Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Ары jанынаҥ бÿткениле – jайзаҥ»

26.02.2019

Кочкор айдыҥ 22-чи кÿнинде Иван Амырович Охринге 80 jаш толды. Шабалин jеринде чыккан бу кижи Алтай ичинде элбеде jарлу ла jаан тоомjыда. Ол комсомолдыҥ jааны болгон, бригадирдеҥ ала райисполкомныҥ председателине jетире öзÿп, республика кемине чыгып, ады-јолы jарлу кижи болуп калды. Ол эмди де, jаан jашка jеткен де болзо, арга-чыдалду кижи. Jаантайын эл-jондык керек-jарактарда эрчимдÿ туружып, бойыныҥ учурлу сöзин айдып, jöмöйт.

Иван Амырович керегинде бичиирге сÿрекей jеҥил де, jе бир jанынаҥ – кÿч те. Тоомjылу jерлежистиҥ толо jажы киргениле колбой, тöрöл газедистиҥ кычыраачыларыла бир канча эске алыныштарымла ÿлежер кÿÿндÿ.

Озо ло баштап Иван Амыровичке jаан алкыш-быйанымды айдадым. Ол меге тоҥжаан сööктÿ карындажым деп jаантайын баштанып, jакшы эп-сÿмелер айдып, jöмöп jÿрген кижи. Алтай jерис, оныҥ эл-jоны керегинде санаалары сÿрекей тереҥ ле элбек.

…Озодо ойгор улустаҥ та кем де: «Кÿндер барат, jылдар учат…» — деп, чын айткан. Jылдар чындап та, учат! Сананзам, бу ла jуукта экпиндÿ 80 jылдардыҥ учы ла качан да ундылбас 90 jылдардыҥ бажы болгон. Jе ол öйлöрдöҥ бери чактыҥ тöртинчи де ÿлÿзи эмес, бÿдÿн чак öдÿп калды!

Демократизацияныҥ jаҥы тебÿзи башталып, эл-jонло колбулу сурактарды jаҥы эп-аргала кöрöри башталарда, бистиҥ республикада jайзаҥдардыҥ кыймыгузы jол алынган. Тоозы кöп сööктÿлер бойыныҥ башка-башка керек-jарактарына тоомjылу улустыҥ ортозынаҥ jайзаҥдарды талдап баштагандар. Оныҥ кийнинде ол аайынча документтер аҥылу государственный учреждениелерде jазалган.

Эмди ле кöзиме кöрÿнет: кандый да кÿнде, иштиҥ кийнинеҥ бис jаҥы ла тöзöлгöн Эл Курултайдыҥ jаан кыптарыныҥ бирÿзинде jуулганыс. Тоҥжаандардыҥ туштажузына эл ортодо тоомjылу Михаил Васильевич Карамаев, Степан Сузанович Тюхтенев, Иван Амырович Охрин, jарлу кÿÿ чÿмдеечи Александр Александрович Тозыяков, республикан политикалык керектерде тоомjызы чокымдалып келген Владимир Торбоков ло Василий Манышев, öскö дö улус (Алтай jеринде ады-јолы jарлу эпшилер, тоҥжаан сööктÿ Роза Санабаевна Алушкина ла Мария Викторовна Барантаева бу туштажуда болбогон). Бис тоҥжаандардыҥ курултайына белетеништÿ иштер аайынча эрмек-куучын öткÿргенис. (Ол öйгö jетире тоозы кöп сööктÿлер бойыныҥ курултайларын öткÿрип ийгендер). Бис öскöлöринеҥ артпай, курултайысты бийик кеминде öткÿрерге кÿÿнзегенис. Чынын айтса, онызы «бир муҥ ла бир» сурак! Jе эҥ озо бойыстыҥ сööгистиҥ jайзаҥын тудуп алар керек болгон.

Бу суракты узак шÿÿжип турганчас, Михаил Васильевич Карамаев кöстӧрин jумуп алып, та нени де сананып отурган. Оноҥ ло кöстӧрин ачып, бÿдÿмjилÿ: «Кару jерлештер! Биске бу ончозы не керек?» — деп сурап, jылу кÿлÿмзиренип, кокырлаган айас: «Бисте, тоҥжаандарда, ары jанынаҥ jайзаҥ болуп бÿткен кижибис бар эмес пе?» – дейле, Иван Амырович Охрин jаар кöрди.

«Jе ончозы аҥылу ээжилер аайынча öдöр керек. Протокол аайынча jазап, устав тöзöп, регистрационный органга угузу эдип ийектер – деп, М. В. Карамаев айтты. —Бу ончо ишти jазаарга бисте белен кижи база бар, бу мында отурган Степан Сузанович Тюхтенев. Jиит улус – Торбоков, Манышев ле Белеков ол jанынаҥ тöзöмöл ишти баштазын». Бис М. В. Карамаевтиҥ сöзин jарадып уктыс. Оныҥ кийнинеҥ база узак ла шÿÿлтелерисле ÿлештис. Бу айалга ла тоҥжаан деп jебрен сööк керегинде куучындашканыс. Бойыныҥ jанынаҥ, jуулган улусты сÿÿндирип, Иван Амырович jайзаҥ болор кÿÿнин угускан.

Санаама база бир учурал кирет. Мен 80 jылдардыҥ учында Москвада, КПСС-тыҥ Тӧс Комитединиҥ Эл-jондык билимдер академиязында аспирантурада ÿренип турарымда, бис И. А. Охринле «Россия» деп конор jерде jолуктыс. Ол тушта ол jурт ээлемниҥ ишчилериниҥ профсоюзтарыныҥ съездине келген болгон. Бис узак ӧйдиҥ туркунына Алтай, öйдиҥ учуры ла Горбачёвтыҥ перестройказыныҥ «jелбизи» керегинде куучындаштыс. Орооныс «öскö jолло барып jатканын» jакшы сескенис.

Мен Иван Амыровичке бойым керегинде эмеш куучындап, мындый кубулталардыҥ öйинде Москвага келгем деп сезимимле ÿлештим. Айса болзо, мында болбос то эдим. Ӱредÿге барар ба, jок по деп узак ла санангам болгом. Алаҥзыш менеҥ камаанду эмес сурактардаҥ улам база болды. Ол тушта мени Горно-Алтайский облисполкомныҥ председатели Михаил Васильевич Карамаев бойына кычырып: «Jыман, сен Москвага ӱренип барар учурлу.  Алтай кижиге кажы ла катап андый арга берилбей jат. Сениҥ айткан курч сурактардыҥ аайына бис мында бойыс чыгарыс. Бис jаҥда улус не» – деп айткан. И. А. Охрин мениҥ бу куучынымды шык отурып угуп: «Михаил Васильевич кандый ойгор кижи! Бисте ол бары кандый jакшы! Акыр, Jыман, ого телефон согуп ийели» – деген. Бис оныҥ айылына телефон соктыс. Михаил Васильевич, ол тушта амыралтада кижи, тыҥ ла сӱӱнген.

Jе ондо государственный иш аайынча сӱрекей jаан ченемел болгон. Ол Туулу Алтайдыҥ ӧзӱмине jаан камаанын jетирген, бастыра бойын беринген. М. В. Карамаев облисполкомныҥ председатели болуп тура, ӱзеери РСФСР-диҥ Ӱстиги Совединиҥ Президиумныҥ председателиниҥ ордынчызыныҥ ижин бӱдӱрген. Ол Алтай да, Россия да кеминде тöзööчи кÿÿндÿ кижи болгон. Ороон ичинде не болуп турганын аjарузында тудуп, анчада ла перестройкала колбулу керек-jарактар учун тыҥ санааркаган. Ол чындап та кату jылдар болгон: тöзöлгöлöр бузылган, предприятиелердиҥ ле организациялардыҥ сайламалары, узак jылдарга иштеп келген öмöликтер jайрадылган. «Больше социализма, больше демократии» деп, бир jанынаҥ ачынбагадый, керек дезе тузалу болгодый кычыру jеткерлÿ боло берген. «Перестройканыҥ адазы» jаҥжыккан программаны бузуп, кайда ла «албатыла куучындажарга» албаданганын тöгÿндеп кöргÿскен.

Бюрократиялык аппаратты тургуза ла астадып, «партийный ӱлдӱле» оодо чабарын ижемjилеген.  «Эпоханыҥ jол баштаачызыныҥ» Норильскке барып, производстволордыҥ башкараачыларына баштанып айткан сӧстӧрин эске алалы: «Перестройканаҥ коркып турган jаандардаҥ jалтанбагар. Олорло ӧмӧ-jӧмӧ тартыжалы!». (Бир канча ӧйдиҥ бажында Генсектиҥ кӱӱнземели бӱткен. Ол тушта Норильскте баштапкы jаан забастовка башталган…).

Бис Перестройщик ороонды jайрады-лышка экелип jатканын jакшы оҥдогоныс. Jе оны jÿрегиске де, санаа-кÿÿниске де jуук албаганыс. Мен эмди де каа-jаада бойыма: «Бис бурулу ба?» — деп ачу суракты бередим. Эйе. «Бурулу эмезис пе?». База эйе.  Jе бу бисле, ороонысла болгон…

Иван Амырович Охрин jаан jашту, ченемелдÿ, бек кижи мени ол тушта ончо jанынаҥ jöмöгöн, «бу öйдö лö бу jерде» ÿредÿ аайынча эреҥис санааларымды jоголткон. Ачык-jарык куучынныҥ ийдезине алдыртып, мен керек дезе КПСС-тыҥ ЦК-зыныҥ ин-структорыныҥ ижин бӱдӱрер деп озолондыра айдылган шÿÿлтеле jöпсингем.  Jе диссертациямды коруп, тӧрӧлиме ГКЧП болорынаҥ ӱч ай озо ару санаа-кӱӱндӱ бурылгам.

Кийнинде мен вице-премьер, парламент-тиҥ спикери де болуп иштеп турарымда, Иван Амырович jаантайын келип, ойгор эп-сÿме айдып болужатан. Ол эмди де улус мени кийин jанымда каралап (откровенную чушь) айтканда, тыҥ санааркайт. Кӱндӱлӱ Иван Амырович! «На чужой роток не накинешь платок» деп албатылык кеп сöстö чып-чын айдылган. Бисте уйалар неме jок, бисте оморкодулу керектер де бар!

И. А.  Охрин эмди де ачык кÿÿниле эл-jон ортозына чыгып, наjыларын качан да ундыбайт. Эш-нöкöри Лидия Илларионовнала кожо бу кÿндÿзек улус бистиҥ тергееде болуп турган керектердеҥ бир де туура калбайт.

Мениҥ санаама 2010 jылдагы тооалыштыҥ алдында болгон блааш-тартыжулар кирет. Бу тегиндÿ эмес öйдö Иван Амырович мени база ла jöмöп, jакшы jöптöр дö айдып берген.

«Единство этнического и культурного разнообразия – основа устойчивого развития Республики Алтай» деп учурлу конференцияны мен катап-катап эске аладым. Ол тушта 2000 jылдардыҥ бажында бистиҥ бир канча jарлу jерлештеристиҥ (соплеменники) ундылбас jастыраларын тÿзедерге келишкен… Анчада ла эл театрдыҥ режиссеры болгон Николай Паштаков айтканын эске аладым. «Кÿндÿлÿ jерлештер! Унчукпазынаҥ, бойыгарда Михаил Чевалковтыҥ, Григорий Чорос-Гуркинниҥ, Николай Улагашевтиҥ, Ньондукой Сумачаковтыҥ ла Алексей Калкинниҥ агару сÿнелерине бир суракла баштаныгар: «Олор бойлорын кем деп jат: телеҥит пе, туба ба, чалканду ба, телеут па? Мен сананзам, олор слерге чындык каруу берер. Бойыстыҥ энчибисте бийик учушту улус барда, чактар öткöн тÿÿкилÿ болгоныста, агару Алтайда jадып, бис слерле кожо бу ла öйдö jÿрбес керек. Качан да суузы тайыс болбос бийик толкуларлу Кадын ла Бийге тÿҥейлежели». Кандый ойгорлык айдыныш!

База бир айдарга турганым. Бис jаан ÿйеге jаантайын быйанду jÿрер керек. Олордыҥ ойгорлоп айтканын лаптап угуп, бойыска алынар керек. Тургуза öйдö атту-чуулу Ч. К. Кыдрашевтий, М. В. Карамаевтий, В. И. Чаптыновтый jерлештеристи кереестеп jÿредис. Jе кезикте иш-тоштыҥ ортодо кезик улусты ундып та саладыс. Темдектезе, обкомныҥ баштапкы качызы болгон Юрий Степанович Знаменскийди. Ол бистиҥ областьтыҥ öзÿмине кöпти эткен. Олорло коштой бу улусты база адайлы: Николай Михайлович Киселев, Владимир Иванович Петров, Борис Кÿндÿлеевич Алушкин, Тамара Дмитриевна Кайгородова, Василий Кузьмич Афанасьев, Владимир Кучукович Сабин, Алаш Иванович Кожабаев, Игнатий Иванович Сумачаков, Виктор Александрович Облогин ле öскöлöри де.

Бу jаркынду салымду улус ортодо бистиҥ jерлежис, ойгор санаалу, бек ийде-кÿчтÿ Иван Амырович Охрин туруп jат. Ол эл-jоныла ченемелиле ÿлежип, келер ÿйени таскадарына jаан аjару эдет.

Бис, алтайлар, jакшы оҥдоп jадыс: jайзаҥ – ол jаҥыс ла ук-тукумныҥ jааны эмес. Ол jол баштаачы, jуучыл, башкараачы. Керек дезе санаа-кÿÿнниҥ бий-кайраканы. Мен бÿдедим – бу ончозыныҥ бириккени Иван Амыровичте. Ары jанынаҥ бÿткениле ол – jайзаҥ!

Jыман БЕЛЕКОВ

 

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина