Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Эл Курултайды – јаҥы ээжилерле

11.03.2019

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ ээчий 41-чи сессиязы тулаан айдыҥ 6-чы кӱнинде ӧткӧн.

Оныҥ ижинде АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Александр Бердников, Федерация Совединиҥ турчылары Татьяна Гигель ле Владимир Полетаев, АР-дыҥ башкарузыныҥ турчылары, федерал бӱдӱреечи јаҥныҥ тергеелик башкартуларыныҥ башкараачы ишчилери, кала ла аймак муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандары ла депутаттар советтериниҥ председательдери, јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы турушкан.

Сессияда 20-деҥ ажыра сурак, ол тоодо јасактардыҥ 17 ӱлекерлери кӧрӱлген. Јуунды парламенттиҥ спикери Владимир Тюлентин башкарып ӧткӱрген.

«Алтай Республиканыҥ депутадыныҥ статузы керегинде» ле «Алтай Республиканыҥ депутадыныҥ суру бичиги керегинде» республикан јасактарга эдилип јаткан кубулталарды депутаттар јӧптӧгӧн. Олор аайынча јетирӱни Эл Курултайдыҥ јасакберим иш ле эл политика аайынча комитединиҥ јааны Виктор Ромашкин эткен. Кубулталар депутаттардыҥ ижин, суру бичигине каруулар алар ээжилерди чокымдап јат.

«Алтай Республиканыҥ депутаттарын тудар талдаштар керегинде» ле «Алтай Республиканыҥ башчызын, башкарузыныҥ председателин тудар талдаштар керегинде» республикан јасактарга сессияда база кубулталар эдилген. Олор аайынча талдаачы биригӱниҥ депутатка да, башчыга да кандидат эдип кӧстӧгӧн улузына талдаш кӧмзӧзинеҥ чыгарган акчаныҥ кеми бийиктеп јат. Онойдо, бистиҥ јасактарла республиканыҥ башчызына кандидатты јӱк политикалык партиялар кӧстӧӧр аргалу. Мынаҥ озо кандидат талдаштардыҥ чыгымдарына партияныҥ кӧмзӧзинеҥ 15 млн салковойго јетире акчаны тузаланар аргалу болгон болзо, эдилген кублталарла бу тоо 30 млн салковойго јетире бийиктедилген. «Јӧптӧлгӧн јасак политикалык партиялардыҥ учурын ла тоомјызын кӧдӱрер, анайда ок ӱнбереечилердиҥ талдаштарга јилбӱзин, политикалык эрчимин бийиктедер амадулу» – деп, Виктор Ромашкин јартамал јетирӱзинде айткан.

Сессияда аначада ла эрчимдӱ ле блааш-тартышту шӱӱжилген сурак – «Алтай Республиканыҥ депутаттарын тудар талдаштар керегинде» республикан јасакка Эл Курултайдыҥ јербойында бойы башкарынып јадар ла тап-эриктер аайынча комитединиҥ белетеген кубулталар болгон. Ол аайынча јетирӱни комитеттиҥ јааны Виктор Хабаров
эткен.

Республиканыҥ эмдиги парламентинде 20 депутат бир мандатту округтардаҥ ла 21 депутат талдаштарда јеҥӱ алган (ӱнбереечилердиҥ 5 процент ле оноҥ бийик јӧмӧлтӧзин алган) партиялардыҥ тооломынаҥ тудулат. Сессияга чыгарган ӱлекерде бир мандатту округтардаҥ 30 депутат ла партиялардыҥ тооломдоры аайынча 10 депутат тудар ээжи бичилген. «Единая Россия» партияныҥ фракциязына кирген депутаттар бу кубулталарды јӧмӧгӧн болзо, КПРФ-тыҥ, ЛДПР-дыҥ, «Справедливая Россия» ла «Патриоты России» партиялардыҥ турчылары удура болгон. Бу сурак аайынча шӱӱжӱде бир мандатту округтардаҥ тудулган депутаттар ла республиканыҥ башчызы Александр Бердников база турушкан.

Јасакка кубулталар эдерин јаратпаган депутаттардыҥ айтканыла, ӱлекер ончо комитеттерде шӱӱжилбеген ле кезик депутаттар бу керегинде СМИ-лердиҥ јетирӱлеринеҥ уккан. Бир мандатту округтарды кӧптӧткӧни «Единая Россиядаҥ» ӧскӧ партиялардыҥ талдаштарда парламентке ӧдӧр аргазын кезем астадып јат. Бир мандатту округтарда јеҥӱ алып, депутат болгон улус, депутат ижи бӱдӱреечи јаҥнаҥ кӧнӱ камаанду болгоны учун, «Единая Россияныҥ» фракциязына кирет. Адалган кубулталар парламент кӧп партиялардыҥ турчыларынаҥ тудуларын, текши алза, партиялардыҥ ӧзӱмин буудактайт.

Кубулталарды јӧмӧгӧн депутаттардыҥ айтканыла, бир мандатту округтардаҥ тудулган депутаттар ӱнбереечилерле кӧнӱ колбулу иштейт, олорды улус јакшы билер. Партиялардыҥ тооломы аайынча тудулган депутаттар округтарда болбой јат, олордыҥ кезигиниҥ ады-јолын да улус билбес. Бир мандатту округта ӱнбереечилер депутатты, оныҥ иштеер аргазын кӧрӱп-билип, талдап јат. «Партияныҥ тооломы аайынча депутатка ӧдӧргӧ јеҥил эмей – деп, Александр Бердников айткан. – Недеҥ улам тал-табыш болуп турганын оҥдобой турум. Улус таҥынаҥ кижи учун ӱнин берип јат. Депутаттыҥ ижи бӱгӱн башка – ол кӱрлер, школдор тудар эмес, јакшы јасактар белетеп јӧптӧӧр учурлу».

Кӧп саба депутаттардыҥ јӧмӧгӧниле сессия ӱлекерди јӧптӧгӧн. Јаҥы јасакла Горно-Алтайск кала бир мандатту округтардаҥ тудулган 5 депутаттыҥ ордына 8 депутатту, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы, Оҥдой, Шабалин аймактар 2 депутатту, Кош-Агаш аймак 3 депутатту болор. Округтар канайда ӱлелери эм тургуза јӧптӧлбӧгӧн, бу бодоштыра јетирӱлер. Акту мениҥ сананганымла, бу јакшы, эки аймак ортоктой бир депутатту болгоны депутаттыҥ бойына да иштеерге, ӱнбереечилерге де эби јок болгонын јӱрӱм кӧргӱскен.

Бу јасактыҥ ӱлекериниҥ блаашту јаҥылгазы сессияда чыгып келген учуралды канай айтпас. КПРФ-тыҥ турчылары кубулталарды јаратпай турганын угузарга, Горно-Алтайсктыҥ тӧс тепсеҥинде митинг ӧткӱрерге эмезе Эл Курултайдыҥ туразыныҥ эжигинде пикет эдерге јараду сураган эмтир. Је каланыҥ башкартузы тепсеҥде бу кӱн јаскы суулар кӧпшигениниҥ јеткерин болдыртпас ӱредӱ ӧдӧр деп, јараду бербеген. Сессия башталар алдында коммунист Михаил Федькин нениҥ учун тӧс тепсеҥде јондык керектерин эдер јараду јӱк «Единая Россия» партияга берилип јат ла арткан партияларды сууныҥ јарады јаар аткарат деп сураган.

Республиканыҥ башчызы бу јанынаҥ «эмезе ончо партияларга тӱҥей берер керек, эмезе ончозын сууныҥ јарадына аткарар керек» деп айткан. Кажы ла учуралды јаргы јартап кӧрӧр учурлу деп, республиканыҥ прокуроры Николай Мылицын ајарган.

Эл Курултайдыҥ аграр политика, экология ла ар-бӱткенниҥ байлыктарын тузаланары аайынча комитеди депуттардыҥ шӱӱжӱзине «Алтай Республиканыҥ јеринде кезик бӧлӱк граждандарга ээленерге јал тӧлӧбӧзинеҥ јер берери ле Алтай Республиканыҥ кезик јасакберим акттары чыдузын јылыйтканы керегинде» деп адалга ӱлекерди чыгарган. Комитеттиҥ јааны Василий Манышев бу ӱлекер аайынча јартамал јетирӱзинде быјыл ийде алынган федерал јасак аайынча «дачаныҥ јери» деген оҥдомол јасакта јоголгон ло ордына «сад ӧскӱрген јер» деген оҥдомол кийдирилгенин айткан. Мындый јерде јаҥыс та сад ӧскӱрер эмес, је тура тударын јасак јарадат.

АР-дыҥ башкарузыныҥ «Алтай Республикада государстволык ар-јӧӧжӧни башкарары керегинде» ле «Текшироссиялык јуртээлем тооалышты белетееринде ле ӧткӱреринде јербойында бойы башкарынган јаҥдарга кезик государстволык чыдуларды табыштырары керегинде» республикан јасактарга эдилип јаткан кубулталар аайынча јартамал јетирӱни сессияда АР-дыҥ јурт ээлем министри Владислав Таханов эткен. Куучын тергееде јурт ээлем ишке анчада ла баалу ла бу јерде ӧскӧ иштер ӧткӱрерге јарабас јерлерди тооломго кийдирери, анайда ок тергееде јурт ээлем тоолышты федерал јасактыҥ некелтелерине келиштире ӧткӱрери керегинде ӧткӧн. Шӱӱжӱ ӧйинде депутаттар тузаланбай, јыраа-агаш ӧскӧн јурт ээлем јерлердиҥ айалгазын чокымдап сураган. Бу ӱлекерлер бӱткӱлинче јӧмӧлгӧн.

Сессия јонјӱрӱмдик учурлу бир бӧлӱк јасактарга кубулталар эткен. Олордыҥ тоозында «Алтай Республикада пенсияга кожулта эдери керегинде», «Эл-јонды ишле јеткилдеерине јӧмӧӧринде Алтай Республиканыҥ государстволык јаҥдарыныҥ чыдулары керегинде», акча-кирелтези ас деп чотоорго граждандардыҥ кирелтезиниҥ кемин ле ар-јӧӧжӧзиниҥ баазын чокымдаар ээжилер керегинде јасактарга кубулталар јӧптӧлгӧн. Бу ӱлекерлер аайынча јартамал јетирӱни јуунда АР-дыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министри Адар Сумин эткен. Онойдо, јасакла пенсиязына кожулта эдер улустыҥ тоозына Россия Федерацияныҥ Геройлоры, Ленинский сыйдыҥ лауреаттары, СССР-дыҥ ла РСФСР-дыҥ государстволык сыйларыныҥ лауреаттары, «Мать-Героиня» деген ордендӱ энелер, «Медаль материнства» деген медальду энелер, Алтай Республиканыҥ «Быйанду эне» деген государстволык кайралын алган энелер, «Почетный донор России» деген темдектӱ улус кирип јат. Ветеринар ишчилерди јурт ээлемниҥ ишчилери деп чотоор суракла депутаттар РФ-тыҥ Госдумазына баштанар шӱӱлтени јараткан.

Јуунда анайда ок «Алтай Республикада промышленный политика керегинде», Алтай Республиканыҥ государстволык јаҥдарыныҥ государстволык ла муниципал јеткилдештер эдерин тӧзӧӧринде, анайда ок государстволык ла муниципал шиҥжӱни тӧзӧӧринде ле ӧткӱреринде чыдулары керегинде, тергееде автомобиль транспортло пассажирлерди ле јӱкти јаантайын тартарын тӧзӧӧриниҥ кезик сурактарын ээжилери керегинде республикан јасактарга кубулталар эдилген. Бу ӱлекерлер аайынча јетирӱни АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм ле туризм аайынча министри Светлана Буйдышева ла АР-дыҥ талалык ӧзӱм аайынча министри Николай Кондратьев эткендер.

Алтай Республиканыҥ прокуроры Николай Мылицын коррупцияга удурлажары керегинде республикан јасакка кубулталар эдер ӱлекерди депутттардыҥ шӱӱжӱзине чыгарган ла ол јӧптӧлгӧн.

Сессия 2018 јылда тергееде јасактарды бӱдӱрер айалга керегинде Алтай Республиканыҥ прокурорыныҥ ла 2018 јылдагы иш керегинде ичбойындагы керектердиҥ Алтай Республика аайынча министри Павел Гаврилинниҥ јетирӱлерин уккан. Бу улус узун докладтар кычырбай, депутаттардыҥ сурактарына каруулар бергени солун угулган.

Светлана Кыдыева

 

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина