Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Республика учун јӱрӱм
26.02.2019
1989 јылдыҥ кӱчӱрген айында РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ 11-чи сессиязында ороонныҥ јасакчы јаҥына Туулу Алтайдаҥ тудулган депутат Михаил Карамаев крайларга кирип турган автоном областьтардыҥ айалгазы керегинде куучын айдып, бистиҥ автоном областьтыҥ автономия деген јӱк ады бар, чыннаҥ ол крайдыҥ тегин ле аймагы болгонын темдектеген ле областьты Алтайский крайдаҥ чыгарар суракты баштап ла федерал кеминде туругускан. Алтай калыктыҥ чындык уулы, государстволык ла политикалык ишчи, Горно-Алтайский автоном областьтыҥ бӱдӱреечи комитединиҥ председатели, РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады, РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ председателиниҥ ордынчызы болгон Михаил Васильевич Карамаевке быјыл, эзен јӱрген болзо, 90 јаш толор эди.
1973 јылдыҥ куран айы санаама кирет, мен партияныҥ обкомыныҥ јурт ээлем бӧлӱгиниҥ инст-рукторы болуп иштеп тургам. Аш јуунадар ӧй болгон, бис телефондордоҥ айрылбай отурганыс. Ылтам јетирӱлер ол туштагы автоном областьтыҥ ончо аймактарынаҥ, колхозторынаҥ ла совхозторынаҥ келип турган. Јаҥы ишке баштапкы ӧйлӧрдӧ мен кӱч темиккем, совхозтыҥ инженериниҥ ижине ӱренижип калган болгом, је мында партийный иштиҥ элбегин оҥдоп баштагам, јурт ээлемниҥ бастыра бӧлӱктеринде айалганы чын баалап кӧрӧргӧ ӱренгем, болушты керектӱ јерге эдерге кайда кандый јӧмӧлтӧ керек болгоны јанынаҥ јетирӱлерди јуугам.
Тегин ле иштеер кӱн болгон, бис ончобыс келип турган сводка-јетирӱлерде отурганыс ла кыпка кижи керип келгенин, сананзам, ајарбай да калгам. Ол облисполкомныҥ председатели Михаил Васильевич Карамаев болгон. Бу кижи келерин бис сакыбаганыс ла баштап тарый маҥзаарый бергенис. Ол обкомныҥ баштапкы качызы Николай Семенович Лазебныйла туштажарга барып јаткан болтыр, јол айас јурт ээлем бӧлӱкке кирип ийген. «Је кандый, Володя, ӱрениже бердиҥ бе?» – меге баштанган оныҥ сурагы айалганы канайда да јымжадып ийген, мен дезе ады-јолымды ол билер болгонына, айса болзо, керектеримле де јилбиркегенине кайкагам. Оны мен баштапкы катап мындый јууктаҥ кӧргӧм лӧ мени ајарганы ӧзӧгиме тийгенинде кайкаар неме јок.
Михаил Васильевичле туштажудаҥ арткан эҥ баштапкы бу кӧрӱм эҥ чындык болгон деп айдар эдим, кижиге ајарыҥкай болорыныҥ ийдезине кийниндеги јылдарда мен, бойым да билбей, оноҥ ӱренгем ле улусла иште эҥ јаан учурлу неме – олорго ајарулу болор керегин кажы ла катап кӧргӧм. Билгири бийик ле ээжилерди бир де буспай јӱрерге, айткан сӧзин кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрерге ле ижине сӱрекей каруулу болорго јараар, је бу ок ӧйдӧ сен улуска ајарыҥкай эмес болзоҥ, мыны олор тургуза ла кӧрӱп ийер.
Ол баштапкы туштажуда бис 10 минут кире куучындашкан болорыс, оноҥ кӧп эмес, је оныҥ, облисполкомныҥ председатели болуп, меге берген сурактары бу кижини сӱрекей јакшы кӧргӱскен. Сурап билери – база тегин керек эмес эмтир. Куучыныста Михаил Васильевич бойы билер эмезе уккан керектерди чокымдап сурап, ол керегинде мениҥ таҥынаҥ кӧрӱмим кандый болгоныла јилбиркеген ле тоолорды тӱҥдештирип кӧрӧр шӱӱлте айткан. Је эҥ ле тыҥ кайкатканы – келер кышка белетениш керегинде кандый јетирӱлер келип турганын сураганы.
Нениҥ учун ол эрмек-куучын эмдиге јетире санаамда сӱрекей јакшы арткан? Бу јуукта ла бойыма ачтым: бу кире јамыда отурган башкараачы кижи мениҥ ижимле чыннаҥ јилбиркеген, ижимди јаан учурлу деп чотогон ло бойыныҥ мындый кӱӱниле јаҥныҥ ижинде мен ого тегин эмес кижи болгонымды кӧргӱскен. Сананзам, партийный ишке јаҥы келген ӧскӧ дӧ ишчилерге ол мындый ок кӱӱндӱ болгон. Текши алар болзо, бу – ол ӧйлӧрдӧ «кадровый политика» деп адап турган неме болгон. Михаил Васильевичле баштапкы ол туштажу мениҥ салым-јӱрӱмим канайда барарына јаан камаанын јетирген деп айдар эдим ле ӧйлӱ-ӧйинде эдилген јӧмӧлтӧ учун мен эмдиге јетире ого быйанду јӱредим.
Партияныҥ обкомыныҥ јурт ээлем бӧлӱгинде иштеген кийнинде, мени Кӧксуу-Оозы аймакта райкомныҥ 2-чи качызы эдип ийгендер. Бу иште баштапкы јаан ченелте Петр Суховтыҥ адыла адалган совхозтогы јеткер-тӱбек болгон. Бу керек кичӱ изӱ айда, кыра ижи тӱгенгениле колбой ӧткӧн байрамда болгон. Улус совхозтыҥ тӧс јуртынаҥ айлына, Кујурлу јаар, эҥиргери јанып јаткан. Кадынды кечерге кемеге отурарда, караҥуй кире берген ле сууныҥ ортозында кеме аҥданган, ондо дезе 16 кижи…
Тӱнде айлыма Кујурлудаҥ телефон согуп, тӱбек болгонын јетиргендер. Эртен турага јетире Кадынныҥ јараттарыла базып, суу апарган улусты бедирегенис. Ол эҥирде не болгонын айдарга да коркышту, эзен јӱк ле тӧрт кижи арткан. Јурттыҥ ончо улузы ыйлаганын качан да ундыбазым. «Биске кӱр тудуп бер!» – деп, улус мени сураган ла тудар болуп сӧзим бергем.
Эртен тура Михаил Васильевичке телефон согуп, айалганы јетиргем. Кемеде балдар болгон бо деп, ол сураган. Болгон, тӧрт бала корогон деп айткам. Кӱрди тударга белетеништи баштаарга јараар ба деп сурагам. Ол јараду берген ле ээчий ле јылда бис кӱр туткан јерде тушташканыс. Михаил Васильевич јаҥыскан келген. Областьтыҥ ээлемдериле ол јаантайын јаҥыскан јӱретен. Айткан немени ӱзе бойы бичийтен. Ончо улус билип јӱрзин деп айдадым: Тӱҥӱрде кӱр оныҥ јӧмӧлтӧзиниҥ шылтузында тудулган. Бис аймакта таҥынаҥ ӧйисти карамдабай, бу кӱрди тударында акча иштеп аларын кичеебей турушканыс, је кӱр учун таҥынаҥ карууны Михаил Васильевич бойына алынган ла Кујурлуныҥ улузы мыны ундыбаган.
Тӱҥӱрдеги ферманыҥ управляющийи Николай Васильевич Лямкинди адаар кӱӱним бар. Ол ишти тӧзӧп баштап билер кижи деп санаамда арткан, кӱрди тударында биске сӱреен тыҥ болушкан. Оныҥ фермада да ижи јакшы ӧткӧн. Је јилбилӱзи не дезе – кӱр тудулган кийнинде улустаҥ ачынышту шӱӱлтелер угулып башталган. Јаҥы кӱрле Кадын-Бажы-Ӱч Сӱмер, Кујурлуныҥ кӧлдӧри, Ак Кемниҥ ӧзӧги јаар туристтер урулып келер деп кем бодогон. Рериховецтер, кӱнчыгыш јӱзӱн-башка культураларды јаҥдагандар табылып келген. Јурттыҥ јаҥжыгып калган амыр-тыш јӱрӱминиҥ аайы бузулган. Бу јерге Михаил Васильевич такып келерде, мен оныла кожо јӱрген болгом, облисполкомныҥ председатели нени айдары ончо улуска јилбилӱ болгон.
Јайыла канча туристтер келип турганын, кажы јердиҥ улузы болгонын, бисте нени кӧрӧргӧ јилбиркегенин ол јазап сурап уккан. Мен туштажуда јербойыныҥ улузын ајыктап, кандый да ӧйдӧ олорды таныбай баргам. Јуукта ла «туш улуска» кыртыштанган чырайлар болгон – эмди дезе башкараачыбыска тӧрӧл јери керегинде оморкодулу куучындап тургандар. Кӧрӧр болзо, бистиҥ ар-бӱткенис ончо улуска јилбилӱ. Јаҥыс та ар-бӱткен эмес. Кӧп туристтерди алтай калыктыҥ јадын-јӱрӱми, албатыныҥ культуразы јилбиркеткен. Гран ары јаныныҥ улузыла эрмектежер ченемел табылган.
Мен сананзам, бистиҥ тергееде туризм ӧзӱмдӱ болорын Михаил Васильевич ол ӧйлӧрдӧ билип турган. Јербойыныҥ улузыла куучындажып, туризмде јакшы акча иштеп алар аргалар барын ол куучындаган ла келер республиканыҥ эҥ баштапкы турбазаларыныҥ бирӱзи шак Кујурлуда ачылганы тегиндӱ эмес. Меге дезе Кӧксуу-Оозы аймакта иштеген калганчы јылдарымда Ак-Кемде ороондор ортодогы баштапкы альплагерьдиҥ ачылтазында туружар, телекейлик јарлу альпинисттерле, темдектезе, Эдуард Мысловскийле, Валентин Граковичле туштажар ырыс келишкен. «Сибирьдиҥ Швейцариязыныҥ» келер магын Михаил Васильевич туку 80-чи јылдарда билип, јербойыныҥ улузын экономиканыҥ бу бӧлӱгиле јилбиркеткен деп сананадым.
Туризм бӧлӱкте эмдиги «тал-табышту ӱлекерлерди» ол канай кӧрӧр эди? Билбей турум, је элдеҥ озо ол јербойыныҥ эл-јоныныҥ экономикалык јилбӱлерин кичееринде алаҥзыбай јадым. Тӱҥӱрдеги фермада Николай Васильевич Лямкин турушканыла ӧткӧн бистиҥ эрмек-куучыныс шак бу керегинде болгон.
Ол јылдарда Кӧксуу-Оозы аймак мелиорацияны эрчимдӱ ӧскӱрген. Бистиҥ парламенттиҥ ле башкаруныҥ Алтайский крайдаҥ чыгары јанынаҥ јӧби јазап сананбай, кӧндӧлӧҥгӧ эдилген деген эмдиги куучындарды уккамда, Туулу Алтайда јурт ээлемди ӧскӱрери јанынаҥ Карамаев тушта талдалган ууламјыны темдек эдип айдадым. Малга азырал белетеерин бойында тӧзӧӧри – оныҥ ижиниҥ турултазы. Туштажуларда ол јурт ээлемниҥ ишчилерин керектӱ азыралды бис бойыс белетеп алар аргалу деп бӱдӱмјилейтен. Малга туурартынаҥ садып алып турган азырал баалу болгон, оныҥ учун областьтыҥ башкартузы јуртээлемчилерди бу керектеҥ мойноорына кычырган. Бу тургускан амадуга Карамаевтиҥ командазы јеткен деп айдар аргам бар.
Облисполкомныҥ башкартузына келердеҥ озо Михаил Васильевич јурт ээлемниҥ башка-башка бӧлӱктеринде иштеген ле анчада ла јаан ченемел Кош-Агаш аймактыҥ райкомыныҥ 1-кы качызы болуп турарда јуулган. Бийиктей јаткан бу аймакта мелиорацияны ӧскӱрери Кӧксуу- Оозы аймакла бир ӧйдӧ башталган. Бу ууламјыда јеткен једимдеристеҥ јаҥырта тӧзӧштиҥ кийниндеги јылдарда мойноорго келишкени сӱрекей ачу. Телекейде кайда да јурт ээлем «рыноктыҥ јолыла» ӧзӱп барбай јат – јаҥыс ла бистиҥ бараксан-реформаторлорыс учы-бажы јок ченелтелер ӧткӱрерге тидинген ле олор ончо једимдеристи бузуп салган.
Бис азырал белетеер цехтерде керектӱ јазалдарды тургусканыста, ӧлӧҥниҥ кулурын белетеер агрегаттарды ченеер иштер ӧткӱргенисте, јаҥжыккан силосты ла сенажты белетегениле коштой каргананы ооктой кезип, оноҥ азырал белетеер ишти баштап турарыста, Михаил Васильевич ээлемдерге келип, иш канайда ӧткӧнин бойы кӧрӱп туратан.
Тегин ӧлӧҥниҥ ордына малга витаминдӱ гранулдар берери кӧп малчыларга кайкал болгон. Ишке јаҥы технологияларды кийдирери јанынаҥ бис ол ӧйлӧрдӧ гран ары јаныныҥ фермаларынаҥ бир де артпай туратаныс. Ӱзеери айткажын, 1 литр солярканыҥ баазы 2 акча болордо, АВМ-ды тузаланган цехтердиҥ ижи экономикалык та јанынаҥ турулталу болгон, мындый азыралдаҥ малдаҥ иштеп алган продукцияныҥ чыҥдыйы дезе јӱк ле бийиктейтен.
Михаил Васильевич тургузылган амадуларга једерге улусты бириктирип билер кижи болгон. Башкартуныҥ орто кеминде кандый бир ишчи једимдӱ иштегенде, ӧрӧлӧй иштеп барар шӱӱлте айдатан. КПСС-тыҥ Алтайский крайкомы кадрлар јанынаҥ ишти бистиҥ областьтыҥ ичинде ӧткӱрбезин јакшы оҥдоп, ол иштиҥ кандый ла бӧлӱктеринде јайалталу башкараачыларды бедирейтен ле табатан. Бистиҥ тергееде кадрлар јанынаҥ суракты крайдыҥ парторганизациязыныҥ турчыларын областька иштеерге ийип аайлаарга Барнаул темигип калган болгон ло кӧп саба учуралдарда ижин толо бӱдӱрип болбогон бурулу улусты «таскадуга» аткарып туратаны ачу.
Кадрлар аайынча иште улуска бӱдӱмји эдери, јерине отургадый конкуренттер, анчада ла «заговорлор» эмезе «кара ийделердиҥ» куурмакту амадуларын кӧрбӧзи сӱрекей јаан учурлу. Тергеелик јаҥныҥ эҥ јаан јамылу улузы аймактагы башкараачыларга бӱдӱп иштезе, иштиҥ турултазы иле кӧрӱнет. Бистиҥ Кӧксуу-Оозы аймакта да мындый болгон. Кујурлуга государстволык электројеткилдешти бис Јабаганнаҥ, Экинурдаҥ ла Кӧксуу-Оозы јаар барган јолдо турган ӧскӧ дӧ јаан јурттардаҥ озо канайып экелгенис деп, кӧп улус кайкап туратан. Мында кандый да јажыт јок: керектӱ документтерди бис арткандарынаҥ озо табыштырганыс ла облисполком бистиҥ кӱӱнисти кӧргӧн.
80-чи јылдардыҥ башталарында ЛЭП-тиҥ эмиктери ӧдӧтӧн јерлерди арчып јазаганыс јакшы санаама кирет. Бойыстыҥ таҥынаҥ ӧйисти карамдабай иштегенис. Кӧп керектӱ јазалдарды бойыста белетегенис. Бу ончо иштерде јербойыныҥ эл-јоны эрчимдӱ турушкан, олорго јозокты дезе райисполкомныҥ председатели болгон Кыйгасов кӧргӱзетен: улусла кожо агаш ортозында јолдор јазап, оныҥ малталу иштегенин мен бойым кӧргӧм лӧ бу ундылбайтан темдектер. Аймактыҥ тӧс јериниҥ јуугындагы кырда телеретрансляторды база јонло кожо тутканыс. Ол ло јылдарда Кӧксуу-Оозында балдардыҥ «Сказочный городок» деген јаан сады, культураныҥ јаҥы байзыҥы тудулган. Кубулталар кӧстиҥ алдында ла ӧдӧтӧн, кажы ла јыл јаҥы тудумдар ишке табыштырылатан.
1984 јылда мен М. В. Карамаевтиҥ таҥынаҥ кычырузыла партияныҥ Кӧксуу-Оозы аймактагы райкомынаҥ облисполкомныҥ председателиниҥ јурт ээлем аайынча ордынчызыныҥ ижине келгем. Михаил Васильевичтиҥ јакыганыла партийный иште иштеп баштаганымнаҥ ала 10 јылдаҥ эмеш ле ажыра ӧй ӧткӧн лӧ меге ол ӧйдӧги автоном областьтыҥ бӱткӱл агропромышленный комплексин башкарар јаан бӱдӱмји эдилген.
Бойыныҥ ӧйинде облисполкомныҥ председатели болгон Чет Кыдрашев бир канча чыдуларды край кеминеҥ областька табыштырар баштаҥкай эткен. Ол тушта Алтайский крайдаҥ чыгары керегинде куучын да јок болгонын айдар керек. РСФСР-дыҥ башкарузыныҥ председатели В. И. Воротниковко ийген самарада бистиҥ тергеениҥ јӱк экономикалык јилбӱлери керегинде айдылган. Јӱк бир темдек айдайын: бистиҥ башкараачылар јурт ээлемниҥ башкартузына бир миллион салковой акча чыгарары јанынаҥ Москвада јӧптӧжип алган болзын. Је ол акча биске јаҥыс Барнаул ажыра келер аргалу болгон, крайдыҥ башкартузы дезе областьты чӧлдиҥ тегин ле аймагы кире кӧрӧтӧн. Оныҥ учун адалган миллионноҥ биске, јакшы ла болзо, 300 муҥы једижетен. Мындый керектер улустыҥ бойыныҥ јериниҥ јилбӱлерине иштеер кӱӱнин јандыратан ла областьтыҥ ӧзӱмине буудак болгон. Мен иш керегинде эмес, башкартуныҥ чыҥдыйы керегинде айдадым.
Облисполкомныҥ председателиниҥ ордынчызы болуп эки јыл иштеген кийнинде, мен јурт ээлем аайынча Алма-Атада ӧткӧн текшисоюзный јуунда турушкам ла агропромышленный комбинаттар тӧзӧӧри керегинде баштапкы ла катап куучын ондо ӧткӧн. Бу шӱӱлтени эткендер СССР-дыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыла кӧнӱ иштеерге кычырганы меге јараган. Внешторгбанкта чоттор ачып, јаҥы АПК-лар ороондор ортодогы јӧптӧжӱлерле иштеери, тышэкономикалык ижин ӧскӧ ороонныҥ акчазын тузаланып ӧткӱрери темдектелген. Јанып келеле, бу керегинде Михаил Васильевичке куучындаарымда, бистиҥ баштаҥкайысты ол тургуза ла јӧмӧгӧн.
Бастыра Советский Союзта 15 АПК тӧзӧлгӧн, олордыҥ бирӱзи бисте, Туулу Алтайда. Учурыла кӧрзӧ, Чет Кыдрашевти отставкага ийгенинеҥ 15 јылдыҥ бажында, јаҥырта тӧзӧштиҥ башталарында, бис бу кижиниҥ айткан ла ижинеҥ чыгарган шылтак болгон шӱӱлтезин јӱрӱмде бӱдӱрип баштаганыс. «Горный Алтай» деген агропромышленный комбинатты тӧзӧгӧни бистиҥ тергеениҥ бастыра јуртээлем бӧлӱгин јаҥныҥ крайдагы органдарыныҥ ӧткӱре јаан ајару-кичеемелинеҥ чыгарган ла экономикалык јайым, бойы башкарынып иштеер арга берген. Бисте аҥдар тударын ӧскӱрери кандый айалгада болгонын, орляк деген чилгемди Японияга канча кире садып турганысты, мӧтти, алтай сырды гран ары јаар садары канайда тӧзӧлгӧнин, пантокринди ле «Горно-Алтайский» деген ады јарлу бальзамды эдип чыгарарын элбедерге не эдилип турганын јӱк Москва шиҥжӱлеер аргалу болгон.
Бистиҥ тергееде јурт ээлемди ӧскӱрерине јакшынак аргалар барын бис, хозяйственник болгон улус, Михаил Васильевичле кожо јакшы оҥдоп турганыс. Је Гайдардыҥ реформалары ончо једимдеристи кыра чийип таштаган. «Горный Алтай» АПК-ныҥ ижи 1992 јылда токтогон ло республикабыста јуртээлемдик бастыра бӧлӱктиҥ ӧзӱми, ас ла эдип ал-за, онјылдыкка токтоп калган.
Облисполкомдо иштеп тура, мен Михаил Васильевичтеҥ кӧпкӧ ӱренгем. Ол тӧс тепсеҥниҥ јанында турада јаткан ла эртен тура кала ичиле базып јӱрерин сӱӱйтенин билер болгом. Каланыҥ оромдорында эртен тура 6 саат киреде улус оны јаантайын кӧрӧтӧн. Михаил Васильевич јаантайын автовокзалга, оноҥ ары Мебельныйга јетире эмезе Ленинский оромло «Гардинкага» јетире јойу базатан. Облисполкомныҥ планеркалары ӧйинде дезе городтыҥ башкартузынаҥ сӱрее-чӧпти јуунадары эмезе оромдордо карды арчыыры, улус баскан јолдордыҥ айалгазы ла улустыҥ тураларыныҥ чеден-дери керегинде, чокым темдектер айдып, сурайтан. Калада айалганы ол городтыҥ јаандарынаҥ артык билгени јарталатан, нениҥ учун дезе јойу базып, улусла куучындажатан кижи болгон.
Ол јаркынду, санаа-сагышта артар кижи болгон. Облисполкомныҥ ончо председательдеринеҥ бу јамыда ол эҥ узак – 17 јыл иштеген. Оноҥ озо Чет Кыдрашев бу јамыда 12 јыл отурган. Бюрократиялык сайгактардыҥ илмегине кирбеген болзо, Михаил Васильевич мынаҥ да узак иштеер эди. Ол ончо немени кокыр-каткылу кӧрӧр, улустыҥ јакшы јанын баалап, једикпестерин ӧткӱрип билер кижи болгон. Оны мен алтай интеллигенцияныҥ чын адазы болгон деп айдар эдим. Лазарь Кокышевтиҥ, Борис Укачинниҥ, Аржан Адаровтыҥ, Јыбаш Каинчинниҥ ле ӧскӧ дӧ кӧп бичиичилердиҥ ле поэттердиҥ јайалтазы оныҥ ајарузыныҥ ла јӧмӧлтӧзиниҥ шылтузында чечектеп јайылган. Једикпези јок кижи бар эмес, олор кезикте кандый бир кылык та эдип ийетен ле Михаил Васильевич «таскаду иш» те ӧткӱрип туратан. Поэт Лазарь Кокышевтиҥ корогоны ого таҥынаҥ бойына јаан коромјы ла ачу-тӱбек болгон, олор бой-бойына јуук, оҥдожып јӱрген улус болгон. Михаил Васильевич бойы јакшынак ӱлгерлер бичийтен ле, башкараачы болбогон болзо, кем болорын кайдаҥ билер.
1987 јылдыҥ кочкор айында агрокомбинаттыҥ иш-керектери аайынча Кош-Агаш аймакка барып јӱргеним санаама кирет. Ол ӧйлӧрдӧ Калининниҥ адыла адалган колхозтыҥ председатели болуп Ауельхан Джаткамбаев иштеген. Мениҥ келеримди сакып алала, ол тарый Акталдагы школды барып кӧрӧк деген. Ол резин сопокторлу болгонын кӧрӱп кайкагам – тышкары тыҥ сооктор турган. Школго келзеес, ондо балдар ончозы резин сопокторлу. Кезик класстарда кажыкка јетире суу турган. Культураныҥ байзыҥына барзаас, ондо база мындый ок. Бу сурактыҥ аайына ылтам чыгар керек болгон.
Калага једип келеле, Михаил Васильевичке барып, кӧргӧнимди куучындагам. Колхозтыҥ тӧс јуртын ӧскӧ јерге кӧчӱрер шӱӱлтени агрокомбинат кеминде јӧптӧгӧнис. Облисполкомныҥ председатели бисти бу суракта јӧмӧгӧн. Ээчий јылда одоштой јаткан Монголияныҥ Байан-Ульгий аймагыныҥ строительный организацияларыла јӧптӧжӱ тургусканыс, «Горный Алтай» АПК тышэкономикалык иш ӧткӱрер тап-эриктӱ болгон. Иштеер улусла, стройматериалдарла јеткилдешти монгол јаны бойына алынган. Јаҥы јуртты тудар јер узак талдалбаган, ӱлекер эки айга белетелген ле јастыҥ учында тудум иштер башталган.
Јурт јаҥы јерге кӧчкӧни јаан байрам болгон. Олордыҥ болужы јогынаҥ тоолу айларга мындый јаан суракты бӱдӱрип чыкканыска Барнаул бӱтпей турган. Бистиҥ тергее таҥынаҥ бойы башкарынып ӧзӧргӧ белен болгонын бу темдек база катап керелеген.
1988 јылдыҥ кӱчӱрген айында РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ сессиязында М. В. Карамаевтиҥ айткан куучыны јарлу. Россияныҥ парламентиниҥ трибуназынаҥ ол бистиҥ тергеениҥ эл-јоныныҥ кӱӱн-санаазын чыгара айткан. Је Москвага ол угулбаган. Отставкага чыккан кийнинде мениҥ иштеген кыбыма кирип: «Коньяк бар ба?» — деп сураганы санаама кирет. Михаил Васильевич аракыга тартылбас кижи болгонын мен билер болгом. Бу учуралда ол кырлу стаканга уруп бер деп сураган, ичип ийеле, стаканды столго тургузып, алаканыла јапкан. Мен коньякты столдоҥ јуунадып салгам, бир эмеш унчыкпай отурганыс, оноҥ Михаил Васильевич айткан: «Болушкам олорго, болушкам… Олор дезе мени эмди кӧрӧр дӧ кӱӱни јок». Јербойыныҥ чиновник-карьеристтери керегинде айдып турган не. Иштеҥ чыкканына ол сӱрекей санааркап, барар јерин таппай турган. Бир катап менеҥ кандый бир иш сураган. Бис ого экономикалык сурактарла советниктиҥ јамызын берерге сананганыс, је јуук тӧрӧӧндӧри мыны кезем јаратпаган: ӧй ӧткӧн соҥында бу улустыҥ чынын мен оҥдогом – мындый кижи јӱк оныҥ кемине турар јамыда артар аргалу болгон.
Иштеер эр чыдалы толо, пенсияга чыгарга эки јыл арткан ӧйдӧ ол бастыра керектердеҥ туура арткан, јаҥ дезе оныҥ отставкага барганын кӧрбӧӧчи болгон. Бистиҥ тергееге эткен бастыра јакшызын ла једимдерин биле тура, ого, бастыра улуска чылап ок, ол ӧйдӧги совет акчала 132 салковой пенсия темдектеген. 80-90 јылдардыҥ белтириндеги ӧй кызалаҥду болгон, бу кире пенсия коммунал јеткилдештерди де тӧлӧӧргӧ јетпес. Мындый бийик тоомјылу кижиниҥ пенсиязына таҥынаҥ кожулта эдери јанынаҥ мен республикан парламентке баштангам, је бу сурак кӧрӱлбей арткан. Бистиҥ башкаруныҥ турчыларыла јӧптӧжип, бюджетке кийдирбей, депутаттар јогынаҥ бис Михаил Васильевичтиҥ пенсиязын бийиктеткенис.
РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ председателиниҥ ордынчызыныҥ јамызы Михаил Васильевич Карамаевте артып калганын, ол эзен јӱрерде, јаҥ эске алынбаска кичеенетен. Булгакту ӧйдӧ јаҥы јаҥдарга рангтар керегинде табельдерди јаҥырта кӧрӧргӧ бош јок болгон ло салымныҥ бергениле Михаил Васильевичтиҥ ады-јолы совет Россияныҥ эҥ артык башкараачыларыныҥ тоозында јажына арткан.
Владимир ПЕТРОВ,
Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ 1-кы председатели
ТОП
«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар
Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы
«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»
Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым