Алтайдын Чолмоны

Адалардыҥ таскамалду иште учурын бийиктедер

12.03.2019

Кочкор айдыҥ учында Улаган аймактыҥ Акташ јуртындагы орто ӱредӱлӱ школдо бир канча керектер ӧткӧн. Олор Алтай Республикада баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижи Надежда Манзырованыҥ баштаҥкайыла, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јӧмӧлтӧзиле ӧткӱрилген. Школдыҥ директоры Раиса Абугалимова каладаҥ келген улусты уткып, школло таныштырган. Эки кат јаан школ коридорлорыныҥ, фойелериниҥ, класстарыныҥ јааныла, спорттыҥ ла концерттиҥ элбек залдарыла кайкатты. Ӱренчиктер бир сменала ӱренип турган болуптыр.

Школдыҥ ойын-концерттер, јуундар ӧткӱрер элбек залында адалардыҥ Улаган аймактыҥ администрациязында тӧзӧлгӧн совединиҥ јууны ӧткӧн.  Адалардыҥ совединиҥ јуунында онойдо ок школдо ада-энелердиҥ комитединиҥ турчылары ла ӧскӧ дӧ јилбиркеген улус турушкан.

Јуунды Улаган аймактыҥ муниципал тӧзӧлмӧзиниҥ јааныныҥ ордынчызы Людмила Кудюшева ачып, школдо «Аданыҥ патрули», «Јеткер јок бала туш» ла «Јалакайдыҥ урокторы» деп акциялар ӧткӱрилет деген. Олор баланыҥ тап-эриктери аайынча РФ-тыҥ президентинде чыдулу кижи Анна Кузнецованыҥ баштаҥкайыла ороондо элбеде ӧткӱрилип туру. Бу керектер ончозы су-кадыгыныҥ айалгазы коомой балдарга ӧзӧр јарамыкту айалгалар тӧзӧӧрине, балдардыҥ јӱрӱми, ӱредӱзи јеткери јок ӧдӧрине, адалардыҥ балдарды таскадарында учурын ла каруулузын бийиктедерине ууламјылу ӧткӱрилет. Ол онойдо ок адалардыҥ соведи кажы ла јурт јеезеде тӧзӧлип, јурт администрацияларла, јурт Советтерле јуук колбуда иштеер учурлу деген. Балдардыҥ таскадузы учун јӱк ӱредӱлӱ организациялар каруулу эмес, ол учун ада-энелердиҥ каруузы недеҥ де јаанын ундыбас керек.

Надежда Манзырова сӧс алып, кочкор айдыҥ 19-21 кӱндеринде адалардыҥ Екатеринбургта ӧткӧн бастырароссийский форумында турушканын куучындаган. Ондо ороонныҥ  тергеелеринеҥ бастыразы 300 кижи, ол тоодо тергеелерде баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу улус, јаҥныҥ федерал органдарыныҥ, каруулу министерстволордыҥ, ведомстволордыҥ чыгартулу улузы турушкан. Баланыҥ тап-эриктери аайынча РФ-тыҥ президентинде чыдулу кижиде тӧзӧлгӧн адалардыҥ совединиҥ председатели Андрей Коченов форумды ачып, адалардыҥ бӱгӱнги таскамалду ла ӱредӱлӱ керектерде јаан учуры, адалардыҥ ороондо ӧткӱрилип турган акцияларда туружып турганы керегинде айткан. Андрей Коченов кичӱ изӱ айда ГТО-ны билелерле табыштырар слет ӧдӧр тушта биске келерге јат.

Адалардыҥ советтери ороон кеминде тӧзӧлгӧлӧктӧ, олор бистиҥ республиканыҥ кезик аймактарында «Алтайдыҥ эпшилери» деп јондык биригӱниҥ баштаҥкайыла тӧзӧлгӧнин, бу кыймыгуны АР-дыҥ башкарузы, АР-дыҥ Јондык палатазы, аймактардыҥ администрациялары јӧмӧп лӧ јаба иштеп турганын мен бийик јуундарда угускам деп, Надежда Чаҥкышевна айткан. Адалардыҥ советтери балдарды су-кадык јӱрӱмге, спортко јилбиркедер, тӧрӧлчи ле чындык эрлер таскадар, балдардыҥ, анчада ла уулдардыҥ, бош ӧйин тузалу ла јилбилӱ ӧткӱрер, онойдо ок балдарды чыҥдый ла тузалу курсак-тамакла азыраар ла ӧскӧ дӧ сурактарла иштеер, бойлоры бу керектерде јозок кӧргӱзер учурлу. Форумда Новгородский областьтыҥ адаларыныҥ совединиҥ јааны куучын айткан. Олор балдардыҥ садиктеринде, школдордо балдардыҥ курсак-тамагыныҥ чыҥдыйыла кыракы иштеп тургандар. Ороонныҥ тергеелериниҥ акча-манат јанынаҥ айалгалары башка-башка, айдарда, курсак-тамактыҥ чыҥдыйы да башказы јарт. Оныҥ учун Анна Кузнецова ончо тергеелерде балдардыҥ курсак-тамагыныҥ чыҥдыйы ла јӱзӱни тӱҥей болорын кичееп, бу јанынаҥ шиҥжӱ-мониторингтер ӧткӱрерин айткан.

Надежда Чаҥкышевна оноҥ ары 2017 јылда президент «Бала туштыҥ 10 јылдыгы» деп акция јарлаганын айдып, бу программада башка-башка ууламјылу 130 сурактыҥ 30 кирезин баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу улус эткенине ајару эткен.  Ас туштап турган уур оорулу балдарды эмдеерине тергеелер сӱреен кӧп акча-манат чыгарып јат. Бис бу керекке акча-манатты федерал бюджеттеҥ чыгарар суракты кӧдӱргенис ле ол аайлалган. Јаан ајару онойдо ок кӧп балдарлу билелерге, јаҥыскан энелерге эдилет. Јаҥыскан энелер балдарын няняларга артыргызып, иштеер аргалу болзын деп, Анна Юрьевна нянялар ӱредер шӱӱлте айткан. Онойдо ок су-кадык ӱйе тазыктырар амадула балдардыҥ спорт кружокторы акча тӧлӧбӧс болоры керегинде айдылган.

Надежда Чаҥкышевна су-кадыкты корыыр јанынаҥ эдилген ӧскӧ дӧ керектерди айткан. Ол тоодо республиканыҥ бир канча оору балазы тӧс эмчиликтерде эмденген. Ада-энелердиҥ јолы учун Хабенскийдиҥ фонды болушкан. Онойдо ок Усмановтыҥ фонды база бир балага операция эдеринде болушкан. Ончо школдордо «Јалакайдыҥ урогын» ӧткӱрери керегинде айдып, Н. Манзырова балдарды кижилик кӱӱн-тапка, јалакай ла јакшы керектер эдерине таскадарына, каршулу керектерге кирбезин деп, профилактикалу иштер ӧткӱрерине јаан ајару керек деген. Ол Кемерово областьта балдардыҥ Мариинский колониязында бистиҥ тергеениҥ алты балазы отурып турганын куучындаган. Олордоҥ 18 јажы јеткен уулдыҥ энези уполномоченныйга балазын јаан улустыҥ тӱрмезине кӧчӱрбей, колонияда 21 јажы јеткенче артырарында болушсын деп суракла баштанган. Надежда Чаҥкышевна бу суракла кайдаар ла баштанган. А. Кузнецовада ӧткӧн координационный советте Сибирьдеги федерал округтыҥ уполномоченныйы эки сурагын кӧдӱрген. Ол тоодо Н. Манзырова бу суракла баштанган. Эмди колонияныҥ бойында јажы јеткен јииттерди оогошторыла артырбай, коштойында поселение тӧзӧп, ондо јӱрдирер сурак тургузылган.

Куучыныныҥ учында Надежда Чаҥкышевна АР-дыҥ башкарузыныҥ школдыҥ библиотеказына бердирген бичиктерин табыштырган.

Улаган аймактыҥ адаларыныҥ совединиҥ јааны Степан Ельдепов база куучын айткан. Бу кижи тӧрт уулдыҥ адазы, 11 барканыҥ улдазы. Ол онойдо ок спорттыҥ башка-башка бӱдӱмдериле чемпион до болгон, «Алтай албатыныҥ алыбы» деп кӱндӱлӱ атла адаткан. Степан Иванович адалардыҥ соведи эки јыл кайра тӧзӧлгӧнин ле оны тӧзӧӧри ӧйдиҥ, јӱрӱмниҥ курч сурактарыныҥ некелтези болгонын айткан. Ол алматтардыҥ јайзаҥы болуп, бойыныҥ ӧйинде јайзаҥдардыҥ башка-башка аймактарда јуундарына, туштажуларына барып, адалардыҥ советтериле танышкан ла ченемелиле јилбиркеген эмтир. Тургуза ӧйдӧ Улаган аймактыҥ адалар соведи Кӧксуу-Оозы ла Майма аймактардыҥ адалар советтериле колбу тудуп, олордыҥ ченемелине тайанып иштейдилер. Онойдо ок калада 1-кы таҥмалу школ-интернаттыҥ балдарыла иштеп турган талайчылардыҥ «Морское братство» биригӱзиле колбулу иштейт. Олордыҥ ченемелиле Каракујур јурттыҥ школында «Јиит десантниктер» деп биригӱ тӧзӧлгӧн. Бу ишти улалтар амаду бар. Степан Иванович оноҥ ары адалардыҥ совединиҥ ижиниҥ ӱч јылга тургузылган планыла таныштырган. Куучынныҥ учында ол Акташтагы орто ӱредӱлӱ школго гитара табыштырган. Надежда Чаҥкышевна мынаҥ ары школдыҥ кажы ла балазында кӱӱлик ойноткы болзын деген кӱӱнземелин айткан.

Ӱренчиктердиҥ российский кыймыгу-зыныҥ Алтай Республикада координаторы ла ӱзеери ӱредӱниҥ республикан тӧс јериниҥ методизи Ирина Юрьевна Санарова сӧс алган. Балдардыҥ ла ӱренчиктердиҥ јондык государственный бу кыймыгузы Россияныҥ президентиниҥ 2015 јылдагы јарлыгыла тӧзӧлгӧн. Ол бойыныҥ учурыла пионер ле комсомол организацияларды солыыр јаҥду. Алтай Республикада ол 2016 јылда тӧзӧлгӧн, АР-дагы текши ӱредӱлӱ 181 организацияныҥ 103-и ӱренчиктердиҥ российский бу кыймыгузына кирет. Бу кыймыгу ӱренчиктердиҥ тӧрт ууламјылу таскадузын ӧткӱрет. Координатор онойдо ок ӱренчиктер текшироссиялык конкурстарда туружар аргалузын айдып, «РДШ-рф» сайт ажыра олордо туружарына кычырган. Кажы ла ӱренчик бойыныҥ јилбӱлериле кандый конкурста туружарын талдап алар аргалу. Конкурстарда турушкан ӱренчиктер турултазында «Океан», «Орленок» ло «Смена» деп бастырароссийский лагерьлерде амырап јат. Ирина Юрьевна Акташтыҥ школыныҥ былтыр конкурста турушкан ӱренчиги Елизавета Гончаровага сертификат ла рюкзак-сый табыштырган.

Георгий адай сӧс алып, адалардыҥ соведи тӧзӧлгӧни сӱреен јакшы керек деп айткан. Оныҥ шӱӱлтезиле, школдордо мӱргӱӱл јаҥдардыҥ, ол тоодо православиениҥ тӧзӧгӧ ӱредӱзин берер керек. Нениҥ учун дезе, билгирлер берериле коштой балдардыҥ ич-кӧгӱс ӧзӱмине јаан ајару керектӱ болуп јат. Мында анчада ла ада-энелердиҥ таскамалду ла јозокту учуры јаан. Ада-энелер балдарыныҥ јӱк ток-тойу, керектӱ кеп-кийимдӱ јӱрерин кичеер эмес, онойдо ок ич-кӧгӱс ӧзӱмине ајару эдип, бош ӧйин балдарыла кожо ӧткӱрерин, олордыҥ јилбӱлерин јакшы јаны јаар ууламјылаарын кичеер учурлу.

Акташтыҥ школында тӱӱкиниҥ ле обществознаниениҥ ӱредӱчизи, тӧрт баланыҥ јиит адазы Бахтияр Ахунджанов школдо адалардаҥ турган баштаҥкайлу улус иштеп турганын ла олор адалардыҥ совединде иштеерге беленин айткан. Олор биригип, спонсорлор таап, ӱренчиктерле кожо «Балыкчыныҥ кӱнин», «Нептунныҥ кӱнин», «Сӱӱнчилӱ старттарды» ла Јаҥы јылды солун этирте ӧткӱрип турганын куучындаган. Ол ӱренчиктерле шахматтыҥ, шашкиниҥ кружогын ӧткӱрип турганын айдып, столдо ойноор ойындар керектӱзин база айткан. Школдыҥ шахматчылары республикан маргаандарда јӱк Горно-Алтайсктыҥ командазына ойнодып турган эмтир.

Адалардыҥ јууны ӧдӧр ӧйдӧ спорттыҥ залында су-кадыгыныҥ айалгазы коомой балдарла сӱӱнчилӱ старттар, ондый ок элбек фойезинде јолдо јеткер јок болорыныҥ ээжилериле «Мобильный калачак» деп программа аайынча таныжулу ойындар ӧткӧн. «Мобильный калачакты», сӱӱнчилӱ старттардыҥ јепселдерин ле сыйга бичиктерди экелерге, АР-дыҥ башкарузы микроавтобус берген. Балдардыҥ ӱзеери ӱредӱзиниҥ республикан тӧс јериниҥ специалисттери: педагог Дмитрий Образцов, балдардыҥ организацияларыла иштеп турган педагог-тӧзӧӧчи Владимир Кудрявцев ле педколледжтиҥ волонтер-студенттери бу ойын-керектерди ӧткӱргендер. Балдар ончо бу ойын-керектерде кӱӱнзеп ле јилбиркеп турушкандар. Ойын-старттар тӱгенген соҥында Надежда Чаҥкышевна балдарга бичиктер сыйлаган.

Туштажуныҥ учында школдыҥ директоры Раиса Заргумаровна Абугалимова каладаҥ келип, тузалу керектер ӧткӱрген ле сыйлар экелген айылчыларга јаан быйанын айткан. Надежда Манзырова таҥынаҥ суракту улусла, адаларла таҥынаҥ база туштажып куучындашкан.

Н. Бельчекова