—Эмди Чуйдыҥ јолын јакалай мӧт садып турган улус кӧптӧй берди. Анчада ла јай ӧйинде кӧп садучылар турат…

—Онызы чын. Бу мындый иш 2007 јылда башталган эди. Ондый эп-сӱмени мениҥ најым тапкан. Ол тушта улус та акчалу болгон. Бис экӱ пятница кӱнде Чуйдыҥ јолыныҥ оҥ јанына туруп, мӧт садатаныс. Байа Алтайыска амыраарга келип јаткан туристтер јаныска токтоп, медовуха алатан. Анчада ла эр улус. Воскресен кӱнде бис јолдыҥ база бир јанына туратаныс. Кайра јанып јаткан кӧлӱктерди кӧрзӧҥ, рульда кӧп лӧ сабада ӱй улус отуратан. Ӧгӧӧндӧри «јакшы амыраганынаҥ» улам јанында отургылайтан. Ӱй улус јаныска токтоп, мӧт алар болгон. Ол тушта андый јилбилӱ јурамал кӧрӧтӧнис.

Калганчы јылдарда башка-башка јердеҥ келип турган мӧт садаачылар кӧптӧгӧн лӧ фальсификаттар табылган. Мынаҥ улам анда саду токтой берген деп айдарга јараар.

—Фальсификат деп айдарарда, оны канайда билип ийерге јараар?

—Је озо ло баштап мӧт садып турган кижиде пасеканыҥ паспорты болор учурлу. База бир документ-чаазын — ол садып турган мӧткӧ сертификат. Ӱчинчизи — Меркурий программаныҥ коды. Ол код аайынча пасека, мӧт кайда белетелгени, оны кем, качан белетегени керегинде бастыра јетирӱлерди билип аларга јараар. Чын, чыҥдый мӧттӱ болуштопты аҥтарып ийгенде, тӱбинде эки оогош тамчы боло берер керек, бирӱзи оогош, экинчизи јаан. Анаҥ бир полторашкада эки килограмм мӧт болор учурлу. Андый мӧт чындап та “быжып” калган мӧт деп чотолот.

Чыҥдый мӧткӧ химический карандашла чийӱ тартса, ис артпай јат. Бисте кӧп лӧ сабада јетире “бышкалак” мӧтти јуунадып, садып турган учуралдар болот.

—Адару ӧскӱреечиге кайда ӱренер арга бар?

—Мен бойым Майманыҥ јуртээлемдик  техникумында курстарга улус јууйдым. Ӱренер кӱӱндӱ улус бар да болзо, ӱредӱ учун тӧлӧйтӧн акчазы јок…

—Јарт, ачык-јарык эрмек-куучын учун алкыш-быйан.

К. ЯШЕВ куучындашкан