Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Албатыныҥ јилбӱлериле башкарынган

11.03.2019

Степан Сузанович Тюхтенев бистиҥ республикада эҥ јарлу улустыҥ бирӱзи, республиканыҥ эҥ бийик кайралыла — «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан кижи. Бойыныҥ иштеги јолын Кош-Агаштагы прокуратурадаҥ баштап, облисполкомныҥ качызы болгон. 16 јылдыҥ туркунына ол «Алтайдыҥ Чолмоны» газетти башкарган, Алтай Республиканыҥ Талдаачы кӱреезиниҥ баштапкы председатели болгон, бистиҥ ГАГУ-да юридический факультетти тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи. Бӱгӱн ол керегинде журналистиканыҥ ветераны Александр Сельбиковтыҥ эске алынганын јарлайдыс.

Танышканыс керегинде

…Бу кӱндерде Степан Сузановичле Горно-Алтайск калада Печатьтыҥ (эмди Албатылардыҥ најылыгыныҥ) туразыныҥ јанында база ла катап јолыгыжа бердис. Ол сыҥар кол тайакту, кӱлӱмзиренген чырайлу, азыйда ла чылап, колдоҥ тудуп, јылу эзендежет. Бу учуралда мен та нениҥ де учун оны лаптап ајыктай бергенимди билбей де калдым. «Баштапкы редакторым карый ла бертир база» — деген санаа арјанынаҥ јалт ла этти. Ол колплатты карманынаҥ чыгарып, јашталган кӧстӧрин чебер јыжат. Кӧстӧриниҥ јажы оныҥ сӱӱнгенине де, кородогонына да мелтиреп турган эмес, ол бу јуукта кӧзине операция эттирген, байла, оныҥ учун јашталган болор. Ол бир де кунукпай, та нени де эске алынып куучындаган, јаркырада каткырган. Оны кӧрӱп, бу кижиле канайда танышканымды эске алындым…

1974 јылдыҥ изӱ јайы. Кош-Агаш аймактаҥ Горно-Алтайск калага тӱжӱп, иш бедиреп баштагам. Нениҥ учун дезе јаҥы алган эжим Валентина пединститутта калганчы курста ӱренип турган. Озо баштап јар аайынча облрадиокомитетке диктор болуп кирерге санангам. Је неме болбогон, ол ло кӱн, кудай болушкан чылап, «Алтайдыҥ Чолмонында» корреспондент болуп турган таныжым Борис Учурович Угаровко јолыккам. Оныла кожо бис педучилищениҥ общежитиезиниҥ бежинчи кадында иштеп турган «Алтайдыҥ Чолмонына» jеткенис. Бу ӧйдӧ редакторго jаҥы кӧстӧлгӧн Степан Сузанович Тюхтенев деген кижи мени лаптап ла ченелтелӱ кӧрӱп, учында каткырынып ийеле, сурайт: «Алтайлап бичип болорыҥ ба?». Ченеп кӧрӧйин ле дедим. Оноҥ ол эжигин ачып ийеле, кыйгырган: «Бедушев, кирип ийзеҥ!».

Кыскачак сынду, чачын кайра тарап алган, оруска бӱдӱштеш кижи кирди ле. Степан Сузанович таныштырат: «Михал Михалыч деген кижи болор. Ол сени баштап, тазыктыр кӧрзин!». Байагы орус бӱдӱштӱ кижи су-алтай литературный тилле айтты: «Је, баралы, иштеп кӧрӧли!».

Ол тушта ајарып кӧргӧним — 45 јашту Тюхтенев деген кижи кандый да спортчы бӱдӱмдӱ, мойны јоон, јарындары јаан, је кӱлӱмзиренип ийзе, кӱреҥ кӧстӧри кирбиктериниҥ ары јанына тӱрген јажына берер. Оныҥ бу кебери мениҥ санаамда эмдиге ле артканча эмтир. Бӱгӱн дезе аксап турган бу сӱӱнчилӱ карганак ол редакторго кайдаҥ тӱҥей болзын, је оныҥ кӧстӧриниҥ чогы эмдиге јетире ӧчпӧгӧн эмтир, ол ло јаш бойы јалтырайт.

Мен иштеп баштап турарымда, газеттиҥ ишчилери ле радиокомитеттиҥ корреспонденттери jаантайын наjылажып туратан. Байла, онызы да jарт. Нениҥ учун дезе иштеп турган иштерис учурыла да jуук, турган jериле де jанында. Оныҥ учун корреспонденттер бой-бойлорыла jаантайын бичимелдерле ӱлежип, анаҥ ла мынаҥ гонорар алып, незин jажырар, оны «jунуп», кезикте ачу аш та ажыра наjылажарына jеде беретенис. Чын, башка-башка шылтактардаҥ улам кезик улус «Чолмонынаҥ» — радиокомитетке, оноҥ бичик чыгармага (издательствоны анайда адайтаныс) jаантайын кӧчӱп jӱретендер. Андыйлардыҥ тоозында мениҥ санаамда арткандары — Александр Иванович Тодошев, Михаил Михайлович Бедушев, Борис Чимчиевич Канарин, Борис Укачинович Укачин, Лазарь Васильевич Кокышев, Эжер Яковлевич Яимов. Jе ончозын адаар да арга jок. Кӧчӱштердиҥ шылтактары да андый ла солун эмес — ачу аштаҥ ала jаандарла jарашпаганына jетире. Степан Сузанович андый керекти јаратпай, токтодорго не аайлу тартыжатан эди.

Тӱште ажанар ӧйдӧ бистиҥ биллиардтыҥ jанында jаантайын ла тал-табыш болотон. Не дезе, бого керек дезе городтыҥ да алтайлары келип, тартыжып jадар. Ол тоодо jарjак каткылу, кокырчы Улужай Садыков, бисте текши jарлу «интеллигент» Сергей Сергеевич Каташ. Олор ойногылаар болзо, jарым редакция биллиардтыҥ jанында. Олор бойлорын не деп аҥдышпайтан эди. Бис тууразында турала, jаҥыс ла сыр каткыда. Эмди экилези ак-jарыкта jок деп сананарга да ачу. Бу мындый сӱӱнчилӱ керектерде редактор до кезикте кожо туружып јадар.

Степан Сузановичле 1991 јылга јетире иштеп, оныҥ кандый ла айалгада кижиге килеп, јӧмӧлтӧ-болужын јетиретен кылык-јаҥын јаантайын кайкап ла јарадып туратам. Шак ла оныҥ мындый кылык-јаҥын кийнинде Татьяна Николаевна Туденева, редактор болуп турала, улалткан дезем, јастыра болбос.

Шатра, ок-јаа керегинде

Је кезик учуралдарда Тюхтенев кату кеберин тартынып, кезем сӧстӧрин айдып, керекти баштап салар. Мен мындый учуралды эске аладым. Редакцияга майор званиелӱ кижи келип, Степан Сузановичке эки-ӱч тетрадь кире бичимел экелген. «Мында јаҥы алтай шатра деп ойынныҥ ээжилери, оны кӧчӱреле, газетке јарлаар керек» — деп некеген. Мойношпозын деп, «обкомноҥ јӧп бар» деп айткан эмтир. Редактор мени алдыртып, оны кӧчӱрерин башта деп јакарган. Мен мойножып, Мадий Каланаковтыҥ алтай кӱреш керегинде ээжилери аайынча иштеп јадым, шатраны ӧскӧ кижиге берзеер деп шылтак бедирегем. Је ол, керек дезе, ӱнин де јаанатпай: «Кӧчӱрип сал!» деп јакарган кептӱ айдып ийген. Је, канайдар, ишти эдерге келишкен.

Кӧчӱрерге кандый кӱч болгонын билген болзогор… Оны улус оҥдозын деп кӧчӱрерге болуп, оныҥ ээжилерине ӱренерге келишкен. Кийнинде бу керекке база бир корреспондент Борис Кортинди тартып алган эдим. Экӱ тӱнге јетире отурып, ойынды ойноп, келишпей турган јерлерин келиштирип, кубултып иштеген эдис. Ол майор Виленин Таушканов бисти кийнинде маргаандарга туруштырып баштаган. Оноҥ бис бойлорыс шатрала областьтыҥ канча катап чемпиондоры болуп, учында спорттыҥ узыныҥ адын адаткан эдис. Оноҥ бойыс та јииттерди таскадып, бу ойынныҥ башталарына јӧмӧлтӧбисти јетиргенис. Мениҥ эҥ ле тыҥ ӱренчигим Александр Торбоков шатрала Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ зоназыныҥ баштапкы чемпионадында, керек дезе, мени де акалап, баштапкы чемпион боло берген эди. Мында база ла Степан Сузановичке быйанду јӱредим.

Спорт керегинде куучынды баштап ийеримде, нӧкӧр Тюхтеневтиҥ ок-јаа бӱдӱмди ӧскӱрерине эткен јӧмӧлтӧзи керегинде айтпас аргам јок. Керек мындый болгон. Мен профсоюзтыҥ обкомыныҥ пленумында болорымда, анда айдышкан: «Быјыл спорттыҥ национальный бӱдӱмдериле Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ зоназыныҥ спартакиадазы Горно-Алтайскта ӧдӧр. Ончо бӱдӱмдер аайынча бистиҥ туружаачылар бар, јаҥыс ла ок-јаа адар улус таппай јадыс». Бу алтайларда ок-јаага кӱӱнзебей турган улус база бар турбай деп кайкап, јуунныҥ кийнинде «Урожай» обществого барзам, ок-јаалар, согоондор бар эмтир. Мен тургуза ла редакцияга келип, бистиҥ база бир јиит корреспондент Тениш Тохнинге баштанып, спорттыҥ биске jаҥы бӱдӱмин — ок-jааны — кожо баштаак деп сураарымда, ол jӧпсинген. Ол тушта бисти ченемел алзын деп, спорткомитеттиҥ адынаҥ Бурятия jаар барзын дегендер. Бис сӱӱнип, «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» редакторы Степан Сузановичке барып суранарыста, ол бажын jайкап: «Уулдар, экилегерди ийип болбозым, бирӱгер ле барыгар» деерде, канайдар, коридорго чыгып, жребий чачканыс. Сереҥкениҥ агажыла… Мында Тениш артыктап, Бурятия јаар барып келген эди.

Ол jылда бис экӱ спорттыҥ национальный бӱдӱмдериле Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ зоназыныҥ маргаандарында туружып, калганчы 44-чи ле 45-чи jерлер алган эдис. Ол керегинде «Звезда Алтая» газетте ады jарлу журналист В. Яценко бу маргаандар керегинде репортаж jарлап, «ок-jаа бӱдӱмде бистиҥ спортчылар коомой белетенижин кӧргӱзип, калганчы jерлер алды» деп бичиген эди. Jе ол тушта бис кандый да тыҥ белетенген болзобыс, ок-jааныҥ устарына канайып та jетпес эдибис. Jе, бот, мында да редакторыстыҥ јӧмӧлтӧзи болгон ло эмей.

Республика учун

Је Степан Сузановичтиҥ  јӱрӱминде эҥ ле јаан ла учурлу керек — ол областька республиканыҥ статузын берери аайынча тартыжуда В. И. Чаптыновты јӧмӧгӧнинде деп бодойдым. Республика деп аданары учун тартыжулар кандый болгоны керегинде кӧп улус бичиген. Ол јанынаҥ Тюхтеневтиҥ учуры керегинде бойымныҥ шӱӱлтемди база айдып салайын.

Бистиҥ автоном областьтыҥ статузын республикага jетире кӧдӱреринде jаан учур депутаттардыҥ 1990 jылда ӱлӱрген айдыҥ 25-чи кӱнинде ӧткӧн сессиязына берилген болгон. Бу курч суракты Валерий Иванович Чаптынов ажындыра, бир jыл кире ӧйдиҥ туркунына белетеген. Эҥ ле озо областной газеттерде С. С. Тюхтеневтиҥ «Бистиҥ губернский праволорыс кайда?» деп сӱреен јаан бичимели јарлалган. Бу ла бичимелдиҥ кийнинеҥ областьтыҥ ичинде тал-табыш, шакпырт башталган деп бодойдым. Бу суракты кемизи де јараткан, кемизи де јаратпаган. Табыш jаҥы ла чыгарда, бу керекти ончозы jӧмӧп, jарадып тургандый бодолгон.

—Крайдаҥ айрыларыс, бойыста республика тӧзӧӧрис — деп, керек дезе мен jаткан беш кат турада айылдаш орус, казах улус — ончобыс кожо сӱӱнип туратаныс. Нация jанынаҥ башкаланыш, аҥыланыш деген немени билбейтенис. Jе…

…Бистиҥ ортобысты кезе согуп, сорбу эткен деп, мен эмди мынча кире ӧй ӧткӧн кийнинеҥ, «Звезда Алтая» газетте jарлалган бир кезек статьяларды айдар кӱӱним бар. Олордо бистиҥ ол ӧйдӧги кӱч jадын-jӱрӱмистиҥ айалгазын тузаланып, авторлор суракты сӱреен ле тыҥ кӱйбӱредерге санангандар. Олор бойлорыныҥ амадуларына jеткен деп айдар керек.

Кӧп улус республикага бӱтпей, оны jамандап, керек дезе крайдаҥ да айрылбас керек деп некеп баштагандар. «Кишлачный, аульный автономия не керек?», «Бойыгардыҥ эдигерле тойыгар!» ла оноҥ до ӧскӧ кыйгы-кышкы, тал-табыш элбеде jайылып турган. Степан Сузанович редакцияда летучка-јуундар ӧткӱрип, керекти јартап, ончобыс тегин улусла иштейли деп кычыру эдип туратан. Бойы јаҥыс ла кӱйӱп тургандый.

Керек јеҥил эмес болгон. Мениле алдында ӧйдӧ институтта кожо ӱренген бир нӧкӧрим Маймада бойыныҥ керегин ачып, машиналар jазап турган деп угуп, ого jеттим ле. Ол мениҥ керегимди угуп, машинаны айландыра базып ийеле, айтты:

—Бош jок. Этпезим.

—Нениҥ учун?

—Сен де республика учун деп уккам. Ол меге ле мениҥ бала-баркамга керек jок. Ол jаҥыс ла слерге керек ошкош…

Мен оны, озо баштап, кокырлап туру деп бодогом. Jе кӧрзӧм, кокырлап турган кирези jок. Кӧстӧринде канча кире кородош — айдарга да кӱч. Ачынчылу, коркымчылу боло берди. Бу кижиге колына jепсел туттурып берзе, мен сананзам, ол бир де алаҥзыбас эди…

Jе, баш ла болзын! Бистиҥ Туулу Алтайда jаткан орус та, казах та, алтай да албатылар бойлорыныҥ ойгор, санаалу болгондорын кӧргӱзип, бир кезек улустыҥ кӧкӱдижине, тукурыжына jайылбагандар. Оныҥ да учун jаан ла jаман керектер болбогон. Jе андый да болзо, сорбу артып калган.

Бот, шак андый айалга ол ӱлӱрген айдыҥ 25-чи кӱнинде башталган јаан учурлу сессияныҥ алдында болгон. Ол сессия керегинде кыскарта айдып ийейин.

Сессияда бу сурак туку эҥиргеери кӧрӱлип башталган. Баштап ла куучын айткан депутаттардыҥ кӧбизи статусты кӧдӱрерин jаратпай тургандар. Оноҥ сӱреен оройтый берерде, суракты кӧрӧрин экинчи кӱнге кӧчӱргендер. Айалга кӱч, jарт эмес. Эртен та не болор? Кӧп улус андый санааркашту jангандар. Эртезинде керек чек ӧскӧ боло бергени мени сӱреен кайкаткан. Кийнинде угар болзо, Валерий Иванович те, ӧскӧ дӧ алтай депутаттарыс, ол тоодо Степан Сузанович, тӱниле уйку jок иштенген эмтир. Городтыҥ депутаттары М. Гнездиловко баштадып, республиканы баштапкы кӱн чек jаратпай тургандарын угускан. Олордыҥ айдыжыла, городтыҥ эл-jоныныҥ кӧбизи статусты бийиктедерин, крайдаҥ айрыларын jаратпай jат. Олор дезе эл-jонныҥ jилбӱлерин корыйтан улус, бойлоры jарадып та турган болзо, jе улустыҥ шӱӱлтези олорго баштапкы jерде.

Эртезинде баштапкы сӧс Гнездиловко берилер деп, эҥирде Валерий Иванович jарлап ийген болгон. Эртезинде трибунага Михаил Захарович канайып та jеҥил чыга jӱгӱрген. Баштапкы ла айдыжы мындый: «Кече мен ӧскӧ санаалу болгом. Jе тӱниле сананып, бис крайдаҥ айрылар учурлу деп шӱӱлтеге келдим». Залда табыш чек ле токтой берди ошкош. Бис ончобыс тыҥ ла колчабыштыс. Оныҥ кийнинеҥ Валерий Иванович бойыныҥ «уур уй-мылтыктарын» («тяжелая артиллерия» деп кийнинде бойы кокырлап айткан) чыгарып келген. «Уй-мылтыктар» — Туулу Алтайдыҥ тоомjылу
специалисттери А. Н. Алчубаев, А. А. Серебренников, А. В. Илаков ло оноҥ до ӧскӧлӧри.

Сессияда бу сурак шӱӱжилип турарда, бис, журналисттер, залда тым отурадыс. Анайда бисти Тюхтенев јакыган ине. Jе качан депутаттар амырап чыкса, мында бистиҥ иш башталат. Сессиядаҥ озо бис алтай депутаттарла кожо jуулыжып, сессияда кем нени эдер, кемле иштеер — ончозын ӱлежип алган болгоныс. Анайда эдерге, бис удурлажып турган депутаттардыҥ тооломын тургузып, кажы ла кижиге бир-эки депутатты кӧстӧӧр, оныла куучындажып, бистиҥ jаныска бурыыр учурлу. Оны эмди не jажырар, редакторысла, ӧскӧ дӧ улусла кожо шак анайда ла иштеп, ол сессияда jеҥӱ алып турбай.

Сазонныҥ сабарлары

Степан Сузановичле кожо иштеп турала, кандый ла учуралдар болгон эмей. База бир мындый учуралды мен эмдиге эске алынып јӱредим.

Качан бистиҥ јарлу билимчи, текши оморкодубыс С. С. Суразаковко 50 jаш толуп jадарда, редакциядаҥ меге бу кижиле јолугып, куучындашсын деп jакылта болгон. Мен јакылтаны бӱдӱрип, Сазон Саймовичти канча ла катап фотого согуп, ойто редакцияга јеттим ле. Бистиҥ качылык дейтен кыпта Сазон Саймовичтиҥ столдыҥ кийнинде отурган фотоjуругын jараттылар. Газет чыккан кӱнниҥ эртезинде ле редакцияга телефон шыҥырт эткен. Газеттиҥ баш редакторына Сазон Саймовичти jакшы билер ӧрӧкӧн Чот Кыдрашевич Кыдрашев согуп турган эмтир:

—Суразаковтыҥ колдорын канайда кепке басканаар, уулдар? Сазон база ла шулмустанган ба, кандый?

Кӧрӧр болзо, Сазон Саймовичтиҥ jаан сабары эби jок бӱктелип калган эмтир. Сыраҥай ла чукурып койгон неме ошкош. Степан Сузанович мени кыбына алдыртып, бу сен мыны ӧнӧтийин эткеҥ бе, чукурыгын не согуп алгаҥ деп, арбанган кептӱ кезем айдат. Мен нени айдайын, унчыкпай ла, бойым да кайкап, тым турадым. Оноҥ редактор jымжап, айдат: «Jе, jаан табыш этпей, араай ла отурак, ӱстинеҥ тӧмӧн лӧ неме болбойтон болзо»… Jе, карын, «ӱстинде» бу керекти аjаргылабаган ба, керекке албаган ба — табыш болбогон эди.

Оныҥ туку кийнинде мен Сазон Саймовичке jолугала, газетте фото канайда чыгып калганы, ол аайынча кандый табыш болгоны керегинде айткам. Ол дезе, озо баштап, талганча ла каткырала, оноҥ: «Мениҥ сабарым андый болуп бӱткенде, сениҥ кандый бурууҥ» — деп, мени токынаткан. Сабарларын кӧргӱскен. Меге, jиит кижиге, килеп, ончозын кокырга кӧчӱрген.

…Шак бу ла тулаан айдыҥ 17-чи кӱнинде С. С. Тюхтеневке 90 јаш толуп јаткан деп угуп, ол кижи керегинде бойымныҥ сӧзимди айдып салар деп санандым. Андый кижиле кожо узак ӧйдиҥ туркунына иштегеним учун оморкоп јӱредим.

 

 

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина