Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Оос чӱмдемелдерге тайанып, бийик кемине јеткен

02.04.2019

1959 јылда Горно-Алтайский автоном областьта Бичиичилердиҥ биригӱзи тӧзӧлгӧн. Ол алтай национальный литератураныҥ ла Туулу Алтайдыҥ јайаан јӱрӱминиҥ ӧзӱминде јаан учурлу болгон. Је Бичиичилердиҥ биригӱзи тӧзӧлӧрине јетире алтай литература јаан јол ӧткӧн.

Алтай литератураныҥ ӧзӱминиҥ тӱӱкизи узун. Алтай тилле бичиири XIX чактыҥ 40-50 јылдарында тӧзӧлгӧн. Баштапкы чӱмдемел бичик 1860 јылда чыккан,  оныҥ авторы телеуттардаҥ алтай поэт, прозаик ле кӧчӱреечи Киприйен Чебелек (Михаил Васильевич Чевалков). Ол онойдо ок «Образцы народной литуратуры тюрских племен» деп бичиктиҥ 1866 јылда Санкт-Петербургта чыккан баштапкы томын чыгарарында турушкан. Оныҥ ӱлгерлери, баснялары ла «Чӧбӧлкӧптӱҥ јӱрӱми» деп автобиографиялык бичиги Томскто, Казаньда, Москвада 1870-1890 јылдарда башка чыккан. Михаил Чевалковтыҥ бичимелдери бӱгӱнги кӱнге јетире бойыныҥ курчын, јӱрӱмдик учурын јылыйтпаган. Бичикчи поэт Сибирьдиҥ  Вербицкий, Потанин, Радлов ло ӧскӧ дӧ јарлу  шиҥжӱчилериниҥ шӱӱлтечизи болгон. Монголияла, Китайла гранду эки су-алтай аймак 1865 јылда Россияга Михаил Чевалковтыҥ дипломат јайалтазыныҥ шылтузында кирген.Алтай литератураныҥ ӧзӱминиҥ тӱӱкизи узун. Алтай тилле бичиири XIX чактыҥ 40-50 јылдарында тӧзӧлгӧн. Баштапкы чӱмдемел бичик 1860 јылда чыккан,  оныҥ авторы телеуттардаҥ алтай поэт, прозаик ле кӧчӱреечи Киприйен Чебелек (Михаил Васильевич Чевалков). Ол онойдо ок «Образцы народной литуратуры тюрских племен» деп бичиктиҥ 1866 јылда Санкт-Петербургта чыккан баштапкы томын чыгарарында турушкан. Оныҥ ӱлгерлери, баснялары ла «Чӧбӧлкӧптӱҥ јӱрӱми» деп автобиографиялык бичиги Томскто, Казаньда, Москвада 1870-1890 јылдарда башка чыккан. Михаил Чевалковтыҥ бичимелдери бӱгӱнги кӱнге јетире бойыныҥ курчын, јӱрӱмдик учурын јылыйтпаган. Бичикчи поэт Сибирьдиҥ  Вербицкий, Потанин, Радлов ло ӧскӧ дӧ јарлу  шиҥжӱчилериниҥ шӱӱлтечизи болгон. Монголияла, Китайла гранду эки су-алтай аймак 1865 јылда Россияга Михаил Чевалковтыҥ дипломат јайалтазыныҥ шылтузында кирген.Калыктыҥ ижемјизи ле амадулары чактарла ӱйедеҥ ӱйеге энчилелип келген оос фольклордо айдылган. Јайалталу кайчылар ады-јолы јарты јок поэттердиҥ, ойгорчылардыҥ ла белгечилердиҥ «Алтай баатырлар» деп байлык јуунтыга кирген чактар тӱбинде айткан чӧрчӧктӧриниҥ ондор ло јӱстер муҥдар тоолу јолдыктарын ундыбай, айдып келген.Октябрьдыҥ Улу Социалистический революциязы  каанныҥ Россиязыныҥ ончо калыктарына јайым ла теҥ-тай болор јаҥ экелген ле олордыҥ культуразын, литературазын, кеендигин ӧскӱрер айалга тӧзӧгӧн. Советский национальный литератураныҥ баштапкы бичиичилери табылган. Олордыҥ чӱмдемел иштериниҥ тӧзӧгӧзинде калыгыныҥ јаҥжыккан поэзиязы болгон. Онызын Чагат Строевтиҥ, Мундус-Эдоковтыҥ, Павел Кучияктыҥ, Чалчык Чунижековтыҥ эҥ баштапкы чӱмдемел иштери керелейт. Је 1920-1930 јылдарда орус классикалык литератураныҥ ченемелин алынып, социалистический реализмниҥ ээжилерине тайанып, алтай бичиичилер драматургия ла кееркемел кӧчӱриштер деген жанрларда иштеп баштаган. Бу ӧйдӧ орус ла совет классиканыҥ мындый бичиичилери алтай тилге кӧчӱрилген – Пушкин, Гоголь, Горький, Шолохов, Маяковский, онойып, алтай литература реализмниҥ ченемелин алынган. 1940-1950 јылдарда Чот Енчиновтыҥ, Сазон Суразаковтыҥ, Евгений Чапыевтиҥ, Чалчык Чунижековтыҥ, Александра Саруеваныҥ, Иван Кочеевтиҥ, Иван Шодоевтиҥ, Владимир Качканаковтыҥ  литературада баштаҥкайлары турулталу, једимдӱ болгон. Фольклорго тӧзӧлгӧнбӧй, олор чын болгон учуралдарды бичип баштагандар, је ол ок ӧйдӧ албатыныҥ оос чӱмдемелдерин, анчада ла баатырлар керегинде кай чӧрчӧктӧрди јуурын улалткандар. Павел Кучияк ондор тоолу чӧрчӧктӧр јууган, олорды 1930-1940 јылдарда орус тилге  бичиичилер ле поэттер — Афанасий Коптелов, Александр Смердов, Елизавета Стюарт, Василий Непомнящих ле ӧскӧлӧри де кӧчӱрген. Демьян Бедныйдыҥ кӧчӱрген «Зажглась золотая заря» деп поэманы Максим Горький бийик баалаган. Павел Кучияк Москваныҥ фольклор јуучызы Анна Гарфла кожо иштеп, Алтайдыҥ  аҥ-куштары,  тегин, је ойгор калыгы керегинде јууп алган чӧрчӧктӧрин орус тилге кӧчӱрген ле кепке баскан. Павел Кучияктыҥ албатыныҥ оос чӱмдемелдерин јуур ижин соҥында филология билимдердиҥ докторы боло берген поэт Сазон Суразаков улалткан.  Оныҥ башкарганыла ӧткӱрилген јаан јуунты ижиниҥ шылтузында алтай баатырлар керегинде 11 томду чӧрчӧктӧр јуулган ла кепке базылган. С. С. Суразаков алтай фольклорды, анчада ла кай чӧрчӧктӧрди јууры, јарлаары ла кепке базары јанынаҥ сӱреен арбынду иш ӧткӱрген. Алексей Калкинниҥ айткан «Маадай-Кара» ла «Оочы-бала» чӧрчӧктӧрин орус тилге Александр Плитченко кӧчӱрген ле олор Горно-Алтайскта, Новосибирскте ле Москвада кепке базылган.  Олорды  критиктер бийик баалаган ла кычыраачылардыҥ сӱӱген эпосторы боло берген. Ол кай чӧрчӧктӧрди кайлаган улу кайчы Алексей Григорьевич Калкин керегинде «Правда», «Литературная газета» газеттерде, «Сибирские огни» журналда бичигендер. Алексей Калкин јӱс муҥнаҥ ажыра јолдыктарлу  тӧртӧн кирези кай чӧрчӧктӧрди ундыбай кайлап ла айдып берген. Олор Алтайдыҥ ла оныҥ калыгыныҥ ич-кӧгӱс байлыгыныҥ эрјинези болуп јат. Јууныҥ кийнинде јылдарда ӱйелердиҥ колбулары ӱзӱлген. Кӧп литераторлор јууга барган, кӧбизи кайра јанбаган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кату јылдарында Павел Кучияк, Чот Енчинов, Чалчык Чунижеков, Александра Саруева, улу кайчы Николай Улагашев эрчимдӱ иштеген, јуучыл-поэт Јаҥа Бедюров јууны от-јалбышту чӱмдемелдериле ӧткӧн.Ӧткӧн чактыҥ 50-60 јылдарында алтай литературага Литературный институтты божоткон јаҥы ӱйе бичиичилер келген. Олор Аржан Адаров, Лазарь Кокышев ле Эркемен Палкин. Олордыҥ јайаандык ижиле озо баштап алтай литератураныҥ чыҥдыйы, кеми бийиктеген. Олор оныҥ јаҥы ӧзӱмине быжу тӧзӧгӧ салган, јӱрӱмди кӧргӱзеринде чын болгон учуралдарга тайанып, геройлордыҥ кылык-јаҥыныҥ психологиязын ла аҥылуларын тереҥжиткен, баллада, элегия, сонет деген жанрларла бичиген.Баштапкы алтай романдарды Лазарь Кокышев («Арина») ле Эркемен Палкин («Алан») бичиген. Бу чӱмдемелдерди критиктер ле кычыраачылар бийик баалаган, олор  СССР-дыҥ орус ла ӧскӧ дӧ калыктарыныҥ тилдерине кӧчӱрилген. Олор алтай литератураны јаҥы жанрларла байыдып, тематикалык ла географиялык гран-кыйуларды элбедип, ого јаҥы тыныш экелген. Лазарь Кокышевтиҥ јайаандык ижи алтай литературада аҥылу јерде турат. Эмдиги литератураныҥ чӱмдӱ жанрларыла бичиириниҥ марын таап, јаҥы сюжеттерле байыдып,  кокыр-каткы ла шоодылган кийдирген. Оныҥ ӱлгерлери туку качан албатыныҥ болуп, Кокышев дезе, албатыда эҥ ле сӱӱген ле јарлу поэт болуп калган.Лазарь Кокышевтиҥ, Аржан Адаровтыҥ, Эркемен Палкинниҥ чӱмдемелдери орус ла ӧскӧ дӧ калыктардыҥ тилдерине кӧчӱрилип, Москваныҥ, Новосибирсктиҥ, Барнаулдыҥ ла Горно-Алтайсктыҥ бичик басмаларында чыккан. Оныҥ кийниндеги калганчы јирме беш јыл алтай литератураныҥ эрчимдӱ ӧзӱмдӱ ӧйи болгон. Ол кӧп нациялу ороондо јарлу боло берген.   Кокышевти, Адаровты, Палкинди  ээчиде литературага Борис Укачин, Иван Шодоев, Бронтой Бедюров, Јыбаш Каинчин, Паслей Самык, Шатра Шатинов, Сергей Каташ, Таныспай Шинжин, Георгий Кондаков, Эзендей Тоюшев, Александр Ередеев, Кӱӱгей Тӧлӧсов келгендер. Оноҥ эмеш бери јылдарда   бичиичилер, поэттер Нина Маскина, Борис Самыков, Јыман Белеков, Кӱлер Тепуков,  Гӱзел Елемова, Сурайа Сартакова, Владимир Бабрашев,  Байрам Кудирмеков, Нина Бельчекова, Карлагаш Елдепова, Аҥчы Самунов ло ӧскӧлӧри де келген. Москвада аҥылу  литературный ӱредӱ алган   бичиичилер, ӱлгерчилер јайаандыкта иштеп баштаганыла колбой,   чыҥдый профессионал литература тӧзӧлгӧн.  Сегизенинчи јылдарда бойыныҥ ӧйиниҥ курч сурактарына баштанган ла јайаандык бедиреништеги литература оноҥ ары ӧзӱм алынган. Оны Эркемен Палкинниҥ «Алан» романы керелейт. Оны Ванцетти Чукреев орус тилге кӧчӱрген ле ол 1983 јылда «Современник» журналда кепке базылган. И. Левшинниҥ романга бичиген реценциязы «Литературная газетаныҥ» бӱткеринде чыккан. Аржан Адаровтыҥ «Јаан јӱрӱмге јол» повезин кычыраачылар да, критиктер де јакшы баалаган. Борис Укачинниҥ 1983 јылда «Современникте» чыккан «Повестьтери» Н. Кийдиҥ «Литературный обозрениеде» чыккан рецензиязында макталган.  Борис Укачин арбынду бичинген. Оныҥ «Современникте» 1981 јылда чыккан бичимелдерине Е. Галан јакшы баа берген. Јыбаш Каинчинниҥ 1983 јылда «Кырлар бажынаҥ кыйгы» деп бичигинде повестьке ле куучындарына база јакшы рецензия бичилген. Бу јуунты керегинде И. Падерин «Сибирские огни» журналда рецензия бичиген.Алтай Республиканыҥ бичиичилериниҥ бӱгӱнги биригӱзинде тӧртӧн кирези турчылар. Олордыҥ кӧбизи XX чактыҥ учында ла XXI чакта бичинип баштаган бичиичилер ле поэттер.  Је ол керегинде башка куучын болор.Т. ЯЙТЫНОВ,РФ-тыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы,

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина