Алтайдын Чолмоны

Эре-Чуйдыҥ јылдызы

26.03.2019

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл драма театрда тулаан айдыҥ 14-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Роман Саланхановтыҥ «Алтайыма, элиме» деп адалган таҥынаҥ ойын-концерти ӧтти.

Роман Владимировичтиҥ эне-тӧрӧл алтайы Эре-Чуй, Кӧкӧрӱ јурт. Адазы Владимир Јыргалович «40 лет Октября» деп колхозто одус јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына тискинчи болуп иштеген. Энези Анипа Куйруковна педучилищени божодоло, баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи болуп иштеген, оныҥ кийнинде јуртсоветтиҥ специалисти болуп иштеерге кӧчӱрилген. Бу ижинде Романныҥ энези одус беш јыл ак-чек иштеген. Байлык ченемелдӱ ле билгири бийик, једимдӱ ижи учун «За безупречную службу перед Республикой Алтай» деген темдекле кайралдаткан.

Ада-энезиниҥ эрке-торко баатыр уулы Роман оогоштоҥ ала кожоҥдоорго, албаты ойноткыларыла ойноорын јакшызынатан. Романныҥ айтканыла, кӱӱге сӱӱшти, јилбӱни, јайаан јолды уулчакка энези ачкан. Уулыныҥ јайалтазын энези јӱрегиле сескен, билген. Шак оныҥ учун ол энезин баштапкы ӱредӱчизи деп баалап, тооп, оморкоп, быйанду јӱрет.

Роман Ю. А. Бектургановтыҥ баянла ойногонын јӱрӱминде баштапкы катап кӧрӧлӧ, государственный филармонияныҥ ойын-концертинде болуп, В. Е. Кончевтиҥ башка-башка кӱӱлик ойноткыларла ойноп јатканын кӧргӧн кийнинде, бу ла улуска тӱҥей болор деген кӱӱн-санаа келген. Чаҥкыр амаду јииттиҥ кӧксине конгон. Ол ойын-концертте ле Абакандагы кӱӱлик училище керегинде соныркап уккан.

Онойып, тогус класстыҥ кийнинеҥ Рома Абакандагы кӱӱлик училищеге ӱренерге кирет. Эре-Чуйдыҥ јайаан јайалталу уулыныҥ чаҥкыр амадузы јӱрӱмде бӱткен. Ол училищени једимдӱ тӱгезет. Оныҥ кийнинде культураныҥ ла санаттыҥ Алтайский академиязын божодып, јирме јылдаҥ ажыра таланыҥ культура бӧлӱгинде тыҥытту иштеп јат.

Јайаандык јолыныҥ чике бажында јап-јакшынак улуска учурап, ол бойыныҥ јерин, ижин кеендик телекейинде тапкан. Јакшы улустыҥ јакшызы, быйаны јаан деген сӧстиҥ учурын ол билер. Јылдарла ченемел де, једимдер де, јеҥӱлер де келген. Ол бойыныҥ тӧрӧл аймагында кӱӱлик санаттыҥ ичкери ӧзӱми учун сӱреен јакшы иштеп јатканыла јерлештери оморкойт. Бӱгӱнги кӱнде Роман Саланханов Алтай Республиканыҥ јарлу, танылу, талдама кӱӱ чӱмдеечизи, кӱӱчизи, кожоҥчызы деп јолду чотолот. Шак онызын «Алтайыма, элиме» деп ойын-концерти база катап кереледи. Јаан ойын-концертте аншлаг болды. Кӧп тоолу кӧрӧӧчилер Романныҥ концертин кӧрбӧгӧнин карамдап јат. Айса болзо, кӱскиде, сары бӱрде, ол бу ойын-концертин эл театрда база катап кӧргӱзер. Мынызы кӧп тоолу кычыраачылардыҥ, кӧрӧӧчилердиҥ јайаан јайалталу јерлежине амадап берген сурагы болзын…

Јер-телекейде ады јарлу «Тала» деген албаты ӧмӧлигин билбес кижи бачым ӱстине табылбас болор. Шак бу ӧмӧликти тӧзӧгӧн кижи ле оныҥ художественный башкараачызы Роман Саланханов. Роман ла Вера Саланхановтордыҥ нак билези республикада амыр-энчӱ јуртап јаткан калыктардыҥ јайаандыгын, јаҥжыгуларын, культуразын чеберлееринде, ӧскӱреринде сӱреен јаан учурлу, тузалу јӧмӧлтӧ-болужын јетирет. Роман Владимировичтиҥ ле Вера Чокпоровнаныҥ ады-јолдоры таланыҥ культура ла санат бӧлӱгинде јарлу, танылу. Олор экӱ, темдектезе, 2000 јылда «Таҥдак» деген инструментально-хореографиялык ӧмӧликти тӧзӧгӧн. 2008 јылда «Таҥдакка» албаты (образцовый) ӧмӧлиги деп бийик ат-нере адалган. «Таҥдактыҥ» јер-телекейде болбогон јери јок деп айдарга јараар. Јайаан ӧмӧлик республиканыҥ, албатыныҥ оморкодузы болуп јат.

2017 јылда Вера Саланханова Алтай Республиканыҥ эҥ артык хореографы деп адалган эди. Бот, Эре-Чуйда мындый јакшы, јайаандык биле бар.

2008 јылдаҥ ала Р. Саланханов балдардыҥ санат школыныҥ јааны болуп тӧзӧмӧлдӱ иштеп јат. Ол бу да ижин бийик кеминде бӱдӱрет. Темдектезе, 2016 јылда Санкт-Петербургта ӧткӧн «Россияныҥ балдарыныҥ ӱзеери ӱредӱзиниҥ эҥ артык 100 организациязы» деген бастырароссиялык кӧрӱ-маргаанында «Балдардыҥ эҥ артык санат сургалы» деген ууламјыда Р. В. Саланхановтыҥ башкарып јаткан сургалы дипломло кайралдаткан. Бу ла кӧрӱ-маргаанда «Јылдыҥ директоры» деген бийик атла Р. Саланханов адаткан.

Эре-Чуйдыҥ алып-баатырыныҥ јайаандык ижинде, јӱрӱмдик јолында база бир чаҥкыр амадузы эл оркестрди тӧзӧӧри болгон. Је бӱгӱнги кӱнде оныҥ канча јылдардыҥ туркунына јӱрегинде алып јӱрген амадузы бӱткен. Кош-Агаш аймактыҥ јааны Серикжан Кыдырбаевте бойыныҥ эл оркестри бар болуптыр. Эл оркестрде орус, алтай, казах калыктардыҥ кӱӱлик ойноткылары. Республикада бӱгӱнги кӱнде јаҥыс ла бу аймакта амыр-энчӱ, эптӱ-јӧптӱ јуртап јаткан калыктардыҥ эл оркестри бек тӧзӧгӧлӱ. Чокым ууламјыла иштеп јаткан эл оркестр Роман Владимировичтиҥ турумкай ижиниҥ шылтузында јаан јолына чыккан деп айдарга јараар.

Бойыныҥ ӧйинде ол Абаканда ӱредӱзин тӱгезип, Улаган аймакта ӱредӱчиниҥ ижин баштаган. «Алтайыма, элиме» деп адалган ойын-концертинде оныҥ эҥ баштапкы ӱренчиктери ӱредӱчизине, таскадаачызына алкыш-быйанын айдып, эрчимдӱ туруштылар. Ӱредӱчи бойын ӱренчиктеринеҥ кӧрӧт деген бирӱзи, сценада Роман Саланхановло коштой Василий Кошев, Аржан Туденев коолодо кожоҥдоп, кайлап, кӱӱлик ойноткыларла эптӱ, јараш ойнодылар. База бир ӱренчиги Мерген Тельденов болуптыр.

Ӱредӱчи, башкараачы, кӱӱ чӱмдеечи, ӱлгерчи, кожоҥчы, кӱӱлик ойноткылардыҥ ончозына јуугыла ойноор ус, бир сӧслӧ, кеендиктиҥ је ле деген тыҥытту јылдызы, калыгыныҥ сӱӱген баатыры, тӧрӧл јериниҥ чындык уулы, јаанды јаан деп тооп, јашты јаш деп баалап јӱрген алтай эр.

«Алтайыма, элиме» деген ойын-концерт ондый тӱрген ӧткӧн. Је мынайда алза, эки сааттаҥ артык ӧйдиҥ туркунына је ле деген залда јуулган кӧрӧӧчилердиҥ ајарузын, јилбӱзин бийик кеминде тудары база јаан керек ине. Ойын-концерт ӱч јаан бӧлӱктеҥ турды. Баштапкы бӧлӱкте Р. Саланхановтыҥ алкы бойыныҥ чӱмдеген кӱӱлери, јурамалдары, телеҥит элдиҥ, Эре-Чуйдыҥ кӱӱлери сӱреен тыҥытту болды. Ойын-концерттиҥ экинчи бӧлӱгинде бијениҥ «Таҥдак» ӧмӧлиги бойыныҥ бије-ойындарын сыйлады. Мында јайаан јайалталардыҥ бије-кожоҥы ла ӱчинчи бӧлӱгинде Роман Саланханов бойыныҥ чӱмдеген кожоҥдорын кожоҥдоды. Кӱӱлик училищеде кожо ӱренген чындык нӧкӧри, Хакас јеринеҥ амадап келген Николай Разумов база ӧзӧккӧ, јӱрекке конор кожоҥдорын сыйлады.

Ойын-концертте башка-башка ӱйелердиҥ јайаан јайалталары эрчимдӱ турушты. Олорды бириктирип јаткан Роман Владимирович келер ӧйдиҥ чолмондорын, јылдыстарын чебер ӧскӱрип, таскадып јатканы оморкодулу.

«Алтайыма, элиме» деген ойын-концертте «Эре-Чуй», «Новая Азия», «Таҥдак», «АУЕН», Аржан Найденов, Самир Мамедов, Василий Кошев, Аржан Туденев, концертмейстер Антон Мерзляков, Азамат Есимов (Эре-Чуйдыҥ Муслим Магомаеви), Чейнеш Керексибесова, Айас Турлунов, Эмиль Толкочеков ло ӧскӧ дӧ јайаан јайалталар туружып, байлык ченемелдӱ, јайалтазы јаан Р. Саланхановты акту кӱӱндеринеҥ јӧмӧдилер.

Бӱгӱнги кӱнде Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Роман Саланхановко Россияныҥ нерелӱ артизи деген бийик ат-нере адазын деген шӱӱлтени кӧп кӧрӧӧчилер, кычыраачылар этти. Бу шӱӱлтени Эре-Чуйдыҥ эл-јоны бирлик кӱӱнле јӧмӧӧр деп иженер керек. Алтай Республиканыҥ јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган государственный сыйына да бу алтай эрди не чыгарбас? Шак мындый баатырлар таланыҥ келер ӧйи учун ак-чек иштеп јатканы нерелӱ керек ине. Јаш, јиит јайалталарды ӧскӱрип јаткан јаан ла јалакай јӱректӱ јерлежисти албатызы сӱреен јакшы кӧдӱрди, быйанду кӧп сӧстӧр айдылды. Роман Саланхановты јайаандык ойын-концертиле РФ-тыҥ санадыныҥ нерелӱ артизи Владимир Кончев, Эл Курултайдыҥ комитединиҥ председатели Вячеслав Уханов, Кош-Агаш аймактыҥ јааны Серикжан Кыдырбаев, онойдо ок јууктары, эл-тӧрӧӧни уткыды.

«Алтайыма, элиме» деген ойын-концертке «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ фотокорреспонденти, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады Евгений Бутушевтиҥ белетеген сӱреен солун, чӧрчӧк ошкош куулгазын видеосюжетти кӧрӧӧчилер сӱреен бийик бааладылар. Кӧрӧӧчилердиҥ айтканыла, Эре-Чуйдыҥ ар-бӱткенин кӧрӱп, Кош-Агаш аймакка барып келгенине бодолду болгон. Эки алтай баатыр, јайаан јайалта, бойыныҥ ижиниҥ устары ӧмӧ-јӧмӧ иштеп, кӧрӧӧчилерге бачым ундылбас байрам сыйлады. Сценадагы Роман Саланхановты бир кӧрзӧҥ, аргымак атка отурып, Эре-Чуйдыҥ кӧс јетпес јалаҥдарыла салкынла јарыжып, шуҥуп бараткандый, база ойто кӧк айаста Алтайдыҥ ӱстиле јайым учкан мӱркӱтке бодолду…

К. ПИЯНТИНОВА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы