Алтайдын Чолмоны

Бичикте — јуу ӧйиниҥ балдары

12.03.2019

М. Чевалковтыҥ адыла адалган республикан библиотеканыҥ залында «Јуу ӧйиниҥ балдары» деген јаҥы бичиктиҥ таныштыру-презентациязы ӧтти. Бу тоозыла экинчи бичик Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлалган.

Мындый ок бичиктиҥ баштапкызы 2014 јылда кепке базылган. Ол тушта бистиҥ республикада «јууныҥ балдары» деген категорияга кирип турган 12 муҥга јуук кижи јаткан. Бӱгӱнги кӱнде тергееде 7800 ветеран јуртайт. Олор 1928 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 1945 јылдыҥ сыгын айыныҥ 2-чи кӱнине јетире чыккан улус. Олордыҥ кӧп сабазы тылдыҥ ветерандары болуп јат.

Библиотеканыҥ ишчилери С. В. Суслова ла Е. П. Куликова јуулгандарга јууныҥ кату ӧйлӧри, балдардыҥ, ӱй улустыҥ, тылда иштеген улустыҥ јадын-јӱрӱми ле салымы керегинде сӱреен јилбилӱ јетирӱлер эдип, слайдтар кӧргӱскендер. Олорго педагогический колледжтиҥ ӱренеечилери болушкан. Залда јык толтыра улус — ветерандар, педколледжтиҥ ӱренеечилери, «Вымпел» патриот клубтыҥ турчылары, библиотеканыҥ кычыраачылары болдылар.

Јуу… Бистиҥ таадаларыс ла адаларыс фашист јутпаныҥ олјозынаҥ Тӧрӧлин корулап аларга тӧрт јылга чыгара јуулашкандар. Јуу-чак 1418 кӱн, 34 муҥ саат ӧйгӧ улалган. Канду тартыжуларда бистиҥ улустаҥ 27 миллион кижи божогон. Бу 27 миллион тоодоҥ кажы ла кижини эске алынып, бир минут ӧйгӧ унчыкпай турзабыс, Тӧрӧлис 43 јылдыҥ туркунына ӱн-табыш јогынаҥ тым туруп калар! 1418 кӱнге улалган јуу-согушта кырылган 27 миллион кижини кӧрзӧбис, кажы ла бир минуттыҥ туркунына он ӱч кижи божогоны јарталар.

4 миллион бала дезе эр кемине једип чыдап ӧспӧгӧн. Јуу-чактыҥ ӧйинде кажы ла бежинчи бала ӧскӱс арткан. 1942 јылда СССР-да ӧскӱс арткан балдарды кичееп ӧскӱретени керегинде јӧп чыккан ла 4 миллион бала јӱретен садиктер ачылган. Јууныҥ кату ла шыралу ӧйлӧри там ла ыраап, оныҥ туружаачылары короп, астап барадыры. Бӱгӱнги балдар јӱрӱмге ырысту, сӱӱнчилӱ  ичкери алтайт. Олордыҥ алдына ӱредӱниҥ, јаҥы ла јилбилӱ иштиҥ јолдоры ачылат. Јетен тӧрт јыл мынаҥ кайра дезе балдар јер-телекейге ӧскӧ кӧстӧрлӧ, ӧскӧ кӧрӱмле кӧргӧндӧр. Олорды ачана-торо, шыра, ӧлӱм, ачу-корон курчаган. Бу экинчи бичикте јууныҥ ӱч јӱске јуук  балдарыныҥ эске алыныштары јарлалган.

1932 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 3-чи кӱнинде Украинаныҥ Ладыжине калазында чыккан М. П. Бурая мынайда эске алынат: «Бистиҥ кала ӱч-јарым јылдыҥ туркунына ӧштӱниҥ оккупациязында болгон. Мен 9 јаштаҥ ала 12 јашка јетире ол оккупацияда јӱргем. Адам фронтто болгон, айылда энемле кожо бис беш бала артканыс. Ӧлӧҥ-тазыл јууп, эски картошконы казып, каа-јаада аштыҥ мажактарын терип, олорды сууга кайнадып, мӱн эдип ичетенис. Ол мӱннеҥ кажы ла кижиге кӱнине јӱк ле 2-3 калбактаҥ једижетен. Бисле кожо карган јаанабыс болгон. Ол ӧйлӧрдӧ коркышту тыҥ кӱйгектер турган. Јаан суу ыраакта аккан, ичетен суу тереҥ колодецте болгон. Оогош балдарда сууны тажып, огородты сугарар чине-чак кайдаҥ келетен эди. Оноҥ улам маала ажы бӱтпес. Немецтердеҥ коркып, айылдаҥ да чыкпайтаныс, сууга јӱк ле тӱнде јылгажактап туруп једетенис. Немецтер улусты улай ла тоскурып, кезиктерин адарга, кезиктерин айдап апаратандар. Мен бир катап немецтерге туттурып, Басачылевка деп јерге јетире айдаткам. Ол тушта кӧп улусты еврейлер деп бурулап, бала-барказыла кожо база Басачылевкага айдап экелгендер. Тереҥ јикке озо баштап балдарды тургузып, јыга аткылаган, оноҥ балдардыҥ энелерин, арткан ӱй улусты ла карганактарды јергелей тургузып јоголткондор. Фашисттер улусты анайып коркыткандар. Оноҥ чине-чак јок алты карганакты орого экелип, олорды алты кӱнниҥ туркунына оны ойто кӧмдирткендер. Ол кӧмгӧн јер тирӱ немедий кыймыктанып, кыйгы-кышкызы, онту-калагы канча кӱнге угулып јадатан. Мындый коркышту јылдар качан да ундылбас, качан да санаамнаҥ чыкпас!»

Мария Прохоровна эш-нӧкӧриле кожо Ботанический садта кӧп јылдардыҥ туркунына агроном  ло чечектер ӧскӱреечи болуп  иштеген. Оныҥ ӧскӱрген јажыл ӧзӱмдери ле јӱзӱн ӧҥдӱ јараш чечектери јурттар сайын таркап барган.

Јууныҥ балдарыныҥ бирӱзи Ж. Ж. Кочеева дезе библиотекада болгон туштажуда мынайда эске алынган: «Мен 1938 јылдыҥ кандык айыныҥ 13-чи кӱнинде Тураты јуртта койчы улустыҥ билезинде чыккам. Адам јууга барарда, энем турлуда тӧрт балазыла артып, койлорды јаҥыскан кабырган. Бистиҥ кийимис эски, камык јердеҥ јамачылу, ӧдӱктерис дезе јыртык болгон. Курсак-тамактаҥ тыҥ чучураганыс. Кышкыда кӧп сабазында айылда ла отуратаныс. Кезикте сойгон койлордыҥ нек-сак эди келижетен. Јаан улус ӧскӱрип алган малыныҥ терезин ле эдин јууп, бастыразын фронтко аткаратандар. Бис јайгыда таарга толтыра ӧлӧҥ, тазыл, мешке, чалкан, јиилек белетеп алатаныс. Олорды кышкыда кургадып, куурып, базып, сууга кайнадып ичетенис. Јайгыда ӧркӧлӧп, момондоп, олордыҥ эдин отко быжырып јийтенис. Терелерин кулурга толыйтаныс. Адабыс дезе онойып ла јуудаҥ јанбаган. Бис кыйын-шыраны тыҥ ла кӧргӧнис».

«Јууныҥ балдары» деген биригӱниҥ председатели Ю. В. Секачев бичикти чыгарар тушта учураган уур-кӱчтер керегинде куучындаган. Ол материалдарды јуурында эрчимдӱ турушкан улустыҥ ады-јолдорын адап, акту кӱӱнинеҥ быйанын айткан.  Юрий Васильевич бу бичик президенттиҥ грантыныҥ акчазыла чыгарылган деп айткан. Јаҥы бичиктиҥ таныштырузында бойлорыныҥ кӱӱн-санааларыла, шӱӱлтелериле ветерандардыҥ республикан совединиҥ јааны Б. К. Алушкин, иштиҥ ветерандары Ф. Л. Таушканов, С. С. Тюхтенев ле поэт В. В. Евсеев ӱлешкендер. Бичиктиҥ кадары калыҥ, бичимелдери јилбилӱ, фотојуруктары база учурлу. Јууныҥ балдарыныҥ јӱрӱми, бӱдӱрген ижи-тожы керегинде солун ла јилбилӱ бичилген. Јиит ӱйеге бу бичик сӱрекей керектӱ деп сананып турум. Оны кычырган јииттер јаҥыс ла јакшыга ӱренер, јаан јаштулардаҥ тем ле јозок алар.

Бу солун ла јилбилӱ туштажуны педколледжтиҥ ӱренеечилери «Солнечный круг» деген кожоҥды кожоҥдогоныла тӱгестилер. Туштажуга келгендер Алтайыс амыр-энчӱ турзын, албаты-јоны нак јатсын деп айдып јандылар. Тӧрӧл газедис ажыра ыраак Кош-Агаш, Улаган ла Кӧксуу-Оозы аймактарда јаткан јуу ӧйиниҥ балдарына — «тирӱ тӱӱкиниҥ туружаачыларына» баштану эдип турубыс: «Бичиктерде слер керегинде јетирӱлер јокко јуук. Бала-барка, ветерандардыҥ советтериниҥ, јонјӱрӱмдик учурлу учреждениелердиҥ ишчилери ӧрӧги аймактардыҥ улузы керегинде материалдарды, фотојуруктарды, бичик-документтерди јаҥыс аай јууп, биске аткаргылаган болзо, сӱрекей јакшы болор эди. Јууган эске алыныштарды Горно-Алтайскта Г. И. Чорос-Гуркинниҥ оромында 24-чи таҥалу турада иштеп турган КПРФ-тыҥ тергеелик бӧлӱгине аткарар керек».

Л. АДАРОВА,

јондык биригӱниҥ башкартузыныҥ турчызы