Алтайдын Чолмоны

Амадаган «Аргымак» экранга чыксын

29.03.2019

Бу јуукта јарлу бичиичи Јыбаш Каинчинниҥ «Чеден» деген чӱмдемели аайынча режиссер М. Кулунаков тургускан кинофильм Россияныҥ «ТЭФИ-регион» деген конкурсыныҥ бийик кайралыла кайралдаткан. Оныҥ кийнинеҥ бу ла режиссер јарлу бичиичи Иван Шодоевтиҥ «Кызалаҥду јылдар» деген романы аайынча фильмди согорго белетенет. Кычыраачыларга бу јайаан ижи јанынаҥ ол мынайда куучындады:

—Ады-јолы јарлу бичиичи Иван Васильевич Шодоевтиҥ «Кызалаҥду јылдар» деген романы аайынча фильмди согор деген амадуны кӧксимде узак ла алып јӱрдим. Бисте озо баштап оогош кинофильм согор деген санаа болгон. Романныҥ «Аргымак» деп бажалыгын алып, сценарийди бичидис. Бу бажалыкта Карчаганы ӧштӱлер олјологон, ол оноҥ качып чыгала, јер-алтайына, энезине јанганы керегинде айдылат.
Белен сценарийле Москвада Кинематографисттердиҥ биригӱзиниҥ ӧткӱрген конкурсында једимдӱ, эрчимдӱ турушканыс. Чокымдап айтса, бис ол конкурста экинчи јер алганыс. Продюсердиҥ белетеген ижи ле технический јанынаҥ јӧмӧлтӧ-болуш деген ууламјыла биске камера ла ӧскӧ дӧ не-неме берген. Је акча-манатла болуш-эш болбоды. Конкурста сценарийди корулаар тужында, бу роман тӱӱкилик учурлу ла албатыга јуук деп јартагам, айткам. Олор озо баштап республикада киноны ӧскӱрери-ӧскӱрбези, ол јолын алынып кӧндӱгер бе — онызын кӧрӧктӧр деп айткан.
Је бис ижисти оноҥ ары ойто такып бастыра јанынаҥ кӧрдис, шӱӱштис. Биске эл-јон болушкан, бисти јӧмӧгӧн. Темдектезе, Кан-Оозы аймактыҥ, анчада ла Экинур, Мӧндӱр-Соккон, Јабаган деген калыҥ јурттардыҥ эл-јоны болушкан. Онойдо ок ӧскӧ дӧ јурттардыҥ улузы јӧмӧгӧн. Оныҥ кийнинде Иван Васильевичтиҥ тӧрӧӧн-туугандарыла, јууктарыла јолугып, ачык-јарык айалгада куучындашканыс. Олордыҥ кажызы ла јолду, тузалу шӱӱлтелер айдып берген.
Кеми оогош фильм кижиниҥ ичине арай ла кирбес. Кинофильмди эмеш јаанадып ийзе кайдар деген кӱӱн-санаа эркидеди. Ӧй дӧ бир ле эмеш арткан. Айдарда, бис «Аргымак» деп адалган фильмге тӱӱкилик керектерди кожуп, оныҥ ӧйин 100 минутка чыгардыс. Бого ӱзеери байа «Кызалаҥду јылдарла» иштеп турала, лаптап кӧрӧр болзо, бичиичи мында бир ле ӧзӧктӧ ӧткӧн керекти бичиген болуптыр. Шак оныҥ учун фильмниҥ кемин эмеш јаанадар амадула, база ӱстине Алтайдыҥ ӧскӧ дӧ јерлеринде болгон керектерге баштанза, база да јарамыкту деген шӱӱлте болды. Нениҥ учун дезе башка-башка аймактардыҥ улузына фильм база јилбилӱ болор ине. Темдектезе, Чике-Таманныҥ ары јанын, Чуй ичин, Шабалин ичинде Беш-Ӧзӧк, Шыргайты деген јурттарды база коштыс. Кӧп улустаҥ солун јетирӱлер, куучындар укканыс.
Укканысты эптеп-јазап, сценарийлерди бичигенис. Темдектезе, «Кузница» деген јилбилӱ сценаны коштыс. Не дезе, азый бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧрис сӱрекей ус болгон деп, јолыккан-туштаган улус оморкоп айткандар. Бӱгӱнги кӱнде темирле узанар иштиҥ аайы, ээжизи, эп-сӱмези, аргалары јылыйып калган. Узанарына јилбӱлӱ, кӱӱндӱ уулдар бедиренет, ченейт. Олор Тываныҥ, Якутияныҥ устарына чыгат, олорго барып ӱренет. Бу јииттердиҥ баштаҥкайлу ижин јӧмӧп, јаан ла јилбилӱ сценаны коштыс. Бойыныҥ ӧйинде бисте атка, макка чыккан устарыс болгон. Олордыҥ эткен эдимдери ол ӧйдӧ тӱрк телекейинде танылу, јарлу болгонын алаҥзу јогынаҥ айдар керек.
Сценарийди бичип турала, бичиичи Јыбаш Каинчинниҥ «Јылдыстар когы» («Пепел звезд») деген чӱмдемелинеҥ бир-эки геройды алып, база кошконыс. Эптӱ, јакшы таптажып-келиже берген деп айдарга јараар. Онойып И. Шодоевтиҥ «Кызалаҥду јылдар» ла Ј. Каинчинниҥ «Јылдыстар когы» деген романдар бир ууламјыла бириккен.
Байа Иван Васильевичтиҥ тили эмеш совет ӧйдиҥ улузыныҥ куучын-эрмегине јуукташ деп айдарга јараар. Драматургия эмеш јетпей турганын ајаруга алганыс. Оныҥ учун улустыҥ куучын-эрмегин эмеш солып, геройлорын, болгон, бичилген керектерди ол ло бойынча артырганыс.
Эмди алдыбыста бу кӱскиде чырмайып, арга-чыдалды, ийде-кӱчти бириктирип, «Кузница» деп сценаны согор амаду турат. Јиит, ус јииттер ташла, тереле, темирле, агашла иштеп, база барып ла јат. Айдарда, олордыҥ ӧктӧмин, эрчимин, кӱӱнин кӧрӱп, јайаан ишти «Кузницадаҥ» баштаар деген шӱӱлтеге келгенис.
Јайаан ижисти мынайда баштазаас, байла, эптӱ болуп, кӧндӱгер деп иженедис. Оҥдой аймак бисти јӧмӧп јат. Керектӱ јерди берип јат. Уулдар јуулган, куучындашкан. Онойып 5 печкени тудары јанынаҥ јараду алдыс. Јиит устар иштеерге энчикпей јат. Олор белен. Бис јаан кузницаны тудуп, съемкаларды эткен кийнинеҥ, ол эл-јонго артар. Ондо музей болор бо, айса болзо, узанарыныҥ тӧс јери болор бо, улус кийнинде кӧрзин. Кузницада темирле иштеерге, јӱзӱн-башка керектӱ эдимдерди эдерге узанатан-тудунатан инструменттер керек болоры, айтпаза да, јарт. Оныҥ учун бис эл-јонго баштану эдедис. Кинофильмди согор иште темирди сулаарына керектӱ азыйгы эдимдерди тузаланары туура салбас ээжи-некелте болуп јат. Колы ус јаандарыстыҥ, ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ тудунганы-эдингени — маска, тӧжӱ, кыскаш, отык, кӧрӱк ле оноҥ до ӧскӧлӧри биске бӱгӱн сӱреен керектӱ.
Онойып, кӱскиде ого јӱк бир сценаны согор ло деп кӱјӱренип, чырмайып јадыс. Оноҥ арыгызы кӧрӱне берер. Керектӱ акча-манат келишсе, тургуза ла согорыс. Је акчала эмеш тутак-буудак боло берзе, бир ле сценаны соголо, ишти бир јылга токтодорыс. Оноҥ ары келишкенче араайынаҥ согорыс деп иженедис.
Оҥдой аймакта соготон сцена јанынаҥ бу ла кӱндерде аймактыҥ јаанына јолугып куучындажарыс. Устар Аржан Кухаев, Николай Аелдашев, Евгений Идеев якут усты кычырар, јаан ишке болужып, јартап, айдып, јӧмӧп берзин деп.
Бис «Аргымак» деген фильмде ойнойтон улусты талдаар амадула кастинг ӧткӱргенис. Кастингке 250 кижи келип, эрчимдӱ турушты (ӱстиндеги јуруктар). Јаан да, јаш та улус бойлорыныҥ кеп-кийимин кийген, бийик кӱӱн-санаала келген. Эл-јон кеп-кийимле, реквизиттерле, керек дезе атла, јылкы малла болужарга белен. Онойып, керектӱ акча табылза, бис оны 1-2 јылга согуп, тургузып ийер аргабыс бар. Је акчала айалга эмеш уйан болзо, бу иш 3-4 јылга улалардаҥ маат јок. Ондый да болзо, бис иженедис: акча-манат табылар, кино согулар, чаҥкыр экранга чыгар. Алтай Республикада бойында кинофильм согор, тургузар аргалары бар. Кино ӧзӧр, јолын алынар деп иженип, ончобыс бир кижидий туруп чыксас, бис оны алып чыгарыс деп иженедис.

К. ПИЯНТИНОВА