Алтайдын Чолмоны

«Кажы ла туружаачыда бойыныҥ аҥылу «ижи» бар»

05.04.2019

Бӱгӱн бис «Јылдыстыктыҥ» кычыраачыларын спорттыҥ солун деген бӱдӱмдериниҥ бирӱзи — волейболло јилбиркеп, ого тазыктырынып, башка-башка кемдӱ маргаандарда Горно-Алтайсктыҥ кыстар ортодо јуунты командазы учун туружып турган Байана ЧИЧИЯКОВАЛА таныштырып турубыс.

—Байана, озо билеҥ, бойыҥ керегинде куучындап берзеҥ, сӧӧгиҥ не кижи? Кандый школдо ӱренип тургаҥ?
—Сӧӧгим майман. Калада јетинчи таҥмалу орто ӱредӱлӱ алтай школдо 9-чы «а» класста ӱренип јадырым. Адам, энем, таадам, наанам бар. Олор Оҥдой аймакта Јоло јурттаҥ. Биледе бис тӧрт кижи. Ада-энемниҥ ады-јолдоры Байрам Юрьевич ле Лолита Михайловна деп улус болор. Эркелей ле Шаҥкылу деген јаан эјелерим бойлоры башка айыл-јуртту улус. Карындажым Айдар мында ла калада 4-чи класста ӱренет.
—Волейболды ойногоныҥ удап калды ба? Канчанчы класстаҥ ала тазыктырынып баштагаҥ?
—Ӱчинчи јыл ойноп јадырым. Спорттыҥ бу бӱдӱми меге сӱрекей јарап јат. Волейболды тегиндӱ талдабагам деп сананып турум. Оны биледеги улустыҥ шылтузы деп айдарга јараар. Бистиҥ, Чичияковтордыҥ ук-тукумында, бу ойынды туку ла таадамнаҥ бери бастыразы ла ойногондор. Адамныҥ кожо чыккан аказы Баатыр Юрьевич јиит тужында волейболды база јакшы ойногон. Мен олордыҥ јолын улалтып, каладагы спортшколдыҥ волейбол аайынча бӧлӱгине јӱредим. Волейболды билениҥ јаҥжыгузы деп айтсабыс, байла, чын ла чике болор.
Спорттыҥ школына јӱргелек тужымда, 7-чи школдо тазыктырынгам. Ӱӱре-јелелеримле кожо секцияга бойлорыстыҥ ла кӱӱнисле келип бичиткенис. Ол тушта ого бастыра балдарды алгандар. Секцияга јӱрӱп, кӧндӱге береристе, маргаандарда туружарга талдаштар ӧткӧн эдис. Волейболго табынча анайып ла кӧндӱккем. Физкультураныҥ ӱредӱчилери эмди бистиҥ школдо солынып калган. Волейболго јӱрӱп баштаарымда, Аржан Станиславович Таин иштеген. Оныҥ кийнинде Николай Иванович Арбаков келген. Школдо ӱренип турала, каланыҥ командазы учун ойноп баштагам. Бисти тургуза ӧйдӧ каланыҥ спортшколында волейболго Сергей Николаевич Ерелин тазыктырат.
—Байана, «Јылдыстыктыҥ» јиит кычыраачыларына спорттыҥ бу бӱдӱми керегинде кыскарта куучындап берген болзоҥ, сыраҥай јакшы болор эди. Волейболдо бойыныҥ аҥылулары бар ла болбой?
—Английский тилдеҥ volleyballот volley дегенин – «учуп келгенин удура сок» деп кӧчӱрерге јараар», а ball деп айтканын, байла, кажы ли кижи јакшы оҥдоор болбой. Эйе, чын, ол — «мяч» дегени. Бу кыйалтазы јогынаҥ командала туружатан ӧмӧлӱ ойын. Маргаандарда кажы ла команда учун алты кижи чыгып ойноор учурлу. Ойын ортозынаҥ сеткала бӧлинген 18х9 метр кемдӱ площадкада ӧдӧт. Эр улустыҥ сетказыныҥ бийиги 2,43 метр, ӱй улустыҥ ла кыстардыҥ — 2,24 метр. Туружаачылар мячты удурлажаачыларыныҥ площадказы јаар олор оны алып болбозын деп согуп јадылар. Бир кижи мячты колдорын блокко тургусканынаҥ ӧскӧ ӱч катаптаҥ кӧп эмес алар аргалу.
Волейболдо командалардыҥ туружаачылары, спорттыҥ бир кезек ӧскӧ бӱдӱмдерине кӧрӧ, бой-бойлорына табарышпай јат. Алтай уулдардыҥ эҥ ле тыҥ сӱӱген бӱдӱмдериниҥ бирӱзи — кӱреште чилеп, мында колго-бутка, кејирге, башка эдип турган оорыдар эп-сӱмелер јок (каткырат). Бу бӱдӱм башка-башка комбинациялардаҥ турган эп-аргаларга тӧзӧлгӧлӧнӧт. Кажы ла туружаачыда маргаандарда бойыныҥ аҥылу јери ле бӱдӱретен «ижи» бар. Сетканыҥ ӱстиндеги мячты чике ууламјыла тыҥ согорго, јакшы секирип билер керек. Волейболдо ајарыҥкай, ээлгир, капшуун ла чыйрак болоры база баштапкы јерде туруп јат.
—Јуунты командада маргаандар ӧдӧр ӧйдӧ кажы ла кижиде бойыныҥ аҥылу јери ле бӱдӱретен «ижи» бар деп айдарыҥда, оны канайып оҥдоор? Волейболдо кажы ла кижи башка иштӱ болуп јат па?
—(Кӱлӱмзиренет). Ол площадкага чыгала садыжатан, пол јунатан ол эмезе кош тартатан кӧнӱ иштер эмес. Мында кем де табараачыныҥ, кем де корулаачыныҥ, кем де сетканыҥ алдында турала чике пас береечиниҥ, мячты согоочыныҥ «ижин» бӱдӱрет. Бистиҥ командада сетканыҥ алдында Арина Туянина ла Арина Тюхтенева јакшы ойногылап јат. Площадкадаҥ мячты согорында Настя Рыспаевага турар кижи, байла, јок. Командада табараачыныҥ «ижин» мениле кожо Карина Туянина бӱдӱрет. Анайып, тазыктырынышта ла маргаандарда кажы ла кижи таҥынаҥ башка иштӱ болуп јат. Волейболды мынаҥ ӧрӧлӧй ӧмӧлӱ ойын деп айткан эдим. Мында бир кижиниҥ једими — ол бӱткӱл команданыҥ јеҥӱзи.
—Айдарда, сен командада табараачы. «Ижиҥ» сӱрекей каруулу эмтир. Волейболдоҥ ӧскӧ база кандый јилбӱлер бар?
—Баштамы класстарда алтай шатрала јилбиркеп, башка-башка маргаандарда турушкам. Эмеш јаанап келеле, каладагы спортшколдыҥ јеҥил атлетика аайынча бӧлӱгине јӱргем. Мында ыраагына јӱгӱрерине В. Б. Ждановто тазыктырынгам. Кроссло болгон баштапкы ла маргаанда баштапкы јер алган эдим. Буттарым оорып баштаарда, ада-энем јеҥил атлетиканыҥ секциязына јӱрерин токтодып салгандар.
Эмди С. Н. Ерелинниҥ волейбол аайынча командазында ойноп турум. Бис, 2003-2004 јылдарда чыккан кыстар, ӧткӧн јылда кӱчӱрген айда Турачакта болгон республикан маргаандарда туружып, анда 3-чи јер алганыс. Алтай Республиканыҥ ӱренчиктериниҥ спартакиадазында дезе јеҥӱни сооро тудуп, јӱк ле алтынчы јерде артканыс. Республикада кыстар ортодо Майманыҥ, Шабалинниҥ ле Кан-Оозыныҥ командалары бистеҥ артык ойноп јадылар. Олорго једижерге, бистиҥ командага эмди де кӧп тазыктырынар керек.
—Школдо ӱредӱ кандый? Волейбол ого чаптыгын јетирип јат па?
—Физкультура ла спорт кижини карын да ӧрӧ тартат. Ӱренчик кижиге оныҥ коомой салтары бир де јок. Меге школдо дезе математика јарап јат. Бисти бу предметле Тамара Юрьевна Уханова ӱредет. Алтай тилим меге база јуук ла кару. 7-чи школдыҥ балдарын канча јылга улай тӧрӧл тилге ле литературага ченемели јаан Юлия Альчиновна Мундукина таскадат. Обществознаниеге јӱткӱмел ле јилбӱлер база бар. Бу јуукта бистиҥ школдо математиканыҥ неделези ӧткӧн. Анда туружып, баштапкы јер алгам. Ол учун ӱредӱчиме јаан быйан айдып турум.
Бистиҥ школдыҥ јаҥжыгулары јаан ла байлык. Мында балдарга алтай чӱм-јаҥдарды јакшы ӱредет. Спортто до једимдер бар. Бистиҥ 9-чы «а» класста тургуза ӧйдӧ 25 бала ӱренет. Олор башка-башка кружокторго ло секцияларга јӱрӱп, бойлорына ӱзеери кӧп јаҥы немелер ачат. Темдектезе, Анатолий Команевтыҥ ады-јолы ок-јааныҥ спортында јакшы танылу. Ол спорттыҥ узына кандидат. Айдыҥай Иташева дезе акробатикага јӱрӱп јат. Ол база спорттыҥ узына кандидат.
—Волейболло тазыктыру кайда ӧдӧт? Тазыктырынар айалгалар керектӱ кеминде бе?
—Калада ЖБИ-ниҥ спортзалында тазыктырынып јадырыс. Мындагы айалгаларды тыҥ ла јакшы деп айдарга келишпей јат. Зал тапчы, јабынтызы јабыс. Мячты площадкадаҥ соксоҥ, ол кезикте јабынчыга барып тийет. Республиканыҥ тӧс калазында волейбол аймактарга кӧрӧ, јаан јол алынбай турганыныҥ шылтактары, байла, шак бу једикпестерде деп, биске кӧрӱнет. Је тазыктыраачыбыс
С. Н. Ерелин арга-кӱчи јеткенче, балдарла иштеп ле јат. Тазыктырынатан айалгалар јакшы болзо, каланыҥ школдорынаҥ јайалталу балдарды јууп, тыҥ ла јакшы команда тӧзӧӧргӧ јараар. Је бу керек та нениҥ де учун буудакталып, јол алынбайт. Бистиҥ тазыктыраачыбыс кыстарла иштеп турган болзо, уулдарды калада волейболго С. А. Нетескин тазыктырып јат.
—Байана, спортто амадулар кандый? Јаан маргаандарда туружып, эл-јон ортодо јарлу кижи болор кӱӱн-санаа кажы ла спортчыда, кажы ла физкультура сӱӱчиде бар болбой?
—Менде андый јаан амадулар јок (каткырат). Спорт су-кадыкка ла болушту, текши кӱӱн-санаага ла јакшы камаанду болзо, оноҥ артыгы керек јок. Школды божодып, оноҥ ары ӱренип барзам, волейболго тазыктырынганым, байла, керектӱ болор. Студенттердиҥ командазында ойноп, узымды оноҥ ары бийиктедерим деп сананып турум. Спортто тӧс амадуум шак мындый. Је озо школды једимдӱ божодып алар керек.
—Јилбилӱ куучын-эрмегиҥ учун јаан быйан. Сӱрлӱ ле јараш ойынды — волейболды качан да таштаба деп кӱӱнзеп турум.
—Алкыжаар учун быйан. Айтканаарла болзын.

Куучын-эрмекти П. КАБАР ӧткӱрген
Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы