Алтайдын Чолмоны

Кадет — оморкодулу угулат

22.02.2019

Алтай Республикада кадеттердиҥ кыймыгузы эҥ озо он сегис јыл кайра Горно-Алтайсктагы 4-чи таҥмалу орто ӱредӱлӱ школдоҥ башталган. 2001 јылдыҥ кӱчӱрген айында АР-дыҥ башкарузыныҥ бу школдо кадет класстар ачары керегинде јӧбиле бежинчи ле алтынчы кадет эки класска ӱренчиктер алылган. 2008 јылдаҥ ала баштамы кадет класстар ачылган, 2010 јылдаҥ ала школ кадет школ деп адалат. Бӱгӱнги кӱнде ол «Ӱренчиктердиҥ кадет школдыҥ айалгаларында граждан-тӧрӧлчи таскадузы» деп темала иштеп турган инновациялык школ болуп јат.

Кӧбизи амадузына чындык артат

Школдыҥ ӧмӧлиги бу иште јаан ченемелге ле једимдерге једип, келер ӧйдиҥ јуучылдарын ла тӧрӧлчи кӱӱндӱ улусты белетеер ле таскадар эҥ баштапкы бӧлӱк болуп туру. Тӧрӧлин коручылдардыҥ байрамыныҥ алдында мен келер ӧйдиҥ јуучылдарын, Тӧрӧлиниҥ куйагы болотондорды белетеп турган школго бардым. Кадеттердиҥ 4-чи таҥмалу школыныҥ директорыныҥ ордынчызы Сергей Александрович Якутко текши јетирӱлерле таныштырды: «Кадеттер ӱредӱлӱ программадаҥ башка јуучыл искусствоныҥ тӱӱкизин, РФ-тыҥ јуучыл ийде-кӱчтериниҥ уставтарын, этикет ӱренет, онойдо ок јуучыл-прикладной физкультурала, футболло, хоккейле тазыктырынып, адышка, стройго, хореографияга, шахматка, кожоҥго ӱренерине јӱрет. 2016 јылдаҥ ала авиалетный ла аттыҥ спортыла, колдомдожып тартыжарыныҥ тӧзӧгӧлӧриле ӱредӱ-тазыктырулар ӧдӱп туру. Калганчы јылдарда школдо МЧС-тыҥ «Јиит аргадаачылар», «Јиит пограничниктер» деп класстар ачылган.

Выпускниктердиҥ тал-ортозынаҥ кӧбизи ийде-кӱчтерлӱ структуралардыҥ ла коруланарыныҥ министерствозыныҥ бийик ӱредӱлӱ заведениелерин талдап баргылайт. Бӱгӱнги кӱнде выпускник-кадеттер бийик ӱредӱлӱ јуучыл ӱредӱлӱ ле ийде-кӱчтерлӱ структуралардыҥ ӱредӱлӱ заведениелеринде ӱренет, кезиктери службазыныҥ бастыра бӧлӱктерин ӧдӱп, эмди РФ-тыҥ јуучыл ийде-кӱчтериниҥ академияларында ӱренгилейт. Кезиктери ороонныҥ башка-башка тергеелеринде черӱ-службада тургулайт.

Кадеттер спорттыҥ јуучыл-прикладной бӱдӱмдериле бастыра маргаандарда, слеттордо ло фестивальдарда эрчимдӱ туружат. Ол тоодо РФ-тыҥ тергеелериниҥ кадет корпустарыныҥ бастырароссийский следында беш катап туруштыс. Јаантайын ла баштапкы јерлер аладыс. Ӧткӧн јылдазында туружала, бистиҥ 8-чи ле 10-чы класстардыҥ кадеттеринеҥ турган команда текши 1-кы јер алган. Слет јуучыл-спорттыҥ башка-башка бӱдӱмдери аайынча ӧдӱп јат. Олордыҥ кажызында ла бистиҥ кадеттер јакшы кӧргӱзӱлерге једип турганы олордыҥ эрчиминиҥ, јакшы белетенижиниҥ турултазы деп бодойдым. «Кӧдӱриҥилӱ маршла ӧдӧри», «Стройдыҥ кожоҥы», «Граната чачары» конкурстарда баштапкы болгоныс. «Удура эстафета», «Перекладинада тартынары» ла «Тӱӱкиниҥ викториназы» конкурстарда экинчи јерге чыкканыс. Слетто ороонныҥ тергеелеринеҥ бастыразы 800 кадет турушкан. Ӱренчиктер Кремльдиҥ Соборный тепсеҥинде кӧдӱриҥилӱ стройдо, Ады јарталбаган јуучылдыҥ мӧҥкӱзине венок саларында, темирјолчы јуучылдардыҥ ӱредӱлӱ тӧс јеринде ӧткӧн спорт маргаандарда турушкан ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ музейинде болгон. Су-кадыкты спортло орныктырар лагерьде кадеттер јылдыҥ ла аҥылу айалгаларда беш кӱнге јадып тазыктырынат.

Кадеттер јуучыл-спорт керектердеҥ башка школдыҥ, каланыҥ, республиканыҥ ла ороонныҥ ӧскӧ дӧ керектеринде эрчимдӱ туружат. Кожоҥныҥ «Кадеттер» деп группазы школдыҥ «Виктория» деп фестивалинде туружып, ого аҥылу эрчим ле кӧӧрӧм берет. Јеҥӱниҥ кӱнине, Тӧрӧлин коручылдыҥ кӱнине ле ӧскӧ дӧ јаан байрамдарга учурлалган ойын-концерттер кадеттердиҥ кожоҥдоор, бијелеер ансамбльдары ла духовой оркестри јок ӧтпӧй туру.

Бу јуукта совет јуучылдардыҥ Афга-нистаннаҥ чыкканынаҥ ала 30 јылдыгына учурлалган керектерде кадеттер база эрчимдӱ турушты. Кочкор айдыҥ 21-чи кӱнинде бу јылдыкка учурлай кӧдӱриҥилӱ керекти школдо ӧткӱрерге турубыс. Ого Афганистанда јуулашкандар, республиканыҥ јуучыл комиссары, «Боевое братствоныҥ» улузы кычырылган».

Школдыҥ оморкодузы болуп турган 10-чы кадет класстыҥ офицер-таскадаачызы Олег Александрович Багай мынайда куучындады: «Мен 10-чы кадет класстыҥ офицер-таскадачызы болуп бежинчи класстаҥ ала иштейдим. Кадеттер сӱреен каруулу, спортко ло ӱредӱге тыҥ кӱӱнземелдӱ учун, олор јакшы једимдерге јединип туру. Каланыҥ кадет командалары ортодо калганчы ӧткӧн «Зарница» деп јуучыл-спорт маргаандарда бистиҥ команда баштапкы јер алды. Совет јуучылдардыҥ Афганистаннаҥ чыкканынаҥ ала 30 јылдыгына учурлай «Јеҥ јастангандардыҥ эземине туралы» деп јуучыл-тӧрӧлчи фестивальда туружып, текшилей экинчи јер, бир канча бӱдӱмдерле дезе баштапкы јерлер алганыс. Јуучыл-тӧрӧлчи ле јуучыл-спорт бӱдӱмдерлӱ маргаандардаҥ башка бис ӧскӧ дӧ керектерде туружадыс, бош ӧйисти тузалу ӧткӱрерге чырмайадыс».

«Кадетке бойыстыҥ кӱӱнисле келгенис»

Школдыҥ кадеттериниҥ јуучыл-спорт бӱдӱмдерле јуунты командазыныҥ командири, 10-чы кадет класстыҥ ӱренчиги кӧбӧк сӧӧктӱ Кӱлер Манзыров куучындайт: «Мен Улаганнаҥ ӧнӧтийин кадет школдо ӱренерге ле оноҥ ары јуучыл болорго келгем. Калада тӧрӧӧндӧримде јадып ӱренедим. Школдыҥ кадет клазында бежинчи класстаҥ ала ӱренип турум. Школдо ӱредӱ — ол амадуга баштапкы алтам. Јетинчи класстаҥ ала јуучыл-спорт маргаандарда, ол тоодо колдомдожып тартыжарында, чанала бӱдӱмдерде туружадым. Онойдо ок дзюдоло, каратэле, самболо јилбиркейдим. Колдомдожор тартыжу кадет компонентке кирбей јат. Мен оныла «Олимп» деп јуучыл клубта тазыктырынадым. Былтыр кадеттердиҥ Москвада ӧткӧн бастырароссийский следында турушкам ла бис баштапкы јер алганыс – биске јаан оморкоду болды.

Ӱредӱмди божодоло, оноҥ ары Новосибирсктиҥ, Санкт-Петербургтыҥ ла Томсктыҥ бийик ӱредӱлӱ јуучыл заведениелерине документтеримди табыштырарга турум».

«Мен база бежинчи класстаҥ ала ӱренип јадым, Кызыл-Ӧзӧктӧҥ таҥ эртен тура келип ӱренерге келижет — деп, 10-чы кадет класстыҥ ӱренчиги Данил Богомолов куучындайт. – Мен биледе тӧрт баланыҥ эҥ јааны. Јуучыл болорго бойым амадап, тӧрт класстыҥ кийнинде бери киргем. Меге мында ӱренерге јарап јат. Бистиҥ класстыҥ кадеттери школдыҥ да, каланыҥ да, текши республиканыҥ ла ороонныҥ кеминде бастыра керектерде туружадыс. Калганчыда ӧткӧн «Зарница» деп јуучыл-спорт маргаандарда калада бис баштапкы болгоныс. Је Маймада республикан кеминде ӧткӧнинде Майманыҥ командазын ӧткӱрип, экинчи јерде болдыс. Мен онойдо ок «Барс» деп клубта смешанный единоборстволо тазыктырынадым. Школдыҥ кийнинде бийик јуучыл ӱредӱлӱ заведениеге кирерге амадайдым. Кадет школдо ӱренгеним ле тазыктырынганым амадума једерге болужар деп тыҥ иженедим. Бойымныҥ келер јӱрӱмимди јуучыл ийде-кӱчтерле колбойдым».

Бастыра јанынаҥ таскаду-ӱредӱлӱ ле тазыктырулу кадеттерди кӧрӧргӧ дӧ јарамыкту, кӧӧрӧмдӱ. Олордыҥ ончозы да јуучылдардыҥ јолын талдабаза, је јӱрӱминде Тӧрӧлине чындык, спортты сӱӱген, су-кадык, ару-чек ле ак-чек эрлер болорында алаҥзыш јок.

Тоолор ло керектер:

Школ кадет класстарлу болгон јылдарда мындый јеҥӱлерге јеткен:

2006, 2011 ле 2015 јылдар: АР-дыҥ кадет школдоры ла јуучыл-тӧрӧлчи клубтары ортодо «Јуучыл кайуныҥ кӱнине» учурлай ӧткӧн јуучыл-прикладной спортло маргаандарда 1-кы јер.

Јеҥӱчил болгон «Беркут» команда Бастырароссийский «Јеҥӱ» деп јуучыл-спорт ойындарда турушкан.

2007 јыл: «Беркут» команда калада ӧткӧн «Јиит тӧрӧлчилер» деп јуучыл-спорт ойындарда 1-кы јер алган.

2008 јыл: «Јеҥӱ» деп республикан јуучыл-спорт ойындардыҥ финалында 1-кы јер.

2009 ла 2013 јылдар: «Зарница» деп јуучыл-спорт эстафетада 1-кы јер.

2010 јыл: Кадет школдордыҥ, кадет класстардыҥ ла јуучыл-тӧрӧлчи биригӱлердиҥ бастырароссийский следында турушкан. Стройдыҥ ла кожоҥныҥ кӧрӱзинде 2-чи јерге ле «Полигон» деп јуучыл-спорт ойындарда 3-чи јерге чыккан.

2014 јыл: Черӱниҥ колдомдожып тартыжар маргаандарында текши командала 2-чи јер алган.

2016 јыл: РФ-тыҥ кадет корпустарыныҥ ла школдорыныҥ 13-чи бастырароссийский следында туружып, тӧрт бӱдӱмле 1-кы, эки бӱдӱмле 2-чи ле 3-чи бир јерлер алган.

2015 јыл: Ӱредӱлӱ организациялардыҥ «Ӱредӱлӱ учреждениениҥ музейи – балдардыҥ тӧс лӧ ӱзеери ӱредӱзин бириктирер телкем» деп бастырароссийский конкурсында школдыҥ «Орус тура» музейи «Этнография» номинацияда 2-чи јер алган.

2014 јыл: «Россияныҥ эҥ артык школдоры-2014» деп бастырароссийский тооломго кирген.

2015 јыл: «Россияныҥ ӱредӱлӱ ӧзӱмдӱ учреждениелери» деп национальный тооломго кирген ле А. С. Макаренконыҥ ордениле кайралдаткан.

 Н. БЕЛЬЧЕКОВА