Алтайдын Чолмоны

Эре-Чуйдыҥ элбек эдегинде

05.03.2019

Кош-Агаш аймактыҥ Јаҥы Белтир јурты республика болуп јаткан ӧйисте тӧзӧлгӧн јаҥы јурт. Айылчы кижиниҥ кӧзине оныҥ элбек оромдоры, тӱп-тӱс турган јаҥы туралары тургуза ла илинет. Мында ачка-јутка алдырбас, турумкай ла иштеҥкей, ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ јаҥжыгуларын улалтып апарган нак ла јайалталу улус јуртайт.

2003 јылда Алтайда болгон јаан јерсилкиниште бузулган јуртын јаҥы јерге кӧчӱрерде, Белтирдиҥ улузы јуртыныҥ адын таштабай, кӧчӱп келген јерин Јаҥы Белтир деп адап алган. Азыйда јаткан јерин олор эмди Эне Белтир деп адайдылар ла бу јерле кин колбузы ӱзӱлбеген.

Азыранган тӧс ижис – мал ижи

Белтирдеги јурт јеезениҥ јааны Арчын Таханов бу ла јерде чыккан-ӧскӧн 30 јашту јиит кижи. Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ экономикалык факультедин ӱренип божоткон. 2013 јылда јурттыҥ депутадына тудулып, 2015 јылдаҥ бери јурт јеезени башкарат. Былтыр кӱскиде јурттыҥ јаанын тудар талдаштарда тӧрӧл јериниҥ улузы ого јуртын башкарар бӱдӱмјини катап эткендер.

Бистиҥ эрмек-куучыныс бу јерде јаткан эл-јонныҥ јадын-јӱрӱми, иштеген ижи, алдында турган сурактары керегинде болгон.

–Белтирдеги јурт јеезеге эки јурт кирип јат: Јаҥы Белтир ле Эне Белтир. Эл-јоныныҥ текши тоозы 1600 кижи, ол тоодо 300 кире кижи Эне Белтирде ле тайга-ташта мал тудуп јуртаган улус – деп, Арчын Леонидович куучындаган. –Јеезениҥ тӧс јуртында, Јаҥы Белтирде, 350 бала ӱренген орто ӱредӱлӱ школ, 60 бала јӱрген садик, эмчилик амбулатория бар. Эки магазин иштейт. Јуртта культураныҥ байзыҥ-туразы јок болгон, је «Јурт јерлердиҥ ӧзӱми деген» программага киргенисле быјыл культураныҥ туразын тудар иштер башталып јат. Бу ӧйгӧ јетире кандый бир байрамдык ла ӧскӧ дӧ јондык керектерди ӧткӱрерге школдыҥ спортзалын эмезе ӧскӧ дӧ јерлерди тузаланадыс.

–Јурттыҥ улузыныҥ иштеген ижи-тожы керегинде куучындап берзегер?

–Иштеген, азыранган тӧс иш – малдыҥ ижи. Бисте јурт ээлемниҥ бир предприятиези, 14 кире крестьян-фермер ээлемдер бар ла кажы ла биле таҥынаҥ бойы база малду. Белтир малдыҥ эдин иштеп алары јанынаҥ аймакта озочыл јерде турат.

–Кандый мал азырап турганар?

–Эҥ кӧби – сарлык ла кой. Тын тоозы бир муҥнаҥ ажыра сарлык туткан улус бар, оок ээлемдер – 100-теҥ 500-ке јетире тудат. Калганчы јылдарда јылкы мал кӧптӧп келген. Мал туткан ээлемдердиҥ кӧп сабазы Эне Белтирде, малчылардыҥ турлуларыныҥ кӧп сабазы база ондо. Калганчы јылдарда Јаҥы Белтирде јаткан улус ийнек ле кой малын јуртта кыштадып баштаган ла јай келзе, тайгаларга чыгарып јадат. Бистиҥ јурттыҥ турган јери, учурыла, Таркатыныҥ јери ине. Деремнелер бой-бойына јуук турат. Мал-ашка ӧлӧҥ-чӧп јанынаҥ кӱч.

Бюджеттиҥ учреждениелеринде: школдо, эмчиликте, балдардыҥ садында, јурттыҥ башкартузында ла оноҥ до ӧскӧлӧринде јӱс кире кижи иштеп јат. Аймактыҥ тӧс јурты бистеҥ 8 километр кирезинде ле ондо иштеп турган улус бар. Тӱндӱкте јаткан тергеелерге иштеерге барган улузыстыҥ тоозы јӱске јуук…

–Јаҥы јурттыҥ јонјӱрӱмдик тӧс сурактары кандый?

–Эҥ јаан сурак – суу јанынаҥ. Јерсилкиништиҥ кийнинде бистиҥ јуртыс суу јок јерге кӧчӱрилген. Тургуза ӧйдӧ јурттыҥ эки јанында эки скважина бар. Оогожында, оныҥ тереҥи 70 метр, улус малын сугарат. Јааны – ӧрттиҥ јеткери болгожын, суу алатан кӧмзӧ ле улустыҥ суу алган јери. Јурт јаан, аргалу улус бойлоры флягаларлу сууны апарып алат. Неделе сайын суу тартар кӧлӱк акчага сууны јетирет. Јурттыҥ улузы јайгы сууӧткӱш ӧткӱрери керегинде суракты курч тургузып баштаган.

Бистиҥ аймак маала ажын јаантайын садып алып јаткан. Јаҥы Белтирдиҥ улузы теплицалар эдип, огурчынды ла помидорды бойында ӧскӱрип баштаганы – ӧйдиҥ темдеги. Школ база бойы теплицалу. Картошко до ӧскӱрер ченелтелер эдип турган улус бар. Оныҥ учун суу јанынаҥ сурактыҥ аайы-бажына, канайда да болзо, чыгар керек.

–Кош-Агаш – республиканыҥ эҥ соок аймагы деп билерис. Быјылгы кышты канай кыштаганар?

–Былтырга кӧрӧ, быјылгы кыш јымжак болгон. Былтыр сооктор 50 градуска једип турарда, быјыл 45-47 градус кире болгон.

–Јуртта улус айылдарын неле јылыдып турган: одынла ба, айса таш кӧмӱрле бе?

–Колый-телий. Одынды кӧбизинде Улаганнаҥ садып алып јадыс, бир кубометрин 8000 салковойдоҥ. Таш кӧмӱрди – Кош-Агашка экелген улустаҥ.

–Јурттыҥ јеезезиниҥ јааны болоры, байла, тегин ле иш эмес. Ол Слерге незиле јилбилӱ?

–Мен Белтирде ле чыккан-ӧскӧн кижи. Тӧрӧл јериме аргам јеткенче болужарга турбай. Темдектезе, он јыл мынаҥ озо болгон тооалышта Эне Белтирде 70 кижи јадат деп бичилип калган ла мыныла колбой јурттыҥ ӧзӱмине буудагын јетирет. Тургуза ӧйдӧ ондо, байа айттым не, 300 кире кижи јуртап јат. Бу јуртта баштамы ӱредӱлӱ школ ачар, јаҥныҥ адынаҥ иштеер улус болор керек.

Ижимде јурттыҥ јондык биригӱлери: Энелердиҥ кӱреези, јаан јаштулардыҥ, јуучыл керектерде турушкандардыҥ биригӱлери јаан болужын јетирет. Олор ончо јондык керектерде эрчимдӱ туружат ла, арга келижерде, бу улуска јаан быйанымды айдар кӱӱним бар.

Бис јурттыҥ јондык биригӱлерин бириктирип, «Байлык» деген коммерциялык эмес биригӱ тӧзӧгӧнис ле оныҥ болужыла, гранттар аайынча иштеп, јурт јердиҥ улузын ишле јеткилдеерине јӧмӧлтӧ эдерге иженедис.

***

Јурт јеезелердиҥ бюджеттериниҥ курч сурактарын Белтирдеги јурт јеезениҥ депутаттар Совединиҥ председатели Алексей Енчинов кӧдӱрген. Тургуза ӧйдӧ јеезелердиҥ калан кирелтеринеҥ тӱшкен ас-мас акча јондык керектерге де јетпей јат. Депутаттар бойыныҥ акчазын кожуп, керектӱ иштерге јӧмӧйт. Јурт јеезениҥ таҥынаҥ кирелтелерин кӧптӧдӧри – бӱгӱнги кӱнде турган эҥ курч сурактардыҥ бирӱзи деп, Алексей Енчинов айдат. Ол анайда ок Эне Белтир јурттыҥ сурактары керегинде айдып, бу јерде сотовый телефон колбу, тайга-ташта турлуларга јолдорды ла кӱрлерди јазаары керектӱ болгонын айткан.

Јурт јеезеде Энелердиҥ кӱреезиниҥ јааны Светлана Абулова бу јерде туризмниҥ сурактарына ајару эткен. Кош-Агаш аймак, анчада ла Белтир јаны мынаҥ да озо јылдарда туристтерге солун јер болгон. Эмдиги ӧйдӧ, јерсилкиниш болгон јер деп, бого кӧп улус келип турган эмтир. Јербойыныҥ улузы туризмди акча иштеп алар арга деп оҥдоп баштаганы удабаган, је бу бӧлӱкте иштеп баштаган улус јок эмес, бар.

 Јаҥы Белтир јуртта меге оромдордыҥ ады солун болгон. Улус кемди тоогонын, баалаганын, эзедип јӱргенин јериниҥ адында артырат. Јаҥы Белтирде Совет ӧйинде атту-чуулу койчы, Социалистический Иштиҥ Геройы, корон сооктордо малын корып, чарчап корогон малчы Кытат Тебекованыҥ, Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызы, КПСС-тыҥ Кош-Агаш аймактагы райкомыныҥ 1-кы качызы болгон Валерий Чаптыновтыҥ, Алтайда јерсилкиниш ӧйинде республиканыҥ башчызы болгон ло бу јеткер-тӱбектиҥ салтарын јоголторго јаан иш бӱдӱрген Михаил Лапшинниҥ, РФ-тыҥ Федерация Совединиҥ турчызы, Јаҥы Белтирге улусты кӧчӱрерге, олорды јадар јерле јеткилдеерге јаан јӧмӧлтӧзин јетирген сенатор Ралиф Сафинниҥ, Эре-Чуйдыҥ малчыларыныҥ нерелӱ ижин чӱмдемелдеринде кӧргӱскен бичиичи Лазарь Кокышевтиҥ адыла адалган оромдор бар ла меге бу јарады. Јаҥы Белтир де, Эне Белтир де деген јурттардыҥ улузы, озодо атту-чуулу «Кызыл Мааны» колхозтыҥ албаты-јоны, ӧйгӧ келиштире јӱрӱмин тӧзӧп, бала-барказын азырап, ижи-тожын бӱдӱрип, ичкери кӧрӱп јӱрет.

Азыралды бойында белетеерге

Кош-Агаш айы-кӱниниҥ айалгазыла, јериниҥ бӱткениле республикада аҥылу аймак. Мында туткан мал эдиниҥ чыҥдыйыла тергеебисте текши јарлу. Је малды једимдӱ азырап ӧскӱрерге азырал керек. Бу сурак аймакта јаантайын курч турган.

Малга азыралды бойында ӧскӱрерге јерди сугарган ченелтелер ӧткӧн чактыҥ 40-чи јылдарында ӧткӧни керегинде јетирӱлер бар.

Совет ӧйинде мелиорация иштер бистиҥ тергееде 1970-чи јылдардыҥ башталарында башталган. 1988 јылда јер сугарар иштерди Чаган-Бургузында баштаган. Оныҥ кийнинде јер сугарар јазалдарды Јалаҥыштыҥ, Ортолыктыҥ ла Таркатыныҥ јерлеринде ишке табыштыргандар. Окылу јетирӱлерле, 1991 јылда Алтай Республикада малга азырал белетеерге сугарган јерлердиҥ кеми 10,8 муҥ гектар болгон, олордыҥ 80% Кош-Агаш аймакка келишкен.

Оныҥ кийнинде јылдарда ороондо башталган политикалык ла јонјӱрӱмдик кызалаҥла колбой јурт ээлемде баштап салган кӧп иштер бузулган ла токтогон. Таркатыдагы јер сугарар система колхозтор ортодогы јазал болгон ло кӧп јылдарга ижин токтоткон.

Белтирдеги јурт јеезениҥ 10-ноҥ ажыра ээлемдери биригип, јурт ээлемниҥ кооперативин тӧзӧп, јербойыныҥ улузын малдыҥ азыралыла јеткилдеер, эттеҥ акча иштеп алар ижинде јӧмӧӧр амаду тургускан.

Кооперативтиҥ, ол «Сельскохозяйственный потребительский и перерабатывающий кооператив Р-242» деп адалат, башкараачызы Гарий Телесовтыҥ айтканыла, биригӱ малга азыралды јербойында белетеер ченелте иштерин былтырдаҥ бери баштаган.

«Бис јер сугарар «Фрегат» деген эки јазалды иштеткенис. Бу јазалдардыҥ баазы 7,5 миллион салковой кире. Оныҥ 70% кирезин республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы јандырып берген. Сугарган јеристиҥ кеми 110 гектар болгон. Кӧрӱп туругар не, јерис сай кумакту чӧл. Сугаратан јердеҥ 4000 тонна ташты чыгара тартарга келишкен. Је сугарган јеристеҥ тӱжӱм алып болбодыс. Чедендебеген учун Кош-Агаштыҥ ла ӧскӧ дӧ јерлердиҥ малы чыккан ӧлӧҥди тепсеп салган.

Быјыл сугаратан јердиҥ кемин эки катапка кӧптӧдӧр амаду тургусканыс. Сула ла кӧп јылдарга ӧзӧр ӧлӧҥди ӧскӱрер јерди чедендеер иштерди бӱдӱрип баштадыс. Тулаан айда азырал белетеер јерге ӧтӧк тартып баштаарыс» – деп, Гарий Телесов куучындаган.

Оныҥ айтканыла, чӧлдӧ јердиҥ кыртыжы сӱрекей јука. Кыралап баштаза, ӧлӧҥ ӧзӧр кыртышты салкын учура берер. Оныҥ учун јерди кыралабай, ӱренди јерди кезип салар эп-арганы тузаланарга турулар. Мындый техниканы Омсктыҥ заводы эдип чыгарат ла оны алары јанынаҥ јӧптӧжӱлер тургузылган.

Кооператив јурт јеезениҥ эл-јонына анайда ок мал сойор јеткилдеш эдип јат.

«Быјыл тӧмӧнги аймактардаҥ 1 муҥ рулон азырал ӧлӧҥ экелгенис. Чӧлдӧҥ алган ӧлӧҥниҥ чыҥдыйы коомой. Азырал белетеерин кӧндӱктирип алзабыс, ол бир муҥ рулонды бойыс ӧскӱрип алар аргалу» – деп, Гарий Джолдосович айдат.

Тургуза ӧйдӧ Кош-Агаш аймакта јыл туркунына 2800 кире мал этке барып јат. Кооперативтиҥ мал сойор цеги кӱнине 30 јоон малды эмезе 100 кире койды сойор аргалу.

«Ишти јаҥырта тӧзӧӧргӧ болуп, тӧрт катап грантка турушканыс. Јӱк тӧртинчизинде јол келишкен. Садып алган јазалысты «Трансформер» деп адайдыс. Оны канайда ла солып кубултар, кандый ла јерге тартып апарар арга бар. Бу јазалдыҥ баазы 23 млн салковой, 9,5 млн салковойы – бойыстыҥ ла 14 миллионы – гранттыҥ акчазы.

Бис бу јазалдыҥ болужыла эттеҥ јӱзӱн-башка аш-курсак эдер аргалу ла, айса болзо, быјыл бу ишти баштап ийерис. Керектӱ јазалдар бар. Оны ас тоолу калыктардыҥ программазы аайынча Л. Н. Пешперовадаҥ алар болгоныс. Керектӱ технологторды ӱредип алганыс» – деп, кооперативтиҥ башкараачызы куучындаган.

Республикада јурт ээлемниҥ кооперативтериниҥ ижи јуукта башталган ла эм тургуза ижиниҥ турулталары керегинде айдарга эрте. Је ороондо кооператив кыймыгуны ӧскӱрерге государстволык јӧмӧлтӧ эдилип турарда, кӱн-айы кату јерлерге јурт ээлемниҥ иштерин бӱдӱрерге јаҥ јанынаҥ јӧмӧлтӧ-болуш болордо, јербойыныҥ улузы бу арганы тузаланып турганы јозокту эмей.

Бӱкти С. КЫДЫЕВА белетеген