Алтайдын Чолмоны

Јайканла тартыжу ӧдӧт

12.03.2019

Быјылгы јас кандый болор? Тулаан, кандык ла кӱӱк айларда суулар кӧпшип, јайкандар јайылып, улустыҥ айылдарын алар ба? Бу сурактар јурт јаткандарга амыр бербейт. Бӱгӱн Шабалин аймактыҥ гражданский коруланыш аайынча керектериниҥ ле јеткерлӱ айалгаларды болдыртпазыныҥ бирлик диспетчерский службазыныҥ јааны  Борис ЧАПТЫНОВЛО ӧткӱрген куучын-эрмекти јарлап турубыс.

— Борис Петрович, айланып база бир јас келип јат. Јайкандар чыгып, суулар кӧпчип, јурт јаткандарга салтарын јетирбес пе? Слердиҥ аймак ар-бӱткенниҥ качалаҥына канайып белетенип алган?

— Бу сурак аймактагы КЧС-тыҥ јуунында кӧрӱлген. Анда быјыл јаскыда сууга алдырткадый јурттардыҥ тооломы тургузылган ла ол јанынаҥ шӱӱжӱ ӧткӧн. Јылулар келзе, бистиҥ јерде сууга 12 јурт, 154 тура, 21 кӱр, ЛЭП-тиҥ 20 столмозы алдыртар аргалу. Ол анайда ок коомой салтарын 441 кижиге ле эки муҥнаҥ ажыра тындуларга јетирердеҥ айабас. Сууга алдыртатан јурттардыҥ ла јерлердиҥ картазы тургузылган. Бистиҥ аймакта јонјӱрӱмдик учурлу 81 объект бар. Ол тоодо 3 эмчилик, 17 ФАП, бир јурт амбулатория, 19 школ (орто ӱредӱлӱ 7, 7 тӧс лӧ 5 баштамы школ), балдардыҥ 20 садиги ле 3 интернады, культураныҥ 19 учреждениези. Је бу јонјӱрӱмдик учурлу учреждениелерде сууга алдыртатан чочыдулар јок.

— Бу ууламјыда аймактыҥ администрация јанынаҥ кандый иштер ӧткӱрилет?

— «Шабалин аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааны Эрчим Борисович Сарбашев бу суракка јаан ајару эдип јат. Администрацияныҥ чыгарган јӧби аайынча аймакта чочыдулу айалгага кирген улусты удурумга јаттыргызар пункттар тӧзӧлгӧн. Суулар јаанап, улустыҥ айылдарын алза, чочыдулу ӧскӧ дӧ айалгалар боло берзе, бис улусты Шабалин, Чаргы ла Камлак јурттардагы школдордыҥ интернаттарында јаттыргызарыс. Бу јуукта пункттардыҥ ижин шиҥжӱлеп кӧргӧнис. Олор ончозы ишке белен. Орындар, тӧжӧк-јастык јеткилинче бар. Улусты школдордыҥ ашканаларында азыраарыс.

Аймактыҥ бюджединдеги кӧмзӧ-резервте эки миллион салковой акча салынган. Кӱнбадыш Сибирьдиҥ «Чрезвычайная страховая компания» ОАО-зыныҥ филиалыла эки миллион салковойго страховой јӧптӧжӱ тургузылган. Бу јӧптӧжӱ быјылгы јылдыҥ кочкор айыныҥ 17-чи кӱнинеҥ ала иштеп јат. Аймактыҥ јааны анайда ок 2015 јылдыҥ тулаан айыныҥ 19-чы кӱнинде 246-п таҥмалу јӧп јараткан. Ол јӧп аайынча материальный кӧмзӧ-резерв тӧзӧлгӧн. Бир сӧслӧ айтса, аймактыҥ администрациязы аргачыларла јӧптӧжӱлер тургускан. Кандый бир чочыдулу айалгалар боло берзе, аргачылар тургузылган јӧптӧжӱлер аайынча јеткерге учураган улуска аш-курсак, строительный материалдар, бензин ле солярка јетирер. Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ аймакка чыгарган материальный кӧмзӧ-резерви администрацияныҥ складтарында чеберлелет.

— Тургуза ӧйдӧ айалгалар кандый?

— Бӱгӱнги кӱнде јайканла колбулу сурактардыҥ аайына чыгадыс. Шабалинде, Беш-Ӧзӧктӧ лӧ Барагашта јайкандар чыккан. Олор улустыҥ јаткан тураларына кирерге јеткен. Аймактыҥ резервный фондынаҥ бу иштерге акча чыгарганыс. Айалгалар оҥдолгон деп айдар керек. Шабалинниҥ чике ле ичиле Седлушка деп суу агып јат. Агыны јаан эмес те болзо, је ол сӱрекей «чӧрчӧктӱ» суу. Быјыл база ла јайкан чыккан. Улустыҥ тураларын аларга јеткен. Тошты туку ла јаҥар айдаҥ бери оодып јадырыс. Ого база акча чыгарылган. Кыш эрте келип, кар јаап ийзе, оныҥ тожы тоҥып, суузы тайызап, бир коолло кӧнӱ  ага берет. Кары јок сооктордо дезе суузы кӧпшип, јайкан болуп чыгар  «кылык-јаҥы» бар. Мындый «чӧрчӧктӧштӧҥ» улам јанында јаткан туралардыҥ улузы јылдыҥ сайын шыралайт. Айалгаларды текшилей айтса, кем јок деп темдектеерге јараар. Бисте  суулар ажынып, јаан чайыктар болуп турган учуралдар јокко јуук. Је 2014 јылда болгон чайыкты ајаруга алып, ажындыра белетенип алганыс.

— Јайкан деп айдарыгарда, ол аймактыҥ тӧс јуртынаҥ ӧскӧ база кандый јерлерде бар?

— Јайканды тыҥ ла јеткерлӱ деп канайып айдар. Је салтарын јетирип ле јат. Беш-Ӧзӧктӧ база улай ла јайкандалат. Андагы сууныҥ агыны, Шабалиндеги Седлушкага кӧрӧ, јаан. Беш-Ӧзӧктӧ Кан-Оозы јаар баратан јолдо јаҥы микрорайон тудулган. Бат анда ӱстиги јанынаҥ келген Шибертиниҥ суузы јараттарынаҥ чыгып, мында јаткан улустыҥ кажаан-чеденин туй алат.  Јайкан быјыл тураларга база јеткен. Бу ууламјыда јурт јеезениҥ ишчилери эрчимдӱ иштеп јадылар. Трактор сууныҥ јарадын тӱрткен, ӱзеери ого агаштыҥ тап-немези јайылган. Беш-Ӧзӧктӧ айалгалар оҥдолгон.

Барагашта база јайкан чыккан. Суу ажынала, јурттыҥ ортозындагы јолды туй алып ийген. Улус ары-бери јӱрӱп болбой туйукталган. Јурт јеезе бу суракты чечерине улус чыгарган. Бис аймактаҥ экскаватор бергенис. Сууныҥ агып турган коолын казып, тереҥжиткенис. Кӧстӧлгӧн улус тошты удура ла оодып, сууга тоҥорго бербей јат. Аймактыҥ јааны Э. Б. Сарбашев кӱч айалгада Шабалинге, Барагашка ла Беш-Ӧзӧккӧ резервный фондтоҥ акча чыгарган. Аймакта бирлик диспетчерский пункт иштеп јат. Јурт Советтердиҥ каруулу ишчилери биске јербойындагы айалгаларды кӱнӱҥ сайын телефон ажыра јетирет.

— Айдарда, Слерде јаскы суулардаҥ тыҥ ла јалтанар чочыдулар јок. Јайканла колбулу иштердиҥ аайына аймак бойыныҥ кӱчиле чыга берер бе?

— Быјыл бисте 2014 јылдагызындый чочыдулар болбос деп сананып турум. Ол тушта кӧпшиген суулар Јекјиекте, Чичке ле Јаан Чаргыларда кӱрлерди агыскан, јолдорды ӱреген. Јурттарла колбу болбогон. Беш јыл мынаҥ кайра таарларга кумак уруп, суулардыҥ јараттарын тыҥыткан эдис. Оноҥ озо Шабалин аймакта мындый иш качан да эдилбеген. 2014 јылда Себи сууныҥ јараттарын казып, тыҥытканыс.

2019 јылда андый јаан чочыдулу айалгалар база болбос деп кӧрӱнет. Быјыл кар јаан эмес тӱшкен. Ол табынча кайылып калар. Је андый да болзо, аймактыҥ эмчилиги ӧрӧлӧй айдылган јурттарга эмдерди ажындыра кӧмзӧлӧгӧн. Садуныҥ ишчилери аш-курсакты база јеткилинче белетеп алгандар. Јеткерлӱ айалгаларда иштейтен улус кӧстӧлгӧн, керектӱ техника база белетелген. Чочыдулу айалгалар болзо, ого арга-кӱчис једер.

— Борис Петрович, Слерге куучын-эрмек учун быйан айдып, келип јаткан јас Шабалин аймакта јымжак ӧтсин деп кӱӱнзеери артып јат.

— Айтканаарла болзын.

 Куучын-эрмекти П. КАБАР ӧткӱрген