Алтайдын Чолмоны

Алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ курч сурактары

26.03.2019

2019 јылдыҥ тулаан айыныҥ 14-чи кӱнинде Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдында јарлу алтай тил билимчи ле методист Е. Г. Мултуеваныҥ чыкканынаҥ ала 100 јылдыгына учурлай «Алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ курч сурактары» деп тегерик стол ӧткӧн.

Эрмек-куучынныҥ тӧс амадузы — эмдиги ӧйдӧ алтай тилдиҥ орфографиязында бир кезек блааш-тартышту, јетире јарталбаган ээжилердиҥ аайына чыгары.

 

I СУРАК. «Эрин чӧйилер ӱндӱлерлӱ сӧстӧрди чын бичиири» деп темала толо јетирӱни ӧрӧ адалган институттыҥ алтай тил бӧлӱгиниҥ ишчизи А. Э. Чумакаев эткен. Билимчиниҥ јартаганыла болзо, эмдиги тургузылып турган алтай тилдиҥ орфографиязы кӧпјандай В. Н. Тадыкинниҥ ле А. Т. Тыбыкованыҥ «Алтай тилдиҥ орфографиязы ла пунктуациязы» (1981 ј.) деп ижине тӧзӧлгӧлӧнӧт. Jе ол ок ӧйдӧ эмдиги орфографияга мындый кубулталар кийдирилер.

Эрин чӧйилер ӱндӱлерлӱ адалгыштарды чын бичииринде:

1. Адалгыштардыҥ тӧзӧгӧзиниҥ баштапкы ӱйезинде эрин чӧйилер [о] табышты темдектеп турган о танык болзо, экиничи ӱйезинде у танык бичилер. Темдектезе: jорук, комургай, комут, кокур, корум, моҥус, орук, согум, токум, томук, чомур ла о.ӧ.

В. Н. Тадыкинниҥ ле А. Т. Тыбыкованыҥ ӧрӧ адалган ижиндеги ээжилер аайынча, ӧрӧги айдылган сӧстӧрдиҥ экинчи ӱйезинде ы танык бичилет. Темдектезе: jорык, комыргай, комыт, кокыр, корым, моҥыс, орык, согым, токым, томык, чомыр ла о. ӧ.

Ајару: Адалгыштардыҥ тӧзӧгӧзиниҥ баштапкы ӱйезинде эрин чӧйилер [ӧ] табышты темдектеп турган ӧ таныкту сӧстӧрди бичиир ээжи солынбас. Бу сӧстӧрдиҥ экинчи ӱйезинде јаҥжыккан аайынча ӱ танык бичилер: бӧрӱк, јӧдӱл, кӧрӱк, тöгÿн ле о. ӧ.

2. Бӱтпеген ле бӱткен адалгыштардыҥ экинчи ӱйезинде у таныктыҥ ордына ы танык мындый учуралдарда бичилер:

1) й таныктыҥ кийнинде: мойын, койын, ойын ла о. ӧ;

2) сӧстиҥ баштапкы ӱйезинде узун ӱндӱлер болзо: оодык, сооткыш, суузын ла о. ӧ.;

3) тӧзӧгӧзи ӱндӱ табышка токтоп турган сӧстӧрдӧ: боркы, кобы ла о. ӧ.;

4) сӧстиҥ тӧзӧгӧзинде йд, йр, кп, лт, рт, пч эки туйук таныктыҥ кийнинде: койрык, колтык, кортык, топчы, ойдык, је борсук.

3. Бӱткен адалгыштарда сӧс бӱдӱрер кожулталар эрин гармония аайынча бичилер учурлу: ӧзӱм (öс- + =ÿм), кöрÿм (кöр- + =ÿм) ле о. ӧ.;
4. Бичиир тушта адалгыштар кандый тӧзӧгӧдӧҥ бӱткенине ајару салар керек: чокыш (чокы), чочыду (чочыт-).

Аҥылу учуралдар: будук (буды-), бӧлӱк, бӧлӱгеш (бӧли-).

Эрин чӧйилер ӱндӱлерлӱ јарталгыштарды чын бичииринде:

1. Бӱтпеген јарталгыштардыҥ баштапкы ӱйезинде о ӱндӱ танык турза, экинчи ӱйезинде у танык бичилер: кодур, козур, коҥур, орус, солун, чокум ла о. ӧ.

Алдындагы ээжилер аайынча, бу сӧстӧрдиҥ экинчи ӱйезинде ы танык бичилер учурлу болгон: кодыр, козыр, коҥыр, чокым. Орус ла солун деп сӧстӧрди бичиири аҥылу учуралдарга кийдирилген болгон.

2. Jарталгыштарды чын бичииринде эрин гармония бузулып, сӧстиҥ экинчи ӱйезинде ы танык мындый учуралдарда бичилер:

1) сӧстиҥ баштапкы ӱйезинде узун ӱндӱлер болзо: буурыл, оодык ла о. ӧ., је сÿÿрÿ.

2) йд, йр, кп, лт, рт, пч эки туйук таныктыҥ кийнинде: бортык, койрык, окпын ла о. ӧ., је коркышту (коркы— деп глаголдоҥ бӱткен).

Эрин чӧйилер ӱндӱлерлӱ тооломолорды чын бичииринде:

Бириктирер тоозын кӧргӱзер тооломолорды бичиир тушта =лЕзИ деп кожулта =у / =ӱ деп сӧс бӱдӱрер кожултаныҥ кийнинде бичилип турганына јаан ајару эдер керек. Нениҥ учун дезе =лЕзИ деп кожулта јаҥыс ла бириктирер тоозын кӧргӱзер тооломолорго кожулат: экӱ — экÿлези, ӱчӱ — ӱчӱлези, тӧртӱ — тöртÿлези, бежӱ — бежÿлези, алту — алтулазы, јетӱ — jетӱлези, ону — онулазы.

Оос куучын-эрмекте бу сӧстӧрди айдар тушта [у] ла [ӱ] табыштар элес угулат: [бежлези], [эклези] ле о. ӧ. Оноҥ до улам, байла, бу тооломолорды чын бичииринде кӧп јастыралар эдилет, темдектезе: экилези, бежилези.

Айдарда, =лЕзИ деп кожулталу бириктирер тоозын кӧргӱзер тооломолорды чын бичиир тушта ајаруны элдеҥ ле озо бу сӧстӧрдиҥ бӱткен бӱдӱмине, морфемаларына эдер керек.

Эрин чӧйилер ӱндӱлерлӱ глаголдорды ла олордыҥ кеберлерин чын бичииринде:

1. Бӱтпеген глаголдордыҥ јабык тӧзӧгӧзиниҥ баштапкы ӱйезинде о, ӧ ӱндӱ таныктар болзо, экинчи ӱйезинде у эмезе ӱ танык бичилер: комуда-, огур-, томур-, кӧдӱр- ле о. ӧ.
2. Баштапкы ӱйезинде [о], [ӧ], [у], [ӱ] ӱндӱлерлӱ глаголдордыҥ кеп-бӱдӱмдеринде эрин гармония сӧстиҥ экинчи ӱйезине јетире улалар: экинчи ӱйеде у эмезе ӱ танык бичилер: согул-, согулып, согун-, кӧмӱл-, кӧмӱлип, кӧмӱш-, сузуп, сузуш-, кӱйдӱр-, кӱйдӱрип, сӧгӱл-, сӧгӱлип.
3. Глаголдордыҥ кеп-бӱдӱмдерин бичиир тушта, олордыҥ бӱткен бӱдӱмине ајару салар керек. Баштапкы ӱйезинде [о], [ӧ], [у], [ӱ] эрин чӧйилер ӱндӱлерлӱ ачык тӧзӧгӧлӧрлӱ сӧстӧр и ле ы ӱндӱ таныктарга токтоп турган болзо, экинчи ӱйезинде база и эмезе ы таныктар бичилер: бӧлиир, бӧлип (бӧли-), будыыр, будып (буды-), солыыр, солып (солы-), суйыл (суйы-).

Ајарулар:

1) эрин чӧйилер [о], [ӧ] ӱндӱлерлӱ глаголдордыҥ туйук й таныкка токтогон тӧзӧгӧзинеҥ бӱткен кеп-бӱдӱмдериниҥ кожулталарында ы эмезе и таныктар бичилер: сойып, сойыл-, сойыш-, сойдыр- (сой-), тойын-, тойдыр- (той-); чöйип, чöйил-, чöйиш-, чöйдир- (чöй-) ле о. ӧ.

2) эрин чӧйилер [о], [ӧ] ӱндӱлерлӱ туйук й, н, ҥ таныктарга токтогон тӧзӧгӧгӧ кожулган албан залогтыҥ кожултазында ы эмезе и таныктар бичилер: тойдыр- (той-), кондыр- (кон-), тоҥыр— (тоҥ-), је конуп, конуш-, тоҥуп.

4. Эрин чӧйилер [о], [ӧ] ӱндӱлерлӱ туйук таныкка токтогон тӧзӧгӧдӧҥ бӱткен глаголдыҥ јакылта кеберинде кӧп тооныҥ 3-чи јӱзӱниниҥ кожултазы у эмезе ӱ таныкту бичилер: болугар, тудугар, кöрÿгер, öзÿгер.

Алдындагы ээжилер аайынча, бу кожултаныҥ варианттарында у таныктыҥ ордына ы танык бичилген, ӱ таныктыҥ ордына и танык бичилген: болыгар, тудыгар; кöригер, öзигер.

Глаголдыҥ јакылта кебериниҥ тöзöгöзи ачык болуп, ы ла и таныктарга токтоп турган болзо, ого кӧп тооныҥ 3-чи jÿзÿнниҥ =гАр деп кожултазы кожулат: бурыгар (буры-), бöлигер (бöли-), кÿлигер (от кÿли-), солыгар (солы-), уткыгар (от уткы-) ла о. ӧ. Бу учуралдарда јаан ајаруны глаголдордыҥ тӧзӧгӧзине эдер керек.

А. Э. Чумакаевтиҥ эткен доклады аайынча Горно-Алтайсктагы педагогикалык колледжтиҥ ӱредӱчизи Р. У. Ютеева ла Оҥдой аймактагы Боочы јурттыҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи М. А. Бибиева бойлорыныҥ санаа-шӱӱлтелерин чыгара айдып, докладта айдылган ээжилерди текши јӧмӧшкӧн. Ол ок ӧйдӧ рецензенттер школдыҥ ӱренер бичиктеринде берилген ээжилерди солыыры, ээрин гармония бузулып турган учуралдар керегинде ээжилерди артыргызары јанынаҥ шӱӱлтелер айткан. Анайда ок, эрин гармонияла колбулу орфографияныҥ ээжилери чокумдалзын деп кӱӱнземел айткандар. Горно-Алтайсктагы 7-чи таҥмалу орто ӱредӱлӱ школдыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Ю. А. Мундукина глаголдордо ӱчинчи ӱйеге јетире эрин чӧйилер ӱндӱлер бичилгени јарамыкту болор эди деп шӱӱлте айтты, темдектезе: јӱгӱрӱп, тӱкӱрӱп.

II СУРАК. Адалгыштарды чын бичиири. Бу сурак аайынча институттыҥ ишчизи А. Н. Майзина толо јартамал эткен.

Jерлердиҥ ле суулардыҥ аттарын чын бичиири:

1. Эки сӧстӧҥ турган колболу аттарды чийӱчек ажыра бичиир: Беш-Öзöк, Кадын-Бажы, Кызыл-Таш, Кара-Чет, Чуй-Оозы, Ыжы-Бажы, Эки-Айры ла о. ӧ., је Туулу Алтай.

Анайда ок, чийӱчек ажыра кажы бир компоненти сӧс бӱдӱрер эмезе сӧс кубултар кожулталу колболу аттарды бичиир: Алтыгы-Куйум, Урлу-Аспак, Ӱстиги-Сайдыс, Тытту-Кем, Сайлу-Кем, Куртту-Кöл ле о. ӧ.

Алдындагы орфографияныҥ ээжилери аайынча, бу сӧстӧр эки башка бичилер учурлу болгон.

Ајару: Ӱч компоненттеҥ турган колболу аттардыҥ эки ле компонентин чийӱчек ажыра бичиир, бир компоненти башка бичилер: Кара-Тöштиҥ Ажузы, Ӱстиги Кара-Куш.

2. Jаҥжыкканы аайынча кезик аттар јаба бичилер: Акјол, Акташ, Балыктујул, Бешпелтир, Каракол, Карасук, Экинур, Актуру.
3. Улустыҥ аттары эки вариантла бичилер аргалу: 1) јаба: Аймерген, Айару, Айсулу, Алтынай, Алтынсай, Айсанаа; 2) чийӱчек ажыра: Ай-Мерген, Ай-Ару, Ай-Сулу, Алтын-Ай, Алтын-Сай, Ай-Санаа;

Колболу терминдерди бичиири:

1. Ӧзӱмдердиҥ ле аҥ-куштыҥ аттары чийӱчек ажыра бичилер: ай-чечек, ат-арчын, айу-сагал, уй-јиилек, ачу-чалкан, алтын-тазыл, кӱн-кузук; талаҥ-келеҥ, алтын-тоҥус, ак-кӧбӧлӧк, ат-коҥус, балбак-баш, јоон-мойын.
2. Jаҥжыккан аайынча эки сӧс биригип, ортозында кандый бир фонетикалык кубулталар болгон сӧстӧр јаба бичилер: карагат (кара + кат), тийиҥгат (тийиҥ + кат), jыдугат (јыду + кат), кайыҥгат (кайыҥ + кат), бороҥот (боро + кат), карагула (кара + кула), агас (ак + ас), суугуш ‘утка’. Бу сӧстӧрдӧ тунгак [к] табыш ӱнгӱр эжерине кӧчӧ берет.

Арткан колболу адалгыштарды чын бичиир ээжилерде солынталар болбос.

Jарталгыштарды чын бичиири:

Jарталгыштарды бичииринде уур-кӱчтер кӧп сабада колболу калька ла полукалькаларды бичииринде болот. Jаҥы ээжилер аайынча, колболу јарталгыштар мынайда бичилер:

1. Јаба бичилер: ичбойындагы, текшителекейлик, текшироссиялык, бастырароссиялык, јуртээлем, јонјӱрӱмдик ‘социальный’, јетијылдык, бешайлык, тышполитикалык, ичполитикалык.
2. Чийӱчек ажыра бичилер: јуучыл-патриотикалык, јуучыл-тӧрӧлчи, ӱредӱ-методикалык, билим-шиҥжӱлик ле о.ӧ.

Кубулбастарды чын бичиири:

Jаҥы ээжилер аайынча, бичииринде булгалыштар болуп турган мындый колболу кубулбастар јаба бичилер: экијандай, ӱчјандай, кӧпјандай, экиколдоп, тӧрттамандап. Бу сӧстӧр мынаҥ озо јаба да, башка да бичилип турган болгон.

Колболу сӧстӧрдиҥ чын бичилери аайынча Кош-Агаш аймактыҥ В. И. Чаптыновтыҥ адыла адалган орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи А. О. Таханова сӧс айткан. Тегерик столго белетенип тура, ол бойыныҥ ӱренеечилери ортодо, ӱредӱчи-коллегалары ла «Чуйские зори» газеттиҥ ишчилери ортодо јилбилӱ анкетирование ӧткӱргени керегинде куучындады. Ол ӧрӧги айдылган ээжилерде кезик сӧстӧрдиҥ чын бичилерин јарадып, кезигин јаратпай турганы керегинде база айтты. Темдектезе, улустыҥ аттарын эки башка бичибес, јӱк ле дефис ажыра (Ай-Ару, Ай-Сулу) бичиир керек деп шӱӱлте айтты. Бу ок сурак аайынча В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ ӱредӱчизи Н. Г. Сулукова чокумдагадый сурактардыҥ тоозына оорулардыҥ аттарын (чычкак-
оору, изӱ-оору, чемет-оору) кийдирер керек деп темдектеген. Анайда ок, башка бичилип турган колболу сӧстӧрдиҥ (карган кижи, ӱй кижи, тул келин, туп тере) ээжини чокумдазын деп сураган. Ого ӱзеери, ол 1983 јылда чыккан «Алтай тилдиҥ орфографический сӧзлиги» деп иште кӧп сӧстӧрдиҥ бичилгенинде бирлик ээжи јок болгонын база темдектеген. Ол тоодо как, сыр, тал, су, эҥ деп тыҥыдаачы учурлу бӧлӱгештердиҥ болужыла бӱткен сӧстӧрдиҥ аайына чыгар керек деп шӱӱлте айтты.

III СУРАК. Ӧскӧ тилдердеҥ кирген сӧстӧрди чын бичиири. Тургуза ӧйдӧ текши кӧргӧжин, алтай тилге ӧскӧ тилдердеҥ (кӧп сабада орус тилдеҥ) кирген сӧстӧр бир аай бичилбей, башка-башка бичилет. Олордыҥ тоозына јаҥыс тооныҥ 3-чи јӱзӱнниҥ =ы / =и кожултазын алынган сӧстӧр кирет. Чокум ээжи јок болгонынаҥ улам бир ле сӧс эки эмезе ӱч башка бичилип турган учуралдар бар. Темдектезе: артизи — артисти; колодези — колодеци — колодецы. Мындый бичиштиҥ база бир јаан шылтагы ол сӧстӧр канайда айдылып, анайда ла бичилип турганында. Оныҥ учун булгалыштар болбозын деп, институттыҥ билимчилери мындый сӧстӧрди морфологический принципке тайанып бичиир керек деп шӱӱлтеге келген. Чокумдап айтса, ӧскӧ тилдеҥ кирген сӧстӧрди бичиир тушта сӧстиҥ бӱдӱмин кубултпай, таныктарын тӱжӱрбей, бичиир керек. Бу сурактар аайынча тегерик столдо институттыҥ билим ишчизи Б. Б. Саналова текши јетирӱ эткен. Бойыныҥ докладында ол мындый ээжилерге ајару эдет:

Öскӧ тилдеҥ кирген адалгыштарды чын бичиири:

1.1. Калганчы ӱйезинде јымжак ӱндӱ табыштарды темдектеген е, и таныктарлу сӧстӧр мензинер кожулта алынганда, айдыларында учында [ы] деп кату ӱндӱ табыш угулар, је бичииринде, сингармонизмниҥ ээжизи аайынча, јымжак ӱндӱ и бичилер: мандарин=и, вымпел=и, архив=и, гриф=и, гимн=и.

1.2. Ц таныкка токтогон сӧстӧргӧ =и эмезе =ы деп мензинер кожулта кожулганда, учындагы ц танык з таныкка кӧчпӧй, ол ло бойы артар: холодец=и, колодец=и, абзац=ы, форзац=ы, блиц=и.

1.3. Кт деп туйук таныктарга токтогон сӧстӧр мензинер =ы эмезе =и кожулта алынганда, учындагы т танык тӱшпес, к танык г таныкка кӧчпӧй, ол ло бойы артар: проект=и, конспект=и, тракт=ы, контракт=ы, акт=ы.

1.4. Таныктардыҥ сть деп биригӱзине токтогон сӧстӧр =ы эмезе =и деп мензинер кожулта алынганда, ть таныктар тӱже берер, с дезе ӱнгӱр эжерине кӧчӧр: ведомость – ведомоз=ы, область – облаз=ы, повесть – повез=и, специальность – специальноз=ы, промышленность – промышленоз=ы.

1.5. Таныктардыҥ ст деп биригӱзине токтогон сӧстӧргӧ мензинер =ы эмезе =и деп кожулта кожулганда, сӧстиҥ учындагы ст солынбай, ол ло бойы артар: тракторист=и, крест=и, специалист=и, машинист=и, гимназист=и, артист=и, методист=и, пенопласт=ы, гимнаст=ы, пост=ы, бюст=ы.

1.6. Сӧс тунгак туйук табыштар темдектеген экиленген сс, тт деп таныктарга токтоп, мензинер =ы эмезе =и кожулта алынза, экиленген таныктардыҥ бирӱзи тӱже берет, бирӱзи дезе ӱнгӱр эжерине кӧчӧт: класс – клаз=ы, компресс – компрез=и, процесс – процез=и, конгресс – конгрез=и, киловатт – киловад=ы.

1.7. Бир ӱйелӱ ӧскӧ тилдеҥ кирген сӧстӧр нт, кт деп таныктардыҥ биригӱлерине токтоп, алтай тилде кӧп тооныҥ =лар кожултазын алынганда, орус тилдеги кӧп тооныҥ =ы кожултазы тӱшпес, кожо бичилер: унтылар, фруктылар.

Öскӧ тилдеҥ кирген јарталгыштарды чын бичиири:

Öскӧ тилдеҥ кирген јарталгыштарды бичииринде вариативность болор:

1) Орус =ный, =ый, =ский деп кожулталарлу бичилер: публицистический мар, педагогический институт, социально-экономический ӧзӱм;

2) Орус кожулталардыҥ ордына алтай =лык деп кожулталу бичилер: публицистикалык мар, педагогикалык институт, социал-экономикалык ӧзӱм;

3) кандый да кожулта јогынаҥ кыскарта бичилер: публицистика мар, педагогика институды, социал-экономика ӧзӱми.

Б. Б. Саналованыҥ ӧскӧ тилдердеҥ кирген сӧстӧрди чын бичиири јанынаҥ эткен јартамалын рецензенттер — Ӱредÿ ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ÿредÿ берер институттыҥ ишчизи А. С. Шокшиланова ла Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртыныҥ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи З. А. Боделукова бӱткӱлинче јӧмӧгӧндӧр. А. С. Шокшиланованыҥ темдектегениле, ээжилер чокум-јарт берилген. Ӧскӧ тилдеҥ кирген сӧстӧр =ы / =и мензинер кожулта алынып, кеп-бӱдӱми солынбай турза, школдо балдарга да бу сӧстӧрди бӱдӱмиле ылгаарга јеҥил болор. Анайда ок, ол ӧскӧ тилдердеҥ кирген ль таныктарга токтогон сӧстӧрди (фестиваль, кефаль, тефаль, автомобиль) бичиириле колбулу ээжи база керек деп темдектелген. Бу сӧстӧрди бичиири јанынаҥ ээжи алдындагы орфографияда бар, андый ла болуп артар.

IV СУРАК. Элес ӱндӱлерлӱ сӧстӧрдӧ чын бичиири. Бу суракла Институттыҥ билим ишчизи Б. Б. Саналова jетирӱ эткен. Мында ол јодро, тобрак, абра, чычрана, јудрук деп сӧстӧр јаҥжыкканы аайынча элес ӱндӱлер јогынаҥ бичилер деп јартады.

Jаҥы ээжилер аайынча, карын, келин, јарын деп сӧстӧрди бичииринде вариативность болор: карды, келди, јарды эмезе карыны, келини, јарыны. Алдындагы орфографияда бу сӧстӧр элес ӱндӱлер јогынаҥ бичилер учурлу болгон. Jе келин деп сӧсти темдектеп алза, Кырлыктыҥ келди эмес, Кырлыктыҥ келини деп айдар ла бичиир керек.

Анайда ок, јаҥы ээжилер аайынча, јалбырак, эбире, бедире деп сӧстӧрдӧ элес ӱндӱлер тӱжӱрилбей, бичилер учурлу. Алдындагы орфографияда бу сӧстӧр ы ла и таныктар јок бичилген.

Б. Б. Саналованыҥ элес ӱндӱлӱ сӧстӧрди чын бичиири керегинде јетирӱзинде айдылган ээжилерди Горно-Алтайск каладагы 7 № орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи А. Н. Хабарова јарадып турганын темдектеген. Улаган аймактагы Јазулу јурттыҥ школыныҥ ӱредӱчизи А. А. Кобенова јодро, тобрак, абра, чычрана, јудрук деп сӧстӧрди элес ӱндӱ табыжын тӱжӱрбей, толо бичиир керек ол эмезе эки вариантла бичиири керегинде шӱӱлте айткан. Институттыҥ билимчилери бу сӧстӧрди бичииринде вариативность болорыла јӧпсинбеген, элес ÿндÿ jогынаҥ бичиир ээжини артыргызып салар деп шÿÿлтеге келген.

V СУРАК. «Глаголдыҥ кеп-бÿдÿмдерин чын бичиири». Бу сурак аайынча институттыҥ ишчизи Н. Н. Тыдыкова мындый ээжилер аайынча jетирÿ эткен:

1. Глаголдордо эрин гармония экинчи ӱйеге јетире артат: болуп, согуп, јонуп, конуп, кöчӱп.

Ајару:

1) тӧзӧгӧдӧ [о], [ö], [у], [ӱ] табышту глаголдыҥ ӱчинчи ӱйезинде ле оноҥ ары ӱйелеринде эрин гармония бузула берет: мокор= → мокорып, кодор= → кодорып, ӧкпӧӧр= → ӧкпӧӧрип, ӧҥӧр= → ӧҥӧрип, кубул= → кубулып, курул= → курулып, öскӱр= → öскӱрип, јӱгӱр= → јӱгӱрип, кӱйдӱр= → кӱйдӱрип.

2) тӧзӧгӧдӧ [о], [ö], [у], [ӱ] табышту глаголдор й таныкка токтоп турза, эрин гармония онойдо ок бузулар: ой= → ойып, сой= → сойып, той= → тойып, корчой= → корчойып, оҥкой= → оҥкойып, чöй= → чöйип. Је кӱй= деп сӧстӧ эрин гармония бузулбай јат: кӱй= → кӱйӱп.

3) тӧзӧгӧдӧ [о], [ö], [у], [ӱ] табышту глаголдордо узун эрин чӧйилер ӱндӱлер бар болзо, эрин гармония онойдо ок бузулар: оот= → оодып, куур= → куурып, сӱӱн= → сӱӱнип.

2. Глаголдо экинчи ӱйеде турган залогтыҥ кожулталарында эрин гармония артып јат: кöрӱн=, согул=, сӱзӱш=, кӧрӱш=, јулдур=, јундур=, ӧрдӱр=, кӧмдӱр=, ӱстӱр=.

Ајару: 1) тӧзӧгӧдӧ [о], [ö] табышту глаголдор н, ҥ таныкка токтоп турган болзо, глаголдыҥ албан залогында эрин гармония бузула берет: албан залогтыҥ кожултазыныҥ =дур / =д?? ӱр вариантыныҥ ордына дыр= / =дир бичилет: кон= → кондыр, јон= → јондыр, тоҥ= → тоҥдыр, чӧҥ= → чӧҥдир; 2) тӧзӧгӧдӧ [о], [ö] табышту глаголдор й таныкка токтозо, залогтыҥ кожулталарында эрин гармония бузула берет: ойыл=, ойыш=, ойдыр=; сойыл=, сойыш=, сойдыр=; чӧйил=, чӧйиш=, чӧйдир=. Је кӱй= деп сӧстӧ эрин гармония бузулбай јат: кӱй= → кӱйдӱр; 3) тӧзӧгӧдӧ эрин чӧйилер [оо], [öӧ], [уу], [ӱӱ] табыштар бар болзо, глаголдордыҥ залогторында эрин гармония онойдо ок бузулар: оот= → оодыл, куур= → куурыш, сӱӱн= → сӱӱндир.

3. Глаголдыҥ тӧзӧгӧзи ле кожултаныҥ бириккенинде туйук таныктар экилене берер учуралдар:

1) т таныкка токтоп турган адалгыштарга =та / =те, =то / =тö кожулталар кожулза: булутта=, черетте, чотто=.

Ајару: Öрö айдылган ээжи кезик учуралдарда бузула берет, бу айалгада бир т бичилер: а) рт деп таныктарга токтогон глаголдордо: јурта=, јарта=, öртö=, уурта=; б) јаҥжыкканы аайынча бичилген глаголдордо: атан=, кете=, ото=, јыта=. Бу сӧстӧрди сананып алар керек.

2) т таныкка токтогон глаголдыҥ тӧзӧгӧзине албан залогтыҥ =тыр / =тир кожултазы кожулза: аттыр=, саттыр=, ооттыр=, эттир=, ийттир=.

3) т таныкка токтогон глаголдыҥ тӧзӧгӧзине ӧткӧн ӧйдиҥ =ты / =ти кожултазы кожулза: айтты=, јатты=, тутты, ӧтти=, черттир=.

4) к таныкка токтогон глаголдыҥ тӧзӧгӧзине =кыла / =киле деп кожулта кожулза: каккыла=, уккыла, бириккиле=, јеккиле=.

5) к таныкка токтогон глаголдыҥ тӧзӧгӧзине ӧткӧн ӧйдиҥ ле эреҥистиҥ =кан / =к??ен, =кон / =кöн деп кожултазы кожулза: уккан, јеккен, соккон, тöккöн.

6) п таныкка токтогон глаголдыҥ тӧзӧгӧзине =па, =пе деп токтодулу кожулта кожулза: таппа=, теппе=.

7) с таныкка токтогон глаголдыҥ тӧзӧгӧзине молjу кебердиҥ кожултазы кожулза: басса=, кессе=,

4. Глаголдыҥ тӧзӧгӧзи ле кожултаныҥ бириккенинде ӱндӱ табыштар экилене берер учуралдар:

1) глаголдыҥ ачык ӱйелӱ тӧзӧгӧзине келер ӧйдиҥ ле эреҥистиҥ =(А)р кожултазы кожулза: баштаар, иштеер, кожоҥдоор, кӧктӧӧр.

2) глаголдыҥ ачык ӱйелӱ тӧзӧгӧзине ле туйук таныкка токтоп турган тӧзӧгӧзине эреҥистиҥ =(А)АчЫ кожултазы кожулза: баштаачы, бараачы, иштеечи, келеечи, кожоҥдоочы, коноочы, кӧктӧӧчи, кӧрӧӧчи.

3) токтодулу глаголдыҥ тӧзӧгӧзине ӧткӧн ӧйдиҥ ле эреҥистиҥ =(Г)Ан кожултазы кожулза: јанбаган ― јанбаан, бербеген ― бербеен, јонбогон ― јонбоон, јӧмӧбӧгӧн ― јӧмӧбӧӧн. Бичиир тужында толо формазын тузаланар керек.

4) глаголдыҥ молjу кебериниҥ ле кӧп тооныҥ 1-кы ла 2-чи јӱзӱнинде турган кожулталары бириккенинде: барзабыс ― барзаас, барзагар ― барзаар, конзобыс ― конзоос, конзогор ― конзоор.

5) глаголдыҥ ӧткӧн ӧйиниҥ =ган кожултазы (токтодулу кеберинде база) ла кӧп тооныҥ 2-чи јӱзӱнинде турган =ыгар / =и???гер деп кожултаныҥ бириккенинде: баштаган+ыгар ― баштаганаар, баштабаган+ыгар ― баштабаганаар.

6) глаголдыҥ =ар, =атан / =й??? тан кожултазы (токтодулу кеберинде база) ла кӧп тооныҥ 2-чи јӱзӱнинде турган =ыгар / =и???гер деп кожултаныҥ бириккенинде: келер+игер ― келереер, келбез+игер ― келбезеер, апаратан+ыгар ― апаратанаар, апарбайтан+ыгар ― апарбайтанаар.

Н. Н. Тыдыкованыҥ глаголдыҥ кеп-бÿдÿмдерин чын бичиириле колбулу доклады аайынча Кан-Оозы аймакта Экинур jурттыҥ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи М. В. Сабина ла Горно-Алтайск каладагы 7 № орто ӱредӱлӱ школыныҥ ÿредÿчизи Ю. А. Мундукина бойлорыныҥ санаа-шÿÿлтелерин айдып, ээжилерди текши jараткан.

VI СУРАК. Ӧс адалгыштарды чын бичиири. А. Э. Чумакаев байрамдардыҥ, учурлу кÿндердиҥ аттары, документтердиҥ аттары, кеендик чÿмдемелдердиҥ, тÿÿкилик ле оноҥ до öскö кереестердиҥ аттары керегинде текши jетирÿ эткен. Н. Н. Тыдыкова тöзöмöлдöрдиҥ, предприятиелердиҥ ле фирмалардыҥ аттарын чын бичиири керегинде, ордендер, медальдар, кайралдар ла премиялардыҥ аттарын чын бичиири jанынаҥ jартамал эткен.

Байрамдардыҥ, учурлу кÿндердиҥ аттарын чын бичиири:

1. Бир сöстöҥ турган текши öткÿрилер байрамдардыҥ аттары jаан таныктаҥ бичилет: Масленица, Наурыз, Jылгайак.
2. Арасейдиҥ эл-тергеелик байрамдарыныҥ, учурлу кÿндериниҥ, анайда ок öскö дö байрамдардыҥ, учурлу кÿндердиҥ аттарыныҥ баштапкы сöзи jаан таныктаҥ бичилет: Jаҥы jыл, Ӱй улустыҥ телекейлик кÿни. Тÿҥдештирер: Горно-Алтайск каланыҥ кÿни, jе Каланыҥ кӱни.

Мындый байрамдардыҥ ла учурлу кÿндердиҥ аттары аҥылу бичилет: Jеҥÿниҥ Кÿни, Jастыҥ ла Иштиҥ байрамы, Россия Федерацияныҥ Конституциязыныҥ кӱни.

3. Окылу ла окылу эмес калыктардыҥ байрамдарыныҥ колболу аттарында кажы ла сöзи jаан таныктаҥ, дефис ажыра бичилет: Эл-Ойын, Чагаа-Байрам, Jажыл-Бӱр, Сары-Бӱр, Курбан-Байрам.
4. 4. Бажында тоолу байрамдардыҥ аттарында айдыҥ ады jаан таныктаҥ бичилет: 1 Май, 8 Март, 9 Май. Jылтоолоштыҥ кÿндерин темдектеп турган аттар кичинек таныктаҥ бичилет. Тÿҥдештирер: 9 Майла!, jе 9 майда Jеҥӱниҥ Кӱнин темдектейдис.
5. Кичинек таныктаҥ кажы бир улус ортодо эмезе биледе öткÿрилип турган байрамдардыҥ аттары бичилет: белкенчек, койу кöчö, чыккан кӱн, выпускниктер туштажар кӱн ле о.ö.

Документтердиҥ аттарын чын бичиири:

Документтердиҥ аттарында баштапкы сöзи, öс адалгыштар, эл-тергеелик бийик jамылардыҥ ла титулдардыҥ аттары jаан таныктаҥ бичилет: Россия Федерацияныҥ конституциязы, Амыр-энчÿ керегинде пакт, Россияныҥ Президентиниҥ Федерал Jуунга баштанузы, Алтай Республиканыҥ Башчызыныҥ, Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ jарлыгы, Алтай Републиканыҥ «Тилдер керегинде» jасагы; Федеративный jöптöжÿ, Экономикалык политика керегинде меморандум, Наjылык керегинде jöптöжÿ ле о.ö.

Тÿÿкилик ле оноҥ до öскö кереестердиҥ аттарын чын бичиири:

1. Тÿÿкилик кереестердиҥ колболу аттарында баштапкы сöзи ле öс адалгыштар jаан таныктаҥ бичилет. Ол аттар кавычка jок берилет: Мактыҥ кереези, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ кереези, П. Суховтыҥ кереези.

Аjару: Ада-Тöрöл учун Улу jууда корогондорго учурлаган кереес-мемориал деп атта улу деп сöс jаан таныктаҥ бичилет, нениҥ учун дезе бу тÿÿкилик керектиҥ адын анайда бичиири тилге кирип калган: Ада-Тöрöл учун Улу jуу.

2. Археологиялык кереестердиҥ колболу аттарында jаан таныктаҥ кöп сабазында öс адалгыш болуп турган баштапкы сöзи бичилет: Пазырыктыҥ корумдары, Туйактуныҥ корумдары, Улалудагы турлу.

Аjару: Элбеде берилген аттардыҥ ичинде археологиялык кереестердиҥ аттары кавычкада бичилет: «Пазырыктыҥ корумдары» деп археологиялык комплекс, «Кÿр-Кечÿ» деп археологиялык комплекс.

3. Ар-бÿткенниҥ кереестериниҥ алтай эмес колболу аттарында jаан таныктаҥ баштапкы сöзи бичилер. Айдылган аттар кавычка jок берилер: Таш мешкелер, Кызыл öткÿш.
4. Топонимдердиҥ колболу аттарында эки сöзи экÿлези jаан таныктаҥ бичилер, сöстöрдиҥ ортозында дефис тургузылар: Ӱч-Сÿмер, Ак-Чолушпа.
5. Ар-бÿткенниҥ кереестериниҥ аттарында jаан таныктаҥ баштапкы сöзи ле öс адалгыштар бичилер: Ар-бÿткенниҥ «Ӱч-Сÿмер» деп паркы, Ар-бÿткенниҥ «Ак-Чолушпа» деп паркы.

Аjару: Кереестиҥ адын jери аайынча адап турза, ол ат кавычка jок бичилер, jерди темдектеп турган баштапкы сöс jаан таныктаҥ бичилер, темдектезе, Сайлугемдеги эл парк, Шавланыҥ заказниги.

Кеендик чÿмдемелдердиҥ аттарын чын бичиири:

Кеендик чÿмдемелдердиҥ аттары кавычкада бичилер: «Маадай-Кара» деп спектакль, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ «Кадын jаскыда» деп jуругы, П. В. Кучияктыҥ «Чейнеш» деп драмазы.

Аjарулар:

1. Тöс оҥдомолды темдектеп турган сöстöҥ (симфония, соната ла о.ö.), чÿмдемелдиҥ ээчий номеринеҥ ле автордыҥ öбöкöзинеҥ турган кеендик чÿмдемелдиҥ ады кавычка jок бичилер. Jаан таныктаҥ jаҥыс ла автордыҥ öбöкöзи бичилер: Бетховенниҥ тогузынчы симфониязы, Шопенниҥ баштапкы балладазы.
2. Кеендик чÿмдемелдердиҥ jартамал бичимелдеринде jуруктардыҥ, скульптуралардыҥ ла о.ö. ады кавычка jок бичилер: М. Бабаков. Чабандар, И. И. Ортонулов. Туулардагы кöл.

Тöзöмöлдöрдиҥ, учреждениелердиҥ, предприятие ле фирмалардыҥ аттарын чын бичиири:

Тöзöмöлдöрдиҥ, учреждениелердиҥ, предприятие ле фирмалардыҥ аттары јаан ла кичинек таныктаҥ бичилер, кавычкаларга алынар ол эмезе алынбас.

1. Официальный атта бастыра сӧстӧр јаан таныкла бичилер учуралдар:

1) jаан учурлу телекейлик организациялардыҥ, бийик эл органдардыҥ ла учреждениелердиҥ аттарында бастыра сӧстӧр јаан таныктаҥ бичилер: Бириккен Нациялардыҥ Организациязы, Эл Дума, Федерал Јуун, Федерацияныҥ Соведи;

2) jербойындагы эл органдардыҥ ла учреждениелердиҥ аттарында анайда ок бастыра сӧстӧр јаан таныктаҥ бичилер: Алтай Республиканыҥ Эл Курултайы, Алтай Республиканыҥ Башкарузы.

2. Официальный атта баштапкы сӧс јаан таныктаҥ бичилер учуралдар:

1) телекейдиҥ ле Россияныҥ организацияларыныҥ ла јаҥныҥ органдарыныҥ аттарында: Телекейлик валюталык фонд, Бастырателекейлик банк, Амыр-энчÿниҥ бастырателекейлик соведи, Конституционный jаргы, Ӱстиги jаргы.

Ајару: 1. Јаҥныҥ органдарыныҥ кыскарта айдылган аттары јаан таныктаҥ бичилер: Дума (тӱҥдештирер: Эл Дума), Россияныҥ Прокуратуразы (тӱҥдештирер: Россия Федерацияныҥ Генеральный прокуратуразы); 2. Ӱч эмезе кӧп компоненттӱ организацияныҥ адында таҥынаҥ бичилер öс ат бар болзо, ол јаан таныктаҥ бичилер: Россия Федерацияныҥ Тöс банкы (тӱҥдештирер: Тӧс банк), Россияныҥ Пенсионный фонды (тӱҥдештирер: Пенсионный фонд).

2) Россияныҥ тӧс учреждениелериниҥ ле эл-јондык организациялардыҥ аттарында: Тыш керектердиҥ министерствозы, Печать ла jетирÿлердиҥ министерствозы, Россияныҥ камааны jок профсоюзтарыныҥ федерациязы, Текшироссиялык эл-jондык фронт;

3) телекейлик тӧс учреждениелердиҥ ле эл-јондык организациялардыҥ аттарында: Профсоюзтардыҥ бастырателекейлик федерациязы, Jииттердиҥ телекейлик биригӱзи;

4) политикалык партиялардыҥ аттарында: Россияныҥ либерал-демократиялык партиязы, Россия Федерацияныҥ коммунист партиязы, Россияныҥ аграр партиязы, Индияныҥ национал конгрези. Је: «Бирлик Россия» деп партия;

5) jербойындагы јаҥ органдардыҥ учреждениелериниҥ аттарында: Алтай Республиканыҥ акча-манат аайынча министерствозы, Алтай Республиканыҥ jурт ээлем министерствозы, Алтай Республиканыҥ jасакберим ле национал политика аайынча комитеди, Алтай Республиканыҥ акча-манат, калан ла экономикалык политика аайынча комитеди.

Ајару: Официальный документтерде јаҥ органдардыҥ аттары, анайда ок башчы, президент деп сӧстӧр јаан таныкла бичилер, официальный адыла тузаланбаза, кичинек таныктаҥ бичилер: Алтай Республиканыҥ Башчызыныҥ ла Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ бирлик аппарады. Је: башчыла куучындажар, башкаруныҥ туразы.

6) билим учреждениелердиҥ ле ӱредӱ заведениелердиҥ аттарында: Педагогика билимдердиҥ академиязы, С.С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билим-шиҥжÿлик институды, Горно-Алтайсктагы эл университет;

7) культураныҥ учреждениелериниҥ аттарында: Наjылыктыҥ туразы, Бичиичилердиҥ туразы, Культура байзыҥы;

8) промышленостьтыҥ ла саду предприятиелердиҥ аттарында: Алтайдыҥ тракторлор эдер заводы, Бӧс согор фабрика, Бичик садар тура, Öдÿк садар тура;

9) кавычкада турган сӧстиҥ баштапкы таныгы ла ӧс аттар анайда ок јаан таныктаҥ бичилер: ООО «Кӱнниҥ энергиязы», АО «Водоканал».

Кавычкалу бичилер учуралдар:

1) предприятиелердиҥ, фирмалардыҥ, компаниялардыҥ, кооперативтердиҥ, эл-јондык организациялардыҥ, конор туралардыҥ, театрлардыҥ ла оноҥ до ӧскӧ биригӱлердиҥ аттарында: кооператив «Бош-Туу», ООО «Майма сӱт», ООО «Алтын-Суу», ООО «Горно-Алтайсктыҥ типографиязы», ГТРК «Эл Алтай», «Алтайдыҥ Чолмоны» газет, конор тура «Туулу Алтай», кинотеатр «Киноныҥ планетазы»;

2) банктардыҥ аттарында: коммерциялык банк «Ноосфера», коммерциялык банк «ВТБ»;

3) jӱзӱн-јӱӱр организациялардыҥ, комплекстердиҥ аттарында: «Чуйдыҥ jолыныҥ jаҥы öйи» деп jондык биригÿ, ООО «Агашэлитстрой», ООО ТК «Манжерок».

Кавычка јок бичилер учуралдар:

1) тöзöмöлдиҥ, учреждениениҥ, предприятиениҥ ӧскӧ сӧстӧрдӧҥ камааны јок бойыныҥ ӧс адында: РАН-ныҥ Тил билим институды, Россияныҥ эл гуманитар университеди, Горно-Алтайсктагы эл университет.

2) предприятие, тӧзӧмӧл эмезе башкартуныҥ аттарында: Автоваз, Гидропроект, Алтайстрой, Кош-Агаштыҥ администрациязы.

3) организацияныҥ, тӧзӧмӧлдиҥ адында адыла адалган деп сӧс бар болзо: М.В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотека.

4) Информациялык агенстволордыҥ аттарында: Интерфакс, Рейтер, Аль-Джазира.

Ордендер, медальдар, кайралдар ла премиялардыҥ аттарын чын бичиири:

Алтай тилде ордендер, медальдар, кайралдар ла премиялардыҥ аттары кавычкалу ла кавычка јок бичилер.

1. Кавычкалу бичилери:

1) кавычканыҥ кийнинде деп болушчы сӧстӱ эмезе деп јок бичилер:

а) кавычканыҥ кийнинде деп сӧстӱ бичилери: «Jалтанбазы учун» деп медаль, «Иштиҥ ветераны» деп медаль, «Маршалдыҥ Чолмоны» деп темдек, «Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелÿ ишчизи» деп кÿндÿлÿ ат, «Таҥ Чолмон» деп орден, «Герой-эне» деп орден, «Иштиҥ ветераны» деп темдек.

б) кавычканыҥ кийнинде деп сӧс јок бичилери: «Jалтанбазы учун» медаль, «Иштиҥ ветераны» медаль, «Маршалдыҥ Чолмоны» темдек, «Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелÿ ишчизи» кÿндÿлÿ ат, «Таҥ Чолмон» орден, «Герой-эне» орден, «Иштиҥ ветераны» темдек.

2) кавычканыҥ ичинде турган орден, медаль, кайрал ла премиялардыҥ аттарыныҥ баштапкы сӧзи ле оныҥ ичинде ӧс адалгыш бар болзо, олор јаан таныктаҥ бичилер: I -кы степеньдÿ «Энениҥ магы» орден, «Jуучыл jедимдери учун» деп орден, «1941 – 1945 jj. Ада-Тöрöл учун Улу jууда Германияны jеҥгени учун» медаль, «Јайым Россияныҥ коручызына» деп медаль, «Иштиҥ ветераны» деп темдек, «Россия Федерацияныҥ профессионал бийик ÿредÿзиниҥ кÿндÿлÿ ишчизи» деп темдек, «Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи» деп кӱндӱлӱ ат, «Алтын амалдай» деп премия.

Ајару: 1. Орден эмезе медальдыҥ адында јеҥӱ, герой деп сӧстӧр бар болзо, олор јаан таныкла бичилер: «1941 – 1945 jj. Ада-Тöрöл учун Улу jуудагы Jеҥÿниҥ 50 jылдыгы» деп юбилейный медаль, Россия Федерацияныҥ Геройыныҥ «Алтын чолмон» деп медали; 2. Кезик ордендер ле медальдардыҥ аттарында јаҥжыкканы аайынча бастыра сӧстӧр јаан таныкла бичилер: «Таҥ Чолмон» орден, «Кÿндÿниҥ Темдеги» орден, «Серп ле Маска» деп алтын медаль.

2. Кавычка јок бичилери:

1) ордендер, медальдар, кайралдар ла премиялардыҥ аттары кавычка јок турза, баштапкы сӧзи јаан таныктаҥ бичилер. Бу аттарда ӧс адалгыш бар болзо, ол јаан таныктаҥ бичилер: Наjылыктыҥ ордени, Ада-Тöрöл учун jууныҥ I-кы степеньдÿ ордени, Агару Георгийдиҥ ордени, Г.И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган республикан премия, Мактулу грамота.

Ајару: СССР-диҥ ӧйиниҥ кезик ордендериниҥ ле медальдарыныҥ аттарында «орден» ле «медаль» деп сӧстӧрдöҥ башка ӱзе сӧстӧр јаан таныктаҥ бичилер: Кызыл Мааныныҥ ордени, Кызыл Чолмонныҥ ордени, Октябрьдыҥ Революциязыныҥ ордени.

Öс адалгыштарды чын бичиириниҥ ээжилерин jарадып, бойыныҥ сöзин Алтай Республиканыҥ ÿредÿ ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ÿредÿ берер институттыҥ алтай тилди ле литератураны ÿредер методиказыныҥ кафедразыныҥ башкараачызы Ж. И. Амырова ла В. К. Плакастыҥ адыла адалган ресгимназияныҥ ӱредӱчизи У. Н. Текенова айткан.

Алтай тилдиҥ орфографиязына кийдирилип јаткан јаҥыртулар ла солынталар кыска ӧйдиҥ кереги эмес. Бу аайынча ӱредӱ ле билимниҥ министриниҥ баштапкы ордынчызы О. Б. Болтошева алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ ээжилерин јӱрӱмге кийдирери бир канча этаптаҥ турар деп јартаган.

Адакыда Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ билимчилери тегерик столдыҥ туружаачыларына, анчада ла рецензенттерге — С. Б. Сарбашевага, У. Н. Текеновага, Ж. И. Амыровага, Р. У. Ютеевага, А. С. Шокшилановага, Ю. А. Мундукинага, М. В. Сабинага, Н. Г. Сулуковага, З. А. Боделуковага, А. О. Тахановага, М. А. Бибиевага, А. Н. Хабаровага, А. А. Кобёновага — алкыш-быйанын јетирет.

Ӧрӧги айдылган алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ ээжилериниҥ сурактары аайынча јилбиркеп турган улус Алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлик институдыныҥ тил бӧлӱгине баштанар аргалу.

Тил бӧлӱгиниҥ ишчилери: А.Майзина, Б. Саналова, Н. Тыдыкова, А.Чумакаев