Алтайдын Чолмоны

«Тӧрӧл тилин билери биледеҥ башталат…»

12.03.2019

Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязыныҥ ээчий јууны Кош-Агаш аймактыҥ Белтир јуртында кочкор айдыҥ 19-чы кӱнинде ӧткӧн. Ондо республиканыҥ ончого јуук муниципал тӧзӧлмӧлӧринеҥ келген ӱредӱчилер турушкан.

Ӱредӱчилердиҥ бу биригӱзи РФ-тыҥ юстиция министерствозыныҥ Алтай Республика аайынча башкартузында окылу чотко туруп, быјылгы јылдаҥ ала ижин толо чыдулу  улалтып апарганын ассоциацияныҥ башкараачызы, АР-дыҥ ӱредӱ ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ӱредӱ берер институдыныҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ методиказын ӱредер кафедразыныҥ башкараачызы, педагогика билимдердиҥ кандидады Жанна Амырова јуунды ачып тура айткан.

Јуунда республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Ольга Болтошева турушкан. Ол алтай тилди ле литератураны школдордо ӱредери, алтай тилди корыыры ла ӧскӱрери аайынча тергеениҥ ӱредӱлик министерствозыныҥ ӧткӧн јылда эткен иштери ле бу јылга темдектелген керектери керегинде кыскарта јетирген. 5-чи класстаҥ ала 9-чы класска јетире ӱренетен ончо бичиктер јӧптӧлип,  федерал тооломго киргенин ол айткан. Бу иш оноҥ ары улалат. Алтай Республика бу ууламјыла турумкай ла једимдӱ иштеген ороонныҥ јети тергеезиниҥ тоозына кирип јат.

2018 јылдагы иштер керегинде куучындап, Ольга Болтошева тӧрӧл тилге учурлалган Улаган ла Оҥдой аймактарда ӧткӧн республикан фестивальдарды темдектеген. Олорды ӧткӱрери быјыл да улалар. Алтай тилдиҥ кӱнин ӧткӱрериниҥ кеми бийиктегенин ле ондо турушкан улустыҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧгӧнин ол темдектеген.

Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязыныҥ ижине једимдер кӱӱнзеп, бу биригӱде школдо ӱренерге јажы јеткелек балдардыҥ учреждениелеринде алтай тилди ӱреткен таскадаачыларды, ӱредӱлик профессионал учреждениелердиҥ ишчилерин, алтай тилдиҥ ӧзӱмин кичееген ӧскӧ дӧ улусты туружарына кычырар кӱӱнземелин Ольга Болтошева айткан.

Ӱредӱчилер школдордо алтай тилди ле литератураны ӱредер ченемелиле ӱлежип, кажылгак-једикпестӱ айалгаларга база ајару эткен. Тургуза ӧйдӧ школдордо алтай тилди ле литератураны ӱренериниҥ кеми, ол тоодо бу предметтерди ӱренер частар министрдиҥ јакарузыла бир коолго кийдирилгени айдылган. Бу јакару канайда бӱдӱп турганын ӱредӱликтиҥ министерствозы шиҥжӱзинде тудат. Чамал аймактаҥ келген элчилер аймактыҥ башкартузынаҥ ла ӱредӱлик аайынча башкартузынаҥ алтай тилдиҥ сурактарына ајару ас болгонын темдектеген. Бу аймак туризмди ӧскӱрген јер болуп, тӧс ајаруны экономиканыҥ сурактарына эдип јат, ол ок ӧйдӧ балдардыҥ јайаан ижин јӧмӧӧргӧ, алтай тилди корыыр ла ӧскӱрер керектерге ајару ла болуш јок деп, јуунда айдылган.

Школдордо алтай тилдиҥ ле литератураныҥ кабинеттерин ӱредӱге керектӱ эмдиги ӧйдиҥ јазалдарыла јеткилдеери керегинде ајаруларга проекторлор ло ноутбуктар аймактарга барып јат, мындый иш улалар, је ончо школдорды толо јеткилдеер арга эм тургуза јок деп, министерствоныҥ ишчилери айткан. Је школды керектӱ јазалдарла јеткилдеери аймактыҥ башкартузынаҥ, школдыҥ директорынаҥ база камаанду болгоны темдектелген.

Алтай тилди корыыр ла ӧскӱрер текши сурактар керегинде айдар болзо,  алтай јурттарда алтай билелерде чыккан оогош балдардыҥ тили орустап чыгып, тӧрӧл тилин билбей ӧскӧн ӧҥзӱре сурак јуунда чыккан. Республиканыҥ јаказында јаткан, ада-ӧбӧкӧлӧрин јаҥжыгуларын бек туткан Белтир де јуртта мындый балдар бар эмтир. Ӱредӱликтиҥ бастырароссиялык профсоюзтарыныҥ Алтайдагы республикан комитединиҥ чыгартулу кижизи Валентина Кыпчакованыҥ айтканыла, балдардыҥ «Карусель» программазын кӧрӱп ӧскӧн эмдиги болчомдор чыдап келзе, бир он јылдаҥ, школдо алтай тилди ӱренерге кӱӱнзеген балдар јокко јуук болор. Оныҥ учун текшироссиялык телекӧрӱлтеле «Амыр тӱн, болчомдор!» деген кӱнӱҥ сайын ӧткӧн берилтениҥ кийнинде алтай тилле балдарга учурлалган мультфильмдерди кӧргӱзер суракла Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязы республиканыҥ парламентине баштану эдер керек деп, ол айткан.

Телекӧрӱлте, телефон ло эмдиги ӧйдиҥ јетирӱлер эдер ӧскӧ дӧ аргалары кӧдӱрези орус тилле ӧдӧрдӧ, бого удурлажар арга ас болгонын јуунныҥ туружаачылары темдектеген.

«Эне-адалар бу ӧйдӧ кайда болуп турган? Кере тӱжине «Карусельди» кӧргӧн бала орустап куучындай бербей. Балазыныҥ таскадузы учун карууны эне-ададаҥ кем де сурабаган. Чыккан-ӧскӧн билезинде тӧрӧл тилине ӱренбеген баланы школ канайдар? Бала тӧрӧл тилин билеринде баштапкы јерде биле туруп јат» – деп, Ольга Болтошеваныҥ айтканыла јӧпсинбес арга јок.

Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ республикан кӧрӱ-ченежӱзинде оогош балдарга учурлалган алтай тилле белетелген «Јаш канат» деген дискле таныштыру болгон. Ол АР-дыҥ билим ле ӱредӱлик министерствозыныҥ јӧмӧгӧниле чыккан. 200 кире мындый диск республиканыҥ школго јӱрерге јажы јеткелек балдардыҥ учреждениелерине ле баштамы ӱредӱлӱ школдорго аткарылары јуунда айдылган.

АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ баш специализи, филология билимдердиҥ кандидады Екатерина Чандыеваныҥ јетиргениле, тургуза ӧйдӧ алтай тилле алты мульфильм чыккан ла «Эл Алтай» телекӧрӱлтеле олорды кажы ла четверг кӱнде кӧргӱзери керегинде куучын бар. Балдардыҥ садтарына, баштамы класстардыҥ ӱренчиктерине учурлалып, алтай бичиктер кепке базылат.

Је бала јаш тушта билезинде тӧрӧл тилиле куучындашпаза, оны балдардыҥ сады эмезе школ  ӱредип алары алаҥзулу. Бала-барказы тилин билбезин бӱгӱн «Карусельге», телефонго ло эмдиги ӧйдиҥ ӧскӧ дӧ аргаларына јарбыганы – бойыныҥ керексинбезин, јалкузын, тӧрӧл тилин јабыс кӧргӧнин актаганы деп, ачыгынча айдар керек.

Јуунда  тӧрӧл тилди ӱредери керегинде федерал јасак јанынаҥ эрчимдӱ ле јарташту эрмек-куучын ӧткӧн. Тургуза ӧйдӧ бу јасакка тайанып, балдар школдо алтай тилди ӱренерин таштап турган учуралдар ас эмес. Эне-адалар балазыныҥ кӱӱнине болуп эмезе алтай тилди ӱренгени балага ӱзеери јӱк деп сананып, угузу бичик бичип, тӧрӧл тилин ӱренеринеҥ балазын јайымдап турганы јажыт эмес.

Тӧрӧл тил ле литература – школдо кыйалтазы јогынаҥ ӱренетен предмет, јасакта бу чокым айдылган деп, АР-дыҥ билим ле ӱредӱлик аайынча министриниҥ ордынчызы јуунда јартаган. Бу предметти ӱренбеген балдарга школды божотконы керегинде кере бичик (аттестат) берилбес. Мынаҥ кӧргӧндӧ, кажы ла кижи балазын тӧрӧл тилине ӱредер јасакла быжулалган тап-эриктӱ.

Је… кандый тилди балазына «тӧрӧл тил» деп талдап алары эне-ададаҥ кӧнӱ камаанду. Ол бистиҥ тергееде орус та, алтай да, казах та тил болор аргалу. Балазын карамдап, келер ӱредӱ јолын сананып, алтай эне-адалар балазыныҥ «тӧрӧл тили» деп орус тилди бичийдилер. Је ол бала јааназа, тӧрӧл калыгыныҥ тилин билбези учун буру олорго тӱжерин сананбайдылар.

Айла, билимчилердиҥ айтканыла, бала јашта бир де булгалбай, эки-ӱч тилге јеҥил ӱренип алар аргалу. Кӧп тилдер билгени дезе кижиниҥ санаа-меезин иштедип, улус ортодо бойын бек тударына, јӱрӱмде јолы ачык болорына болушту.

Јуунда баланы тӧрӧл тилине ӱредери аайынча эне-адаларла јартамалду ишти элбеде ӧткӱрери керегинде шӱӱлтелер база айдылган. Эл Курултайдыҥ депутады Николай Малчинов бу јуунда аймактыҥ башкараачылары ла депуттар Совединиҥ депутаттары, јурттыҥ башкартузы ла депутаттары, јондык биригӱлердиҥ турчылары туружар керек деп айтканы јолду. Алтай тил – республикабыста государстволык учурлу тил болуп јат ла оныҥ айалгазы ла ӧзӱми јаҥ ла јон башчылардыҥ ајарузында болор керек.

Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ тюркология ла алтаистика факультединиҥ профессоры, филология билимдердиҥ докторы Нина Киндикова университетке ӱренерге келип турган алтай балдар ортодо тӧрӧл тилин билген јииттер јылдаҥ јылга астаганын темдектеген. Ӧйдиҥ база бир темдеги – јиит улус тӧрӧл алтай тилин эмес, кытат тилди ӱренерге кӱӱнзегени. Оныҥ айтканыла, президенттиҥ оогош балдарды детсадтарла јеткилдеер јарлыгын бӱдӱрип тура, бу балдар чыдап, кандый школдордо ӱренери кичеелбей арткан. Горно-Алтайскта 700 кире бала ӱренген 7-чи таҥмалу алтай школды тудар сурак 20 јылдаҥ ажыра бӱтпей, чӧйилип јат.  Республиканыҥ тӧс калазыныҥ алтай тилди ле литератураны ӱреткен сок јаҥыс бу школына, анайда ок В.  К.  Плакастыҥ адыла адалган гимназияга «национальный» деген сӧсти ойто јандырар керек.

Школдорго алтай тилле бичиген билимчилер јажы јаанап астаганын ла бу ишке алтай тилди ле литератураны ӱреткен устарды јилбиркедер, республикада педагогикалык билимдердиҥ кандидаттарын белетеер суракты Нина Михайловна јуунда тургускан.

Алтай тилдиҥ эмдиги айалгазы ла келер салымы керегинде шӱӱжӱ ачыныш ла бурулаш јок, бӱдӱретен иштерди шӱӱшкен ууламјылу ӧткӧнин темдектеер кӱӱним бар.

2019-чы јылды ООН Ӧс калыктардыҥ телекейлик јылы деп јарлаган. Мыныла колбой тергеебисте ӧткӱретен иштер керегинде Екатерина Чандыева јетирген. Кочкор айдаҥ ала јылдыҥ учына јетире республикада ӱренчиктер ортодо алтай тилге ле калыктардыҥ најылыгына учурлалган кӧп тоолу кӧрӱ-мӧрӧйлӧр, кычыраштар, фестиваль-байрамдар, билимчилердиҥ конференция-јуундары темдектелип турган эмтир.

Светлана Кыдыева