Албатызыныҥ чындык уулын эзедип…

15.03.2019

Тулаан айдыҥ 12-чи кӱнинде республикабыстыҥ тӧс калазында Горно-Алтайский автоном областьтыҥ јарлу государственный ла политикалык ишчизи, алтай албатыныҥ чындык уулы Михаил Васильевич Карамаевтиҥ чыкканынаҥ ала 90 јылдыгына учурлай кӧдӱриҥилӱ керек-јарактар ӧткӧн.

Бу юбилейге учурлай Горно-Алтайсктыҥ государственный университединде «ХХ чактыҥ 40-90 јылдарында Сибирьдиҥ ле оныҥ јанында јерлердиҥ политикалык ла јонјӱрӱм-экономикалык ӧзӱми» деп адалган бастырароссиялык билим конференция ӧткӧн. Оныҥ туружаачыларын Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Наталья Екеева ла Эл Курултайдыҥ акча-манаттыҥ, каланныҥ ла экономиканыҥ политиказы аайынча комитединиҥ јааныныҥ ордынчызы Укмет Альпимов уткыгандар.

Конференцияныҥ пленарный бӧлӱгинде М. В. Карамаев Горно-Алтайский автоном областьтыҥ административно-политический статузын бийиктедери аайынча кандый иштер бӱдӱргени керегинде солун докладты Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институдыныҥ директоры тӱӱки билимдердиҥ кандидады Николай Екеев эткен. ГАГУ-ныҥ тӱӱки ле археология аайынча кафедразыныҥ профессоры, тӱӱки билимдердиҥ докторы Елизавета Чедурова Михаил Васильевичтиҥ јӱрӱмдик јолы керегинде куучындаган.

Конференцияныҥ пленарный бӧлӱгинде ӧскӧ дӧ солун докладтар болгон. Анда бастыра сегизенге јуук кижи, ол тоодо российский ле ӧскӧ ороондордыҥ институттарыныҥ билим ишчилери, бийик ӱредӱлӱ заведениелердиҥ преподавательдери, республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ, государственный ла јондык организациялардыҥ чыгартулу улузы, ГАГУ-ныҥ тӱӱки-филологиялык факультединиҥ студенттери турушкан. Пленарный бӧлӱктиҥ кийнинеҥ секциялар аайынча иштер ӧткӧн.

Бу ла кӱнде П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда М. В. Карамаевтиҥ чыкканынаҥ ала 90 јылдыгына учурлай кӧдӱриҥилӱ јуун ӧткӧн. Михаил Васильевич эзен јӱрген болзо, шак ла бу тулаан айдыҥ 12-чи кӱнинде 90 јажын темдектеер эди. Залга јык толо јуулган улусты, тӧрӧӧн-туугандарын, кожо иштегендерди АР-дыҥ башчызы Александр Бердниковтыҥ адынаҥ республикан башкаруныҥ председателиниҥ ордынчызы Григорий Пильтин уткыган. Оныҥ темдектегениле, ады јарлу јерлежиске учурлай мындый керек-јарактар ӧткӱрилип турганы Туулу Алтайдыҥ алтай интеллигенциязыныҥ јаркынду улузыныҥ бирӱзин тоогоны болуп јат.

Михаил Карамаев јаан эмес Кумжулу јуртта кӧп балдарлу ишмекчи биледе чыккан. Ол Горно-Алтайский автоном областьты 17 јылдыҥ туркунына, 1971 јылдаҥ ала 1988 јылга јетире башкарган. Иштеҥкейиниҥ, јана баспазыныҥ ла ижин јакшы билериниҥ шылтузында РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады, РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ председателиниҥ ордынчызы болгон.

Ол јылдарда тергеебисте јадын-јӱрӱмниҥ бастыра бӧлӱктеринде ичкери ӧзӱм темдектелген, область јадын-јӱрӱмниҥ јаҥы, база да бийик кемине јеткен эди.

«Чын, Михаил Васильевич тушта баштапкы ла јаан учурлу объекттер тудулган. 2000 јылдарда Александр Бердниковко башкарткан эмдиги башкару Карамаевтиҥ баштаган ижин оноҥ ары улалткан» – деп, вице-премьер айткан.

Темдектезе, облисполкомныҥ башкараачызы М. В. Карамаев Горно-Алтайсктыҥ аэропортын тудар ишти баштаган. Самолеттор учар ла отурар полоса 1972 јылда јаҥыртылган ла ЯК-40 таҥмалу самолеттор јербойында учуп баштаган. 39 јыл ӧткӧн соҥында «Горно-Алтайск» аэропортко «Боингтер» ле аэробустар конуп баштаган, Москвадӧӧн јаантайынгы чике рейс ачылган.

70-чи јылдарда Горно-Алтайскта эмчиликтиҥ калачагы тудулган. Бӱгӱн мында јаҥы корпустар, јаҥыртылган бӧлӱктер ачылган, эмдиги ӧйдиҥ јазалдары тургузылган.

Михаил Карамаевтиҥ јӱткимелиниҥ шылтузында «Спартак» стадион јаҥыртылган, эл театр тудулган. Кийнинде јылдарда бу объекттер јаҥыдаҥ тудулып, јаҥыртылган. 2006 јылдыҥ јаҥар айында эл театрдыҥ јаҥыртылган туразы табыштырылган, федерал акчаныҥ чодыла «Спартак» стадион јаҥыртылган. Эл музейдиҥ 1989 јылда ачылган туразы јаан тудум иштердиҥ кийнинеҥ база јаҥыртылган.

Бӱгӱн, 70-80-чи јылдарда чылап, кӧп тоолу јонјӱрӱмдик объекттер – эмчиликтер, школдор, балдардыҥ садиктери тудулат.

«Тергеениҥ бӱгӱнги башкарузы Михаил Васильевичтиҥ јолын улалтат» – деп, Григорий Пильтин темдектеген.

Улуска ајару, эл-јонго не керек болгонын јакшы билери, айландыра улуска некелтелӱ, је чындык болоры – бу ла оноҥ до ӧскӧ кылык-јаҥы Горно-Алтайский автоном областьтыҥ башкараачызына бийик турулталарга једер арга берген.

Михаил Карамаев автоном областьтыҥ статузын бийиктедери аайынча иш ӧткӱрген. Ол РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ 1989 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 29-чы кӱнинде ӧткӧн сессиязында Горно-Алтайский автоном областьты Алтай крайдаҥ чыгарары аайынча суракты кӧдӱрген. Јаан удабай тергеебис таҥынаҥ республика боло берген.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин бойыныҥ куучынында Михаил Васильевич ойгор сагышту ла јана баспас кӧгӱс ийделӱ кижи болгонын темдектеген.

Спикердиҥ айтканыла, Михаил Васильевич, бойыла кураа кӧп саба улус чылап, јууныҥ ла јууныҥ кийниндеги уур-кӱч ченелтелерди ӧткӧн. 12 јаштуда билезине јаан јӧмӧлтӧ болгон. Шак ла андый улус келер ӱйе јуудый јеткерди билбезин деп кӧпти эткен. Михаил Васильевич јакшынак таскамал алып, билгир башкараачы ла Тӧрӧлиниҥ чындык уулы боло берген.

«М. В. Карамаев башкарган ӧйлӧрдӧ тергеебисте јаан кубулталар башталган, ол тоодо калада, Кош-Агашта ла Кӧксуу-Оозында јаҥы аэропорттор ачылган, аймактардыҥ тӧс јурттары јаранган. Печатьтыҥ туразы, профессионал училищелердиҥ, текшиӱредӱлӱ школдордыҥ туралары тудулган. Моторлор јазаар завод, горсӱтзавод, «Электроприбор», «Электросигнал» заводтор иштеп баштаган. Бӧс согор ло кийим кӧктӧӧр фабрикалар јаҥыртылган, областьтыҥ аймактарыныҥ электрификациязы ӧткӱрилген, ыраак јурттарда јаҥы јолдор салынган ла оноҥ до ӧскӧ иштер ӧткӱрилген» – деп, Владимир Тюлентин айткан.

Спикердиҥ темдектегениле, областьты М. В. Карамаев башкарган јылдарда областной музей ле театр иштеп баштаган, художественный ансамбльдар тӧзӧлгӧн. Оныҥ јӧмӧгӧниле јурукчылардыҥ мастерскойы ачылган, бичиичилердиҥ туразы тудулган. Ол јылдар алтай интеллигенцияныҥ јайааныныҥ јаркынду ӧйлӧри болгон деп айдарга јараар.

Владимир Тюлентинниҥ шӱӱлтезиле, М. В. Карамаевтиҥ ижиниҥ, јадын-јӱрӱмниҥ бастыра бӧлӱктерине кийдирген кубулталарыныҥ шылтузында тергеебистиҥ келер ӧйгӧ ӧзӱминиҥ ууламјызы салынган. Ол ууламјы – Алтай крайдаҥ камаанду болбойтоны. Онызы оноҥ ары ӧзӱм алынып, республиканыҥ бийик статузын аларына тӧзӧлгӧ болгон.

«М. В. Карамаевтиҥ юбилейлик чыккан кӱниниҥ шылтузында бӱгӱнги чыдап јаткан ӱйеге албатыбыстыҥ Михаил Васильевичтий чындык уулдары керегинде айдар аргабыс бар. Алтай Республиканыҥ эл-јоны олорло оморкойт» – деп, спикер куучынын тӱгескен.

1996-2004 јылдарда Алтай крайдыҥ губернаторы, кийнинде узак јылдарга Белоруссияда РФ-тыҥ элчизи болгон Александр Суриков Михаил Васильевичле таныш болгоныла оморкогонын темдектеген. Ол ӧйдӧ А. Суриков јол јазаар «Алтдорды» башкарган эмтир. Ол М. В. Карамаевтиҥ тура берген сурактардыҥ аайына јаҥыс ла тӱрген эмес, је анайда ок једимдӱ ле чыҥдый чыгып билерин кайкайтан.

«Чике-Таманныҥ ажузында јаҥы јол, оноҥ до ӧскӧ јолдор салар иштер шак ла ол ӧйлӧргӧ келишкен. Тергеегерди канча јылдарга башкарган башкараачыны эмди мынайда кӧдӱрип јӱргенеер оморкодулу. Ӧскӧ јерлерде бойыныҥ башкараачыларын јамандап ийгилейт» – деп, Александр Суриков айткан.

Бу кӱн сценага Шабалин, Кош-Агаш ла Улаган аймактардыҥ делегациялары база чыккан. М. В. Карамаевтиҥ јӱрӱмдик јолы бу аймактарла колбулу болгон. Ол Шабалин аймакта чыккан ла ӧскӧн болзо, Кош-Агаш ла Улаган аймактарда иштеген. Кажы ла аймактыҥ делегациязына муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязыныҥ јааны ла М. В. Карамаевле кожо иштеген улус кирген. Олор ӧткӧн ӧйдӧ канайда иштегендерин эске алгандар. «Шабалин аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязыныҥ јааны Эрчим Сарбашев Кумжулу јурт бӱгӱн јок то болзо, ол јурт болгон јерде кандый бир объект тудар деген санаа бар болгонын айткан.

Залда јуулган улусла эске алыныжыла 1986-2003 јылдарда Концертно-эстрадный бюроны башкарган, Алтай Республиканыҥ государственный оркестриниҥ художественный башкараачызы, «Алтай» студияны башкарып турган Владимир Кончев база ӱлешкен.

Кӧдӱриҥилӱ јуун башталарда, «Эл Алтай» ГТРК-ныҥ М. В. Карамаев керегинде белетеген фильмы кӧргӱзилген, республиканыҥ артисттери кӧрӧӧчилерге кожоҥдорын ла бијелерин сыйлаган.

Јарлу јондык-политикалык ишчиниҥ кызы, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Наталья Екеева кӧдӱриҥилӱ јуунныҥ туружаачыларына, айылчыларга алкыш-быйанын айткан.

Тургуза ӧйдӧ Акјолдыҥ школы М. В. Карамаевтиҥ адыла адалган. Бу школдо ого учурлалган музей иштейт. Горно-Алтайскта, Улаганда ла Кош-Агашта М. В. Карамаевтиҥ адыла адалган оромдор бар. Калада 1-кы таҥмалу школ лицейдиҥ статузын алган ла ого јарлу јерлежистиҥ ады адалган. Горно-Алтайский автоном областьтыҥ башкараачызына учурлалган бичик чыгарына белен. Оныҥ электронный бӱдӱмиле республикан башкаруныҥ сайтында таныжар арга бар. Бу юбилейлик јылда кӧп тоолу кӧрӱлер, спортивный маргаандар, эл театрдыҥ јол-јорыктары ӧдӧт. Јайгыда Горно-Алтайскта М. В. Карамаевтиҥ адыла адалган бульвар ачылар.

К. ЯШЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина