Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Чибит јурттыҥ топонимиказы

12.03.2019

Кажы ла кижиде јӱрегине кару ла јуук јер бар. Ол – кижиниҥ чыккан-ӧскӧн јери. «Тӧрӧлим» деген сӧс тӧрӧл јеристеҥ башталат. Тӧрӧлин тереҥ билип аларга ла бийик баалап јӱрерге, кажы ла кижи бойыныҥ ӧскӧн јериниҥ ле эл-калыгыныҥ тӱӱкизин, тазыл-тӧзин билер учурлу. Тӧрӧлин сӱӱри тӧҥниҥ ӱстинде тӧрт кайыҥнаҥ ла тӧрдиҥ бажында обоо кӱлдеҥ башталып јат деп, тегин айдылган эмес ине.

Алтай Республикабыстыҥ ичиле јорыктап јӱрзеҥ, топонимдер сӱрекей кӧп учурайт. Кажы ла јурттыҥ, ӧзӧктиҥ, сууныҥ, кырдыҥ ады нениҥ учун онойдо адалган деп сурактар кижини соныркадат, санандырат, кезикте кайкадат.

Је кӧскӧ илинип турганы – јери-јуртыбыстыҥ адын јастыра айдып, оҥоры-тескери кӧчӱрип, сӧстиҥ учурын јылыйтып салганы. Јуртап јаткан јерибистиҥ адын канайда ла булгай-телгей бичигилеп салганы ачымчылу. Бу јастыраларды тӱзедери керегинде эмдештеҥ сананар керек. Мыны тӱзедип ле чокымдап алзабыс, ӧзӱп јаткан јиит ӱйеге сӱрекей керектӱ ле учурлу деп сананып турум.

Топонимический јастыралар Чибит деп јуртты база табарып барган. Јол-јорыгысты Улаган аймактыҥ баштапкы јуртынаҥ баштап ийели. Аймактыҥ јерине кирзеҥ, озо ло баштап кӧскӧ илингени ол Боки деп атту јер. Ол саҥ башка, кайкамчылу угулат. Алдында јылдарда бу јерде политишчи А. А. Ждановтыҥ адыла адалган колхозтыҥ турлузы болгон. Јердиҥ ады нениҥ учун анайда адалган дезе, озогы ӧйдӧ улус бу јерде сок јаҥыс бака кӧргӧн. Бака бу јерлерде ас јӱретен, јокко до јуук болгон. Анайып, јердиҥ ады Бака деп адалган. Је эмдиги ӧйдӧ, јастыра айдылып, Боки деп бичилип калган. Јӱк јербойыныҥ улузыныҥ эрмек-куучынында озогы ады артып калган.

Белге Баш деп атту јер Бельгибаш деп база јастыра бичилген. О. Т. Молчанованыҥ топонимический сӧзлигинде (мынаҥ ары — топонимический сӧзлик) мынайда берилет: «Белге баш – букв., вершина с меткой, ориентиром, возможно колдовская вершина». Белге Башта кам, јарлыкчы улус јуртаган деп јетирӱ бар. Интернетте берилген интерактив картада «Бельгибаш – гора-останец, сохранившаяся на пересечении двух долин, образованных ледниками» деп берилип калтыр. Информанттардыҥ айдыжыла болзо, Белге Баштыҥ озогы ады Кызыл Белге Баш болгон. Бу јерде кызыл ӧҥдӱ таштардыҥ тоозы сӱрекей кӧп. Белге Башта, јербойыныҥ улузыныҥ куучыныла болзо, јаан ӧзӧк болгон. Коллективизация тужы ӧйлӧрдӧ Белге Баш, Улару ла Боро Тал ӧзӧктӧрди бириктирип, јаҥы колхоз тӧзӧгӧн. Белге Башта Эже Туру деп кыр бар. Тӱрк тилдерде «эже» деп сӧстиҥ этимологиязын шиҥдеп кӧргӧндӧ, «јаан эје, эје» деп јарталат. Топонимический сӧзликте «эже, эжелӱ, эжилӱ» – «имеющий наследство, наследие» деп берилет. .Јаан јашту улустыҥ айдыжыла болзо, Эже Туруда јӱрген кижи кырдыҥ бажына чыкпас, тыҥ табыштанбас, байланып јӱрер дежетен. Бу кырды «Эзен болзын!» деп кожоҥында јарлу кожоҥчы, «Амаду» деп кӱӱлик ӧмӧликтиҥ тӧзӧӧчизи Б. Каятов база эске алат. Борис Каятовтыҥ эземине учурлай ӧткӱрген кӱӱлик эҥирлерде јиит кожоҥчылар билбези аайынча Эже Туру деп адабай, эски турлу деп кожоҥдогонын уккан эдим. Кожоҥчы улуска мыны база ајаруга алар керек деп сананадым.

Эже Туруныҥ кырын эбирип келзе, Талду Айры деп jер туштаар. Топонимический сӧзликте берилген jартамалла jӧпсинип турум (букв., тал – тальник, ива; талду – разветвление, развилка, река с тальником). Jербойыныҥ улузыныҥ куучыныла болзо, чын ла кӧп талду jер.

Талду Айрыныҥ jанында Шахиншах деп јер бар. Бу јерле колбулу кеп-куучын да бар. Озодо бу јерге Алтай ичиле јорыктаган Осман империянаҥ келген шах токтогон дежет. Бу кижиде бойыныҥ кӧдӧчилери, јалчылары болгон. Шахтыҥ чӱмдеп кӧктӧгӧн кеп-кийими, jалчыларыныҥ кийими, аттары да, аттарыныҥ jепселдери де сӱрекей jараш болгон. Келген кӱн јалчылары солун јабынтылу айыл тургускан. Улус шахтыҥ одузына јууктабай, јажынып алып, кайкамчылу айылчыны соныркап, кайкажып, ыраактаҥ ла кӧргӧндӧр. Шах тижи јаш бозуныҥ эдиле азыранып турганы улусты кайкаткан. Шахтыҥ токтогон јерин улус кийнинде Шахиншах деп адап салган. Бу сӧстиҥ учурын шиҥдеп кӧргӧндӧ, тӱрк тилле «Şhinşh» —јамызын кӧргӱскен кӱндӱлӱ ат.

Шахиншахты ӧткӧн кийнинде, слерди Сары Тымуныҥ (јербойыныҥ улузыныҥ куучыныла болзо, Сардыма) бийик кыры, элбек јалаҥы ла ару суузы уткыыр. Бу јердиҥ адын Сардала, Сарытума деп јастыра айдып ла бичип салган. Јажы јаанап калган ӧрӧкӧндӧрдиҥ айтканыла, мындый кеп-куучын бар: «Моҥолдордыҥ черӱзи табару эдип, алтай улусты тоноп, ӧлтӱрип турган ӧй болгон.

Моҥол черӱ сууныҥ јарадында амырап, јети кӱнниҥ туркунына јаткылаган. Канча кире улусты шыралаткан, кыйнаган, ӧлтӱрген. Кенетийин олорго коркышту јаан тыму табарган. Бу оорудаҥ улам кӧп јуучылдар кырылган. Олор тыҥ коркып, «Сары Тыму! Сары Тыму!» деп кыйгырыжып, кайра качкылаган. Оноҥ ло бери бу јер, сууныҥ ады Сары Тыму деп адалган». Эмдиги ӧйдӧ бу јердиҥ ады Сардала деп темдектелгенин кӧрӧргӧ ачымчылу. Сардала дегени та не? Нени јартаган сӧс, билер арга јок.

Јурт јердиҥ улузында ӱйедеҥ ӱйеге энчилеп келген кеп-куучындары, соојыҥдары бар. Айдарда, јаан јаштулардыҥ берген јетирӱлерине тайанып, шиҥжӱ иштер ӧткӱрип, бу јастыраларды тӱзедери јанынаҥ jаан иш ӧткӱрер керек. Јолдо берилген топонимдердиҥ jастыра темдектелгенин тӱзедип, јаҥырту ишти баштап, јаҥы топонимический сӧзликтер тургузар керек деп сананып турум.

Сары Тымуныҥ (Сардыманыҥ) элбек јалаҥын ӧткӧндӧ, Чибит јурт кӧрӱнет. «Чибит (Чиват, Чивит, Шибит или Красная гора) – охра; жёлтый цвет» деп ол ло топонимический сӧзликте темдектелет. Тофаларда – «шибит», тываларда – «шивит», јебрен тӱрк тилде «чувут» – будук (краска) деп айдылат. Билимчиниҥ jартаганыла јӧпсингедий, нениҥ учун дезе бу jерде jукачак таш (сланец) кӧп учурайт.

Јарлу тӱӱкичи, билимчи В. В. Радловтыҥ јол-јорыгында, 1864 јылда инженер М. А. Басов Том Тураныҥ губернаторы Г. Г. Лерхени Алтай ичиле јол-јорыкка ӱйдежип јӱрген ӧйлӧринде бичигенин аjарып кӧрзӧ, суулардыҥ ады jастыра бичилгенин темдектеер керек (Сардыма суу, Мён, Мейен суу деп берилет). Сардала деп сӧстиҥ табылганы ла учуры керегинде ӧрӧ айдылган эди. Аjаруны Мӧӧн деп сууныҥ адына эдип ийели. Тургуза ӧйдӧ сууныҥ ады Мёнка деп бичилип калган. Чынынча болзо, Мӧӧн деп бичилер керек. Сууны ӱстинеҥ тӧмӧн кӧрзӧ, чындап та, jыланга тӱҥей, койрылып барган. Суу jаан эмес, тайыс та болзо, jе казыр, калапту.

База бир солун атту jер — ол Улары/ Улару. «Озо тужында бу јерде чайык болгон. Тынар-тындулар бастыра ӧлӱп, јаҥыс ла бир салдада улус арткан. Чайык јети кӱнниҥ туркунына турган.

Мынайып, салдада улус канча кӱнниҥ туркунына сууда болуп, тынын аргадап аларына иженбей барарда, кайда да ыраакта куштыҥ эткени угулды. Бу куштыҥ ӱнине удура јӱзӱп, јер табып, улус аргаданган. Бу дезе улар деп куш болгон. Оноҥ ло бери jердиҥ ады куштыҥ адыла Улар деп адалган».

Боро Тал деп jердиҥадыла колбулу кеп-куучын база бар. Озодо бистиҥјерге кыдаттар келип, табару эткен. Олор улусты, мал-ажын, јӧӧжӧзиле кожо олјого алган. Олјолоткон улустыҥ ортозында кичинек кыс бала карындажыла болгон эмтир. Олорды айдап, апарып јадарда, балдар боро талдардыҥ ортозына јажынып, аргаданган дежет. Ол ӧйдӧҥ бери бу јердиҥ ады Боро Тал деп адалган.

Мажой деп јерди ӧдӱп јатса, Ӱжӱме/ Ӱжеме деп ӧзӧк бар. Jердиҥ адыла колбулу эки башка кеп- куучын бар. Баштапкызы: «Бу јерде јаан ак таштыҥ алдында јыландардыҥ туунјызы бар.

Сооктор тӱжӱп, кыш келзе, јыландар таштыҥ алдына киргилейт. Кышкыда олордыҥ тыныжы ак тумандый турат. Јылулар келзе, олор таштыҥ ӱстине чыгып, јылынып јаткылайт. Јыландардыҥ јаткан јери ӱлӱш болуп калат. Оноҥ улам бу јерди Ӱжӱме/ Ӱжеме деп адаган». Байла, ӱлӱш деген сӧстӧҥ бӱткен сӧс. Сӧстиҥ тазылында [л] танык тӱжӱп, [ш] табыш ӱнгӱр эжерине кӧчӱп, кожулта кожулганынаҥ улам сӧс бӱткен.

Экинчи кеп-куучын аайынча, бир катап корон соок кышкы кӱнде, сооктордоҥ улам агаштардыҥ будактары да сынып турган ӧйдӧ, бир кижи барып jадала, кӱчи чыгып, ӱжӱп браатканын сезип, ол ак ташка токтогон. Ӱжӱген кижи туунјы jыландардыҥ jылу тыныжыла аргаданган. Оноҥ ло бери jердиҥ ады ӱжӱген деп сӧстӧҥ Ӱжӱме деп адалган. Бу jерди улус байлап jат, бери келген кижи байланып турат.

Jӧӧжӧлӱ кӧл/ Jӧӧштӱ кӧл нениҥ учун анайда адалган дезе, озодо бу jерде коркышту бай кижи jуртаган. Алтын-мӧҥӱнин, ар-jӧӧжӧзин тоолоп то болбозыҥ. Бускалаҥду ӧй тужында, байлардыҥ мал-ажын, jӧӧжӧзин блаап баштаган. Бу кижи jӧӧжӧзин барып jажырган. Кийнинде jажырган jерине келер болзо, суу туй алып койгон. Кӧл болуп калган. Анайып, бай jӧӧжӧзи jок арткан, кӧл дезе jӧӧжӧлӱ болуп калган.

Алтай тилде аҥылу [j], [ӧ], [ӱ], [ҥ] табыштар бар. Орус тилде бу табыштар jок ло олорды jастыра айдып турганынаҥ улам кӧп jастыралар учурайт. Темдектезе: Jӧӧжӧлӱ кӧл/ Jӧӧштӱ кӧл – Ештыколь, Кӧӧмӧй – Кеемей, Изӱ Меес – Исмесь ле о. ӧ. Анайда ок топонимдерге [ь] кожулганын темдектеер керек: Белькенек, Бельгебаш ла о.ӧ.

Мындый jастыралар анайда ок газеттердиҥ бӱктеринде, jер ле саду керегинде jарларда, база учурайт.

Бу jуукта таныш кижи «Административно-территориальное деление Горного Алтая (сборник архивных материалов)» деп бичик сыйлады. Бичик солун эмтир, Горно-Алтайский автоном область тужынаҥала эмдиги ӧйгӧ jетире административно-территориальный солынтылар болгоны керегинде кӧмзӧ материалдарга тайанып тургузылган. Бичикте Чибит jурт jеезеге кирип турган jурттардыҥ, ӧзӧктӧрдиҥ аттары jастыраларлу берилгени кӧскӧ илинди. Темдектезе: Бел Кенек— Белелек, Белге Баш – Бельчибаш, Кайыҥ Улару – Котундуулары, Кӱл – Куль, Кызыл Jол – Кызыл Рол, Узун Меес – Узуи-Мес, Тӧрбӧдӧк – Торбедок, Боро Тал – Баратал, Ачык – Ачик ле о. ӧ. О. Т. Молчанованыҥ темдектегениле «…јерлердиҥ, суулардыҥ аттары кӧп учуралдарда булгалып бичилген, кезиктери јастыра деп иле билдирлӱ, је ондый да болзо, олор алтай тилле айдылып турган аайына тӱҥейлеп бичилген.

Географиялык, тӱӱкилик карталарда ла оноҥ до ӧскӧ учурлу чаазындарда бир јердиҥ адын башка-башка эдип бичигени картаны тургускандардыҥ алтай тилди ле алтайлап айтканыныҥ-угулганыныҥ аайын керекке албаганын керелейт. Јерлердиҥ, суулардыҥ адын оны адаган албатыныҥ тилиндеги угулганына тӱҥейлеп бичиир керек». Бу айдылган сӧстӧрлӧ мен jӧпсинип турум.

Адакыда айдарга турганым: jуртап јаткан јерибистиҥ топонимдерине аjару эдип, ширтӱ ле шиҥжӱ иштер ӧткӱрип, jастыраларды тӱзедип ле чокымдап алары јаан учурлу. Jаан јаштулардыҥ ӱйедеҥ ӱйеге энчилеп келген кеп-куучындарын, соојыҥдарын ӧзӱп јаткан јиит ӱйеге куучындап, айдып турар керек. Ӱредӱчилер алтай тилдиҥ ле литератураныҥ урокторында топонимдерле иш ӧткӱргени ӱренчиктерге сӱрекей тузалу болор. Олорды бойыныҥ тӱӱкизин билип, Тӧрӧлин сӱӱп ле оныла оморкоп јӱрерине таскадар керек. Јаҥы билгирлерле кожо балдардыҥ кӧгӱс-кӧрӱми элбеп, кӧгӱс-байлыгы да кеҥжип, тереҥжиир ине. Анайда ок јаҥыртылган топонимический сӧзликтер тургузар керек деп сананып jадым, ого jединериске иженедим.

Јетирӱ, куучындар, соојыҥдар айдып берген Чибит јурттыҥ улузына јаан быйанымды айдадым: Альчинова Мария Андреевнага (1932 јылда чыккан), Альчинова Раиса Ивановнага (1933 ј.ч.), Князева Лидия Николаевнага (1947 ј. ч.), Тойлонов Леонид Тимофеевичке, (1950 ј. ч.), Князева Светлана Константиновнага (1951 ј. ч.).

Р. ТОДОШЕВА,

В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ ӱредӱчизи

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина