Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтайдыҥ алтындый бичиктериниҥ байрамы

26.03.2019

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотека тулаан айдыҥ 18-25 кӱндеринде «Алтайдыҥ Бичиги» («Книга Алтая») деген байрамды ӧткӱрди.

 

«Алтайдыҥ Бичиги» деген байрамныҥ окылу ачылтазы эл библиотекада тулаан айдыҥ 18-чи кӱнинде кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧткӧн. Бичиктердиҥ байрамы 2013 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ культура аайынча министерствозыныҥ јӧмӧлтӧ-болужыла јылдаҥ јылга тебӱ алынып, ичкери барат. Јаан јолын алынган јакшынак јаҥжыгу аайынча бу кӱндерде башка-башка ууламјылу кӧдӱриҥилер: «Алтайда кепке базылган» деп адалган кӧрӱ (јаҥы бичиктердиҥ таныштырузы), кӱрее куучындар, санат устарыныҥ јайаандык эҥирлери, бичиичилерле, билимчилерле, журналист-терле, јурукчыларла јайаандык туштажулар тӧзӧмӧлдӱ ӧтти.

Кӧдӱриҥиниҥ амадузы — эл-јонды Алтайдыҥ чӱмдемел байлыгыла јилбиркедери, краевед бичиктиҥ учурын јартаары, јаанды-јашты кычырзын деп, би-чикке тартары, онойдо ок библиотекалар ортодо ӧмӧ-јӧмӧ колбуларды элбедери, кычыраачылар бичиктерле, оныҥ авторлорыла јууктада, эрчимдӱ танышсын. Библиотеканыҥ фондторын јаҥы бичиктерле јеткилдеери, толтырары база бир каруулу иш болуп јат.

Бу байрамныҥ гран-кыйузы јылдаҥ јылга элбеп јатканын башка-башка јылдарда ӧткӱрилген јайаандык иш лапту керелеп јат. Темдектезе, 2014, 2016 јылдарда јаан байрамда крайдыҥ В. Я. Шишковтыҥ адыла адалган билим библиотеказы эрчимдӱ турушкан. 2015 јылда Кош-Агаш аймактыҥ, 2016 јылда Кӧксуу-Оозы аймактыҥ бичиктериниҥ кӱндери тыҥытту ӧткӧн эди. Оныҥ кийнинде 2017-2018 јылдарда кеендиктиҥ, јайаандыктыҥ устары Т. Чанчибаевала, А. Дмитриевле, Н. Бельчековала, З. Торбоковала, Н. Унуковала ундылбас туштажулар болгон. Былтыр байрам ӧйинде, темдектезе, «Книга Алтая: проблемы издания, распространения и перспективы развития» деп адалган солун кӱрее куучын ӧткӧн. Ольга Ельдекованыҥ «Россыпи Алтая» деп ӱлгерлик јуунтызыныҥ таныштырузы болгон, Алтай Республиканыҥ нерелӱ журналисти, Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы Нина Бельчековала  ӧткӧн јайаандык эҥирде кычыраачылар јилбиркеп турушкан.

Шак бу «Алтайдыҥ Бичиги» деген байрамныҥ шылтузында эл библиотека јылдыҥ ла јаҥы, јилбилӱ бичиктерди илезине чыгарып, кычыраачыларды меҥдеп, јилбиркеп таныштырат. Алтайдыҥ алтын судурдый бичиктери бичиктиҥ учурын билер, баалаар ла кычырарын недеҥ де артык јакшызынып, артыксынып турган-дарды бириктирет. Бичикке учурлалган байрам текши калыктыҥ байрамы ине.

Эл библиотеканыҥ быјыл ӧткӱрген байрамында јаҥжыкканы аайынча Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик инсти-туды, республикан чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» деп байзыҥ-јурт, ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер республикан институт, ГАГУ, балдардыҥ республикан библиотеказы эрчимдӱ турушты. Онойдо ок байрам ӧйинде «Лира» деген чӱмдемел клубтыҥ јууны, Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчылары Зоя Топчинала, Качканак Багыровло, Павел Кедечиновло «Јолдорыс бирликке, јолдыктарыс калыкка» деген туштажу эҥир, Ольга Молчанованыҥ «Энциклопедия названий мест Горного Алтая» деп эки томноҥ турган бичигиниҥ таныштырузы солун болды. Кычыраачылар јурукчы-кееркедеечи Алексей Дмитриевтиҥ јаҥы кӧрӱзиле соныркап таныштылар. Јурукчы Леонид Соловьевтыҥ «Повесть о Ходже Насреддине» деген бичигине јураган јуруктарын кӧргӧн улус бийик баалады.

Кычыраачылар, айылчылар канча кӱнниҥ туркунына онойдо ок кӧрӱге тургузылган «Издано на Алтае-2018», «Издание Алтайского края» деген экспозицияларла јууктада таныштылар.

«Алтайдыҥ Бичиги» деген јап-јакшынак байрамныҥ туружаачыларын АР-дыҥ культуразыныҥ министриниҥ ордынчызы Елена Шатина, Алтай Республиканыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ председатели, Алтай Республиканыҥ Эл бичиичизи, РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, Арасейдиҥ чӱмдӱ сӧс академиязыныҥ академиги Бронтой Бедюров, Алтай Республиканыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ јааны Борис Алушкин уткыдылар. Культураныҥ ла санаттыҥ јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжиниҥ «Шуну» (башкараачызы Мансур Тонов) деген јайаан ӧмӧлиги кӱӱлик сыйын сыйлады.

Јакшынак јаҥжыгу аайынча байрам бичиктердиҥ «Алтайда 2018 јылда кепке базылган» деп адалган ширтемел-таныштырудаҥ башталган. Кӧрӱде ӧткӧн јылда эл библиотеканыҥ фондына «Об обязательном экземпляре документов Республики Алтай» деген јасак аайынча келген, онойдо ок республикадаҥ, ӧскӧ јерлердеҥ алган ла сыйлалган бичиктер чыгарылды. Солун таныштыруны библиотеканыҥ ишчизи Сырга Белеева ӧткӱрди.

«Алтайдыҥ Бичиги» деген байрам ӧйинде балдардыҥ республикан библиотеказы 1-кы талалык краевед диктантты ӧткӱргени солун. Баштапкы ла катап ӧткӧн диктант Туулу Алтайдыҥ јарлу государственный ла јондык ишчизи М. В. Карамаевтиҥ чыкканынаҥ ала 90 јылдыгына учурлалган. Михаил Васильевич бойыныҥ ӧйинде Алтай Республиканыҥ бӱгӱнги кӱндеги ӧзӱминиҥ бек тӧзӧгӧзине јарамыкту ишти једимдӱ, ак-чек бӱдӱрген.

Диктанттыҥ амадузы — таланыҥ эл-јоныныҥ краеведение аайынча билгирин элбедери, тӱӱкиле, культурала билгирин тереҥжидери болгон деп темдектеер керек. Оныҥ туружаачыларына краеведениеле билгирин кемнеҥ де камааны јогынаҥ баалаар арга берилди. Туружаачыларга 45 минуттыҥ туркунына (јаан улуска 30 ла балдарга 10 тестовый сурак) сурактарга каруулар берер керек болуптыр. Јакылталарды бӱдӱреле алатан текши балл — 30 (чын каруу учун) ла 10 балл — балдарга. Диктанттыҥ турултазы оны ӧткӱргенинеҥ ала 10 кӱнниҥ туркунына кӧрӱлер. Кажы ла туружаачыда бойыныҥ номери бар. Ол номерле турултазын балдардыҥ республикан библиотеказыныҥ сайтынаҥ кӧрӧр арга бар. Эмезе библиотекага келип, угарга јараар. Ончо сурактарга чын каруулар бергендер јеҥӱчилдер болуп чыгар, дипломдорло кайралдадар.

Республикан акцияда турушкан 200-теҥ ажыра туружаачылардыҥ айтканыла, тестовый јакылталардагы сурактар јилбилӱ, тузалу болгон. Балдардыҥ ресбиблиотеказыныҥ ӧмӧлиги краевед диктант јылдыҥ ла ӧткӱрилер, туружаачылардыҥ тоозы кӧптӧӧр деп иженет.

«Алтайдыҥ Бичиги» деген байрамда ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер институт ӧткӧн јылда чыгарган бичиктериниҥ таныштырузын сӱреен солун ӧткӱрди. АР-дыҥ ӱредӱ ле билим министерствозы ла бу институт республиканыҥ башкарузыныҥ јӧмӧгӧниле алтай тилдиҥ ӧзӱмине јарамыкту каруулу ишти кӧнӱ ле тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрет. Таланыҥ башкарузы оогош болчомдорго, баштамы школдыҥ, орто ло јаан класстардыҥ ӱренчиктерине ӱренер бичиктерди, методикалык ууламјыларды, алтай чӧрчӧктӧрди (оогош бичигештер), кӧргӱзӱ материалдарды чыгарарына керектӱ акчаны чыгарат.

Ӧткӧн јылда институттыҥ ижи турулталу, тузалу болгонын таныштыру лапту кӧргӱсти. Институттыҥ кафедразы авторлорло эрчимдӱ иштеп, ӱредӱ-методикалык 34 бичик белетеп чыгарган. Онойдо ок  ӧткӧн јылда болчомдорго ӧҥдӱ јакшынак 7 бичигеш чыккан. Балдардыҥ «Солоҥы» журналыныҥ редакторы Кӱлер Тепуков «Торко-Чачак», «Ӧскӱс кызычак», «Куштардыҥ маргааны», «Агас ла койон» деп чӧрчӧктӧрин белетеп јазаган. Јуруктарла јайалталу јурукчы Саяна Темеева кееркеткен.

Таныштыруда институттыҥ ижиниҥ турултазы (2018 јылдыҥ) башка-башка ууламјыларла тӧзӧмӧлдӱ, јилбилӱ кӧргӱзилди. Мында ӱренер бичиктер, чӧрчӧктӧр,  мультиктер башка-башка ууламјыларла толо кӧргӱзилди.

Солун таныштыруныҥ туружаачыларын Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Ольга Болтошева уткып, министерствоныҥ ла институттыҥ ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӱрип јаткан ижиниҥ амадузы, учуры јанынаҥ айтты. Онойдо ок институттыҥ, алтай кафедраныҥ эткен ижиле алтай кафедраныҥ јааны Жанна Амырова, методисти Олеся Иркитова элбеде таныштырды.

Таныштыруда баштамы ла орто класстардыҥ ӱренчиктерине туба јарчаала тургузылган «Алтын-Тайга» деп бичиктиҥ авторлорыныҥ адынаҥ Анастасия Тодожекова сӧс айтты. Туба тилле чыккан баштапкы бичик туба балдарга сӱреен керектӱ. Авторлор мынаҥ ары бу тузалу ижин улалтар амадулу болуптыр.

Ӧткӧн јылда «Алтай тилди ӧскӱрери» деген программала, таланыҥ билим ле ӱредӱ аайынча министерствозыныҥ баштаҥкайыла «Эл Алтай» телерадиокомпания 5 мультфильмди алтай тилге кӧчӱрип, сӱреен керектӱ ишти бӱдӱрген. Таныштыруда «Эл Алтайдаҥ» режиссер Эрелдей Бештинов туружып, мультиктерди алтай тилге кӧчӱрип јазаары јанынаҥ иштеген сурактар јанынаҥ јакшы јетирӱ этти. Уур-кӱчтер бар да болзо, бу ишти улалтарыс деп айтты.

Туружаачыларды «Солоҥы» журналдыҥ баш редакторы Кӱлер Тепуков јакшынак кӧдӱриҥиле уткып, алтай тилдиҥ учуры, чыгып турган чӧрчӧктӧрдиҥ, мультиктердиҥ учуры јанынаҥ бойыныҥ шӱӱлтелерин айтты.

Институт калыктыҥ тилин корып, чеберлеп ӧскӱрер амадула бӱдӱрип јаткан ижин база бир солун, јакшы, тузалу керек ажыра кӧргӱскенин јуулган улус, балдар (7-чи школдыҥ) јилбиркеп кӧрдилер. База ла ӧткӧн јылда болчомдорго алтай тилле кӱӱлик видеоклиптер согулган, коштой  ло караоке салылган. Јап-јакшынак, чыҥдый видеоклипти «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ фотокорреспонденти Е. Бутушев соккон, јазаган. Бу јайаан иште Улаган аймактыҥ балдарыныҥ ады јарлу «Јаш-Канат» деген ӧмӧлиги (башкараачызы Айана Те-меева)  эрчимдӱ турушкан. Сӱреен солун видеоклиптиҥ туружаачылары Яна Тадинова «Энемниҥ чайы» ла Дамир Баграшев «Айучак» деп кожоҥды кожоҥдодылар. Онойдо ок «Јаш-Канат» јайаан ӧмӧлик видеоклипке кирген бир канча кожоҥын кӧрӧӧчилерге сыйладылар. Јуулгандарга Айана Темеева, Евгений Бутушев бу иштиҥ учуры, оны белетегени јанынаҥ куучындадылар.

Институттыҥ балдарды ӱредер бичиктериниҥ таныштырузында филология билимдердиҥ докторы, профессор Нина Киндикова «П. А. Чагат-Строевти кычыра-лы», «Нина Бельчекованы кычыралы» деген бичиктер јанынаҥ айтты. Ол онойдо ок бичиичи Јыбаш Каинчинниҥ чыкканынаҥ ала 80 јылдыгына учурлай чыккан альбом керегинде база бойыныҥ сӧзин айтты.

Институт алтай тилдиҥ учурын кӧдӱрери јанынаҥ ӧткӱрип јаткан элге-јонго тузалу ижин лапту, јакшы ӧткӱрди.

К. ПИЯНТИНОВА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина