Алтайдын Чолмоны

Ӧмӧ-јӧмӧ иштеп, ӧзӧр јолды шӱӱжер керек

11.03.2019

1990 јылдыҥ чаган айыныҥ 23-чи кӱнинде таҥынаҥ крестьян ээлемдердиҥ 1-кы Текшироссиялык съезди ӧдӧр тушта АККОР (Россияныҥ крестьян-фермер ээлемдериниҥ ле јурт кооперативтериниҥ биригӱзи) тӧзӧлгӧн. АККОР-дыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 30 јылдыгына учурлалган съезд быјыл кочкор айдыҥ учында Москва калада ӧтти. Алтай Республиканыҥ делегациязы съездтиҥ ижинде турушкан. Бӱгӱнги куучын-эрмек ол съездке барып јӱрген Мерген ЧУГУЛОВЛО ӧдӧт.

Ол Кан-Оозында бойы тӧзӧгӧн КФХ-ныҥ башкараачызы болуп иштейт.

–Мерген Анатольевич, слер јурт ээлемде эрчимдӱ иштӱ,  ченемелер кӧтпӧй берген аргачы. Бу ишке ӱредӱгер аайынча келдигер бе, јурт ээлемниҥ ижин јаҥы баштараарда, кандый уур-кӱчтер болды?

–Ӱредӱм аайынча мен юрист. 2002 јылда ӱредӱмди божодоло, эки јыл МВД-ныҥ структуразында иштегем. Оноҥ карындаштарымла кожо бойыстыҥ таҥынаҥ болушту ээлемисти (ЛПХ) тӧзӧп иштегенис. Ол тушта уур-кӱчтер болгон ло. Мал-ашты да кӧптӧдӧр, тузаланып турган јердиҥ кемин јаанадар, оны кыралап ӱрендеер ле оноҥ до ӧскӧ кӧп иштер ончо ло јурт аргачыларга таныш. Озо ло баштаарыста, кредиттер алып, оны тӧлӧп, иштенерге келишкен. Кийнинде јылда айыл-јуртту болуп, бойымныҥ билемле алдынаҥ башка КФХ тӧзӧгӧнис. 2012 јылдаҥ бери јурт ээлемисти ӧскӱрип, јаанадып аларга кӧп лӧ чырмайганыс. Тургуза ӧйдӧ бис кой ло уй-мал азырап јадыс. Бистиҥ ээлемис республика ичинде эҥ кӧп эт табыштырып тургандардыҥ тоозында болуп јат. Оныла коштой јерле иштеери база јаан учурлу. Эмди бис 80 га јерди кыралайдыс. Онойып ээлемисти ӧлӧҥ-азыралла бойыс јеткилдеп јадыбыс. Алдындагы чылап, тӧлӱге тӱшпей, кредитке акча албай иштейдис.

–Јуугында слер Москвада АККОР биригӱниҥ 30-чы съездине барып јӱрдер. Јол-јорыгар ла ӧткӧн съезд керегинде куучындап берзер?

–Алтай Республикадаҥ ого бис беш кижи – јурт ээлем аайынча министр Владислав Таханов, оныҥ ордынчызы Евгений Понпа, Чичке-Чаргыда сӱтле иштеп турган КФХ-ныҥ башкараачызы Эдуард Бельбеков, Камлакта база ла сӱтле иштеп турган КФХ-ныҥ башкараачызы Андрей Мехов ло мен барып јӱргенис. Мен бойымныҥ кӱӱнимле АР-дыҥ делегациязына кирип, мындый керек-јаракка баштапкы катап јӱрдим. Ого орооныстыҥ башка-башка јерлеринеҥ 680 кижи келген. Съездте Россияныҥ 80 субъегинеҥ келген делегациялардыҥ ортозында эҥ јаан делегация Краснодарский крайдаҥ болгон – 56 кижи, оныҥ кийнинде Саха-Якутияныҥ – 36.

Россияныҥ кӧп саба талалары бойында АККОР-дыҥ биригӱлерин тӧзӧп, оныҥ турчылары болуп јат. Текши тооло ондый биригӱлер 68 талада бар. Солун айылчылардыҥ тоозында јурт ээлемдердиҥ текшителекейлик биригӱзиниҥ президенти Тео Ягер болгон. Съездке Финляндия ла Белоруссия ороондордыҥ јурт ээлемниҥ аргачылары база келген. Олор фермерлер, балыкчылар, онойдо ок агаш кезеечилер (лесорубы). Финндерде агашла иштеер улус база јурт ээлемге кирип турган эмтир.

Башкараачы улустаҥ бу јуунга Россияныҥ јурт ээлем аайынча министри Дмитрий Патрушев болды. Ол бойыныҥ куучынында јурт ээлемдердиҥ јаан учуры керегинде айткан. АККОР-дыҥ президенти Владимир Плотников 2018 јылдыҥ турулталары керегинде куучындады.

Текшироссиялык съездтиҥ баштапкы кӱнинде иш «сурак-каруу» деп формат аайынча болгон. Мында берилген сурактар делегаттардыҥ кӧп сабазына таныш. Кажы ла субъекттиҥ јурт ээлемдериниҥ курч сурактарын башкараачыларга јайым микрофон ажыра угузар арга болгон. Бу јуунныҥ јӧбинде јурт ээлемдерге јарамыкту кӧп айалгалар темдектелгени сӱӱндирет ле ижендирет.

–АККОР-дыҥ талалык биригӱзи бистиҥ јурт ээлемдердиҥ аргачыларына кандый тузазын јетирер аргалу?

–АККОР Минјуртээлем ле фермерлер ортодо колбу тударына јаан болужын јетирет. Айдарда, кажы ла фермер бойыныҥ сурагын јаҥыскан кӧдӱрбей, бу биригӱге баштанар аргалу. Биригӱ министерствого олордыҥ адынаҥ баштанып, суракка карууны некеер арга бар. Айдарда, бу организация профсоюзтарга тӱҥейлеш деп айдарга јараар.

Онойдо ок ол ассоциадада ӱч тӧс партнер бар — ол Росагролизинг, Россельхозбанк ла МСП корпорация. Россельхозбанк 1 миллион салковойго јетире кредитти 5 процентке берип јат. Кредитти аларга ӱч ле документ керек болот – ол паспорт, ИНН ла АККОР-дыҥ поручительствозы. Росагролизинг, темдектезе, керектӱ техниканы садып аларга бааны заводтыҥ баазынаҥ 10 процентке јабызадып јат, баштапкы тӧлӧмирге алты ай ӧй берет ле оныҥ ӱстине 3 процентле тӧлӧӧрин јарадат.

Бистиҥ республикада јурт ээлемдерде мындый биригӱ алдында ӧйлӧрдӧ болгон до болзо, је ол керегинде кӧп тоолу фермерлер билбес те болгон. Байла, оныҥ да учун эмезе ӧскӧ дӧ шылтактардаҥ улам ол јоголып калган. Бӱгӱнги кӱнде, мен сананзам, бу биригӱ аайынча ишти орныктырар керек. Алтай Республикада 1200 фермер. Олордыҥ јӱк јарымы да бу ууламјыны јӧмӧгӧн болзо, бис АККОР-дыҥ биригӱзин бойыста тӧзӧп алар эдис. Республиканыҥ андый биригӱзиниҥ турчылары болгон фермерлер ассоцияцияныҥ јӧмӧлтӧ-болужын алар аргалу болор.

Съездтиҥ јӧбинде темдектелген сурактар бир канча бӧлӱктерге бӧлинген – ол госјӧмӧлтӧ, јеҥилтелерлӱ кредитование, јерди тузаланары (земельное отношение), јурт ээлемдердиҥ продукциязын садары, шиҥжӱ ӧткӱрер органдарла колбу тудары, јурт јерлердиҥ ӧзӱми, пенсияла јеткилдеери, консультация болуш јетирери. Бу сурактар јӧпкӧ кийдирилгени бистиҥ де республиканыҥ фермерлерине сӱрекей болушту болгодый. Темдектезе, ол ло јеҥилтелерлӱ кредитти аларына керектӱ документ-чаазындардыҥ тоозын астадары, АПК-лар, хранилищелер ле оноҥ до ӧскӧ керектӱ площадкаларды јазаганына ла тутканына чыгарган акчага компенсация эдери, кажы ла кобыда турлуларды регистрировать эдер арга берери ле оноҥ до ӧскӧ кӧп сурактар. Эҥ ӧҥзӱре сурактардыҥ бирӱзи – ол јер. Јерлерди аайлу-башту тузаланары јанынаҥ кӧрзӧ, туура-туш јерлердиҥ арга-чакту улузы јерлерди садып алала, мында јаткан улуска буудак эдип јат. Мындый айалга јаҥыс ла бисте эмес. Айдарда, бу јерде јадып ла иштеп јӱрген јурт товарэдеечилер јердиҥ садуларында аҥылу тап-эриктӱ (право) болор учурлу. Ӧрӧ айдылган сурактар съездте кӧдӱрилген ле јӧптӧлгӧн сурактардыҥ ас бӧлӱги.

–Мерген Анатольевич, келер ӧйдӧ кандый иштер ӧткӱрерин сананып алдыгар?

–Јурт ээлемдердиҥ ӧзӱминде туштап турган кӧп тоолу буудактардыҥ аайына ӧмӧ-јӧмӧ чыгып, бой-бойын јӧмӧп, кӧдӱрип јӱрер керек. Бистиҥ республикада јурт ээлемдерде иштеп турган аргачылардыҥ биригӱзин тӧзӧйтӧн ишти баштайтаны јаан учурлу керек деп сананадым. Ол ажыра фермерлердиҥ јилбӱлерин корыыр ла курч сурактарын кӧдӱрер арга ачылар.

–Јурт ээлемде иштеп турган јиит улуска нени айдарар?

–Мал-ашла иштеери, байла, кажы ла алтай кижиниҥ канында. Је ишти баштаган кийнинде, уур-кӱчтерди ӧдӱп, керегин улалтып апарар ла керек. Кандый бир буудакка туштаза ла, ижин токтодып, тӱндӱк јаар иштеп јӱре берер эмес. Кичеенип иштеген кийнинде, кижи амадаганына једип, баштаган кереги јаранып ӧзӧр.

–Јурт ээлемниҥ эрчимдӱ ӧзӱми анчада ла КФХ-лардыҥ ижинеҥ тыҥ камаанду болгоны јарт. Оныҥ учун јурт ээлемдерде иштеп турган јерлештеристиҥ ижи-тожы турулталу болзын, арга-чыдалы кӧптӧп турзын. Эрмек-куучыныгар учун јаан быйан.

С. АБЫСОВА