Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Салымныҥ ченелтелерин ӧдӱп…

05.04.2019

Алтай калык кӱндӱзек ле ачык-јарык кылык-јаҥду деп, тууразынаҥ келген улус улай темдектеп јат. Кӧп тоолу кычыраачыларыска јарлу
Людмила РЫСПАЕВА да албатызыныҥ мындый кылыгын база уктап алган. Јымжак ла тӧп куучын-эрмектӱ јиит келин јаҥыс та спорт аайынча јарлу эмес, је анайда ок ол ичкери кӧрӱмдӱ эл-јондык ишчи, Текшироссиялык албатылык фронттыҥ штабыныҥ турчызы. Тургуза ӧйдӧ ол Кенектердиҥ текшироссиялык биригӱзиниҥ Алтай Республикадагы бӧлӱгиниҥ башкараачызы болуп иштейт. Бу јамыга оны биригӱниҥ турчылары талдап алганынаҥ бери јарым ла ай ӧй ӧткӧн дӧ болзо, јиит башкараачы бӱдӱретен иштерин темдектеп алган. Јаҥы каруулу иш ого кӧп некелтелер эдет. Россияда Кенектердиҥ биригӱзиниҥ тергеелик бӧлӱктериниҥ председательдери ортодо ол эҥ јиит башкараачы болуп јат.

−Людмила Николаевна, бойыгардыҥ билегер, јӱрӱмдик јолор керегинде куучындап берзеер?
−Кош-Агаш јуртта чыккам. Энем Надежда Николаевна Шонкорова ӱредӱчи болуп иштеп јат, 2017 јылда «Россия Федерацияныҥ нерелӱ ӱредӱчизи» деп кӱндӱлӱ атла адаткан. Адам Николай Пеутинович Шонкоров Кош-Агашта аҥчылардыҥ биригӱзин башкарып јат. Эки јашка јаан акамныҥ ады Юрий. Олор ончозы Кош-Агашта јадып јат, мен тӧс калада. Уулчагым эмди чыдап калды, быјыл он эки јашту болор.
Кош-Агашта мен тогус классты божодоло, Горно-Алтайсктыҥ медициналык училищезине ӱренип келгем. Оныҥ кийнинде Новосибирсктеги медицинский университетке баргам. Специализация аайынча врач-педиатр болорго тыҥ кӱӱнзегем. Не дезе, адам бойыныҥ профессиязы аайынча эмчи кижи болгон. Мен адамныҥ јолын улалтарым деп, быжу сананып алгам. Университеттиҥ тӧртинчи курсында айыл-јуртту болдым. Оноҥ јаш балалу болуп, академический амыралта алгам. Бу ӧйдӧ аварияга учурап, белим сынган. Јӱрӱмимде бу сӱрекей кӱч ӧйлӧр болгон.
Республикада ол тушта кенектер керегинде јетирӱлер де јок, мендий улус барын-јогын мен билбес болгом. Ӱч јыл кире реабилитацияны бойым ла ӧткӧм, кӧп операциялар да болгон, узак ӧйдиҥ туркунына кыймыктанып та болбой јаткам. Эне-адам, акам, тӧрӧӧндӧрим меге ончо болужын јетирип туратан. Оноҥ бис Бердск калага реабилитация ӧдӧргӧ барганыс. Ондо мени коляскага отурып, оныла маҥтадарына ӱредип салган. Ол реабилитационный тӧс јерде Алтайдаҥ база эки кыс болгон – Айана Тыбыкова ла Алтынай Иртамаева. Бис таныжып алганыс. Бу кыстар ол кӱч ӧйдӧ меге болужып, ончо ло немени јартап берген. Оноҥ бери бис јуук најылажып јӱредис. Айана меге јаантайын болужын јетирет. Алтынай бистиҥ ортобыста јайаандык кӧрӱмиле аҥыланат. Ол бијелеп јат. Быјыл Новокузнецкте модельердиҥ ӱредӱзин божодор, оныҥ бойында кӧктӧгӧн коллекциязы да бар.
−Спортко келген јолордо кандый буудактар туштаган? Јаан маргаандарда бийик једимдерге једерге уур-кӱчтер болды ба?
−Реабилитацияныҥ кийнинде мен Кош-Агашка јанала, алган билгирлерди ле ӱренгенимди бир де таштабай, тазыктырынарын улалткам. Кижи айылда отура берзе, коркышту кӱч неме эмтир. Бойыҥга да кӱч, је јаныҥда јуук улуска оноҥ кӱч. Јадын-јӱрӱминиҥ темигип калган аайын олорго бузарга, иштеҥ де чыгарга келишкен. Мен сананзам, јӱрӱм ондый болбос керек, кенек те кижи бойы алдынаҥ јӱрӱмге темигер учурлу. Анайып, мен школ тужында кыска дистанцияларга талдама јӱгӱрип турганымды сананып, кӱӱним спортко тартылган. Бойымныҥ кӱӱнзегеним ол ӧйдӧ пневматический мылтыкла адары болгон. Оныҥ учун бу ла калада ДЮСШ-га (эмди школа адаптивного спорта) телефон сокком. Ол тушта кенектерге тазыктыру-занятиелер ӧткӱрилбей јат деп каруу болгон.
2011 јылда мен Майманыҥ реабилитационный тӧс јери керегинде таныш улустаҥ угала, ого эмденип келгем. Ол тушта бисти бассейнге апарган. Баштап меге бассейнге кирип болбозор деп айткан да болзо, мен тӧрӧӧн-туугандарымды јууп алала баргам. Олор мени кӧдӱрип, сууга кирерге болушкан. Бассейн меге сӱреен јараган. Ол кӱннеҥ ала мен кӱнӱҥ сайын бассейнге јӱрер болгом. Баштап кӱч те болгон болзо, је араайынаҥ ончо ло немени болуш јогынаҥ бойым эдерине ӱренип алгам. Мынайып јарым јыл кире бойымныҥ ла кӱӱнимле јӱрген кийнинде тазыктыраачымла, Елена Владимировна Кригерле, танышкам. Кийнинде кӧрӧр болзо, ол кижи јарым јылга мени ыраагынаҥ кӧрӱп туратан болгон эмтир. Кар да, јааш та јааза, мен бассейнге јӱрер болгом. Байа кижи мени кӧрӱп, кенектер ортодо маргаандар болуп турган, ого туружарга тазыктырынарыҥ ба деп сураган. Мен јӧбимди берип, экӱ тазыктыруны баштаганыс. Тазыктыраачы мени, эжинип билбес кижини, оогош балдарды ӱреткен чилеп ле ӱредип баштаган. Озо ло баштап чын тынарына, эжинериниҥ техниказына ӱредип, јакылталарды уурлаткан.
Эҥ баштапкы турушкан маргааным текшироссиялык маргаандар болгон. Ол Краснодарский крайдыҥ Ейск калазында ӧткӧн. Мында 25 метрге арказыла эжинер кроль деп эп-аргала мен 3-чи јерге чыккам. Бу јеҥӱге тыҥ сӱӱнгем! Тазыктыраачымла кожо ол маргаандарда ӧскӧ балдар канай тазыктырынып турганын ајарып, олорло куучындажып, спортивный курсактаныжын кӧрӱп алганыс биске кийнинде белетеништерде сӱрекей тузалу болгон.
Ээчиде маргаан эки айдыҥ бажында болотон учун, бис арткан ӧйдӧ сӱрекей тыҥ белетенгенис. Маргаандар Московский областьтыҥ Раменское калазында ӧткӧн. Мында мен эҥ кӧп једимдерге јеткем – 2 алтын (50 метрге брас ла 150 метрге комплексный эжиниш), 2 мӧҥӱн (кроль ло аркала эжинер эп-арга) медальдарлу јангам. Ол тушта мен брасла кенектер ортодо јаҥы рекорд тургускам, онойдо ок спорттыҥ узы деп нере алгам. Байла, тыҥ ла албаданган болорым. Тазыктырыныш та тыҥ болгон, режим, дисциплина, спортивный курсактаныш… Ол диета, баланс, белок, углевод дегенин ончо чоттоорында медицинадагы ӱредӱм сӱрекей болушту болды. Оныла коштой јаҥыскан јадып, керектӱ иш-тошты эдерине, кийим јунарына, курсак белетеерине темиккем, јол-јорыкта коляскалу јӱзӱн-јӱӱр буудактарды ӧдӧрине ӱренгем.
Кӱскиде Голландияда Стацканал деп калага телекейлик чемпионатка Россияныҥ јуунты командазыла барганыс. Ол тушта меге албатылар ортодогы классификация ӧдӧр керек болгон. Россияда коляскалу кенектер бир канча бӧлӱктерге бӧлинип турган, мен 2-чи класска келижип тургам. Ол маргаандарда бисти 5-чи классту, бойы базып турган колду-бутту кенектерле кожо тургускан. Мында бир кезек ороондор ортодо политический айалгалар Россияныҥ спортсмендерине јаман салтарын јетиргискен. Албатылар ортодогы 5-чи классты тургускан кийнинде, бис Россияда база ол класста туружар учурлу болгоныс. Је канайдар, маргаанда туружып, мен брас эп-аргала 6-чы јер алгам. Кийнинде бис, Саша Тӧлӧсов, Слава Юлуков ло мен, база такып Раменское калада ӧткӧн маргаандарга эки катап барып јӱргенис. Бойы базып јӱрер колду-бутту улусла кожо маргыжары сӱрекей кӱч болгонын бис бойыска билип алганыс.
Оныҥ кийнинде мен паратриатлон деп јилбилӱ бӱдӱмге кӧчкӧм. Бу бӱдӱм кижиниҥ чыдамкайын ченеп јат. Ондо ӱч башка эп-аргала јаан дистанцияларды ӧдӧри бириктирилген: базып турган улуска – эжинери, велосипедтӱ јарыш ла јӱгӱрери; бистерге – 750 метрге эжинери, 20 километр трек ӧдӧри ле 5 километрге коляскалу јарыжары. Баштап барарымда, форма да болбогон. Оноҥ биске спорткомитет болужып баштаган. Паратриатлонло Россияныҥ чемпионаттарында мен ӱч катап јеҥӱ, Россияныҥ кубогын эки катап ойноп алгам. Ол ортозында СФО-ныҥ маргаандарында, Крымда ӧдӱп турган маргаандарында туружып, призовой јерлерге чыккам.
−Јылдыҥ сайын јаан маргаандарда туружарыла коштой эл-јондык ишти эрчимдӱ апарарга јеҥил эмес болбой?
−2016 јылдаҥ ала мен бу биригӱниҥ председателиниҥ ордынчызы болгом. Је маргаандарда туружатан јол-јорыктарла колбой, бу ишке тереҥжиде кирер арга да, бош ӧй дӧ болбогон. Былтыр бистиҥ тергееде биригӱниҥ тӧзӧлгӧниниҥ 20 јылдыгы темдектелген. Ол ӧйдӧ председатель Тамара Зиновьева оорып-јобой берерде, биригӱниҥ юбилейин меге ӧткӱрерге келишкен. Јаҥы ишти бӱдӱрерине ӱренгем, меге улусла кожо иштеери сӱрекей јараган.
Быјыл чаган айдаҥ ала биригӱниҥ председателиниҥ ижин удурумга бӱдӱреечи болуп кӧстӧлгӧм. Бу ӧйдӧ бис тулаан айдыҥ 22-чи кӱнинде ӧдӧтӧн конференцияга белетенгенис. Ол конференцияда республиканыҥ ончо аймактарынаҥ биригӱниҥ турчылары турушты. Мында биригӱниҥ председателине талдаштар ӧткӧн. Талдаштардыҥ уч- турултазы аайынча мен биригӱниҥ председатели болуп кӧстӧлгӧм. Эмди экинчи неделе иштеп јадым.
−Республикада кенектердиҥ тоозы ас эмес. Олордыҥ сурактары аайынча ӧткӱретен иштер кӧп пӧ?
−Бойымда санаалар кӧп лӧ. Эм тура эки јылдыҥ туркунына бӱдӱретен иштерди темдектеп алгам. Олордыҥ ончозын албаданып бӱдӱрер деп сананып јадым. Бу иштерде анчада ла кенек улусты јӱзӱн-јӱӱр керектӱ ле тузалу јетирӱлерле таныштырары, јасак аайынча коруланатан ла болуш алатан аргаларды јартаарын ајаруга тудары болуп јат. Адаптивный спорттыҥ федерациязын, кенектерге «Доступная среда» деп программа аайынча экспертный тӧс јер тӧзӧӧри база бӱдӱретен иштерге кирет.
Ончо ло кенек улустыҥ курч сурактары тӱҥей. Эҥ ӧҥзӱре сурак – ол кенектерди ишле јеткилдеери. Бистиҥ республикада бу суракты коркышту јазап шӱӱп кӧрӧр керек. Горно-Алтайсктыҥ университеди, педагогический колледж ле оноҥ до ӧскӧ ӱредӱлӱ заведениелер кенек балдарды ӱредип јат, је иштеер јерле јеткилдебейт. Ӱредӱ, профессия алары аайынча бис балдарды квоталарла Россияныҥ ӧскӧ дӧ калаларына ӱредӱге ийер аргабыс бар. Олор бистиҥ биригӱниҥ рекомендациязын алып јат. Мындый аргаларыс кӧп тӧ болзо, је кийнинде су-кадыгы тутакту јиит специалисттер бистиҥ тергееде иш јок артып јат.
Кенектер ортодо јиит улус кӧп, олор бойлоры бисти табып алат. Алдындагызына кӧрӧ, эмди улус кандый ла эп-арганы табып, бисле кожо колбу тудуп јат. Онызы сӱрекей јакшы. Кӧп јииттер спорт јанынаҥ соныркайт. Эмди бис спорт аайынча ӧткӱрилетен керек-јарактарда кайда туружар арга болорын куучындажып јадыс. Кезик јиит улус кеендикке, узанышка, јайаандыкка тартылат. Аймактарла кӧрзӧ, шиденер-кӧктӧнӧриле Кош-Агаш аймак јакшы јанынаҥ темдектелет, Чамал ла Оҥдой аймактар јайаандык јолло јакшы барып јат. Бу јуугында ӧдӧтӧн керек-јарактардаҥ Обилимпикс болор. Бистиҥ биригӱнеҥ кӧп улус анда туружар кӱӱндӱ. Бойлорыныҥ эткен эдимдерин садар арга болзын деп, быјыл јаан эки ярмарка-саду ӧткӱрилер.
−Спортло тазыктырынар кӱӱндӱ кенек улуска болужары аайынча кандый шӱӱлтелер бар?
− Эм тура республикада кенек јаан улуска спортло тазыктырынар кандый да айалгалар јок. Оныҥ учун тургуза ӧйдӧ бис адаптивный спорт аайынча федерация тӧзӧп аларына керектӱ документтер јазап јадыс. Мындый аккредитованный федерация болгон кийнинде, тӧс јердеҥ акча-манат алар арга болор, ол ажыра маргаандарды ӧткӱрерине керектӱ болуш јетирилер. Республикада эки федерация бар – ол армрестлинг ле ок-јаадаҥ адары. Быјыл јайгыда ок-јаадаҥ адары аайынча федерация ижин баштаар. Оны Александр Сельбиков башкарар деп јӧптӧшкӧнис. Балдардыҥ адаптивный школы бар, олор ондо тазыктырынар аргалу.
− Россияныҥ ӧскӧ тергеелериле колбулар канайда тудулат?
−СФО-ныҥ тергеелеринде биригӱлердиҥ председатель-дериниҥ Кемерово калада ӧткӧн јууны мениҥ баштапкы ишмекчи јол-јорыгым болды. Ондо тергеелер јӱзӱн-јӱӱр сурактар аайынча бой-бойыныҥ ченемелиле ӱлешкени сӱрекей јарады. Тергеелердиҥ јаҥдарыныҥ органдары кенектердиҥ сурактарына кӧп ајару эдип турганын темдектеер эдим. Тергеелерде анчада ла кӧп ајару кенек балдарга, олордыҥ ада-энезине, санаторно-курортный эмденишке эдилет. Кенек кижиге јыл туркунына эки катап санаторный эмдениш алар керек, је бисте ондый арга 4-5 јылга бир катап берилет.
−Алтай Республиканыҥ башкарузына ајаруга алатан кандый сурактар бар?
−Бистиҥ санаабысла, кенек улус ончо эл-јонло кожо болуп, су-кадык улустыҥ ортозында бойын башка деп сананбас керек. Ол ло спортто, јайаандыкта кенек ле су-кадык улустыҥ ортозында бӧлиниш болбос учурлу. Ол ло Эл-Ойынды алза, су-кадык улусла теҥ-тай туружар аргалу јайалталу кенек јииттерис бар. Бис талдаштарда туружар кӱӱндӱ, бойыстыҥ ӱнисти јараган кижи учун берерге јадыс. Бу ончо айдылган керектерде турушканы кенектерге улусла јолыгып, куучындажып јӱрер арга берет. Анчада ла јииттерге мындый арга јаан учурлу.
−Балдарга, јиит улуска нени айдар кӱӱнеер бар?
−Спортло тазыктырынар керек. Бойыгарга кандый бир амаду тургузып алыгар, ол тушта сананып алганаар бӱдер. Кижиниҥ јӱрӱми кенек болгонынаҥ камаанду болбос керек деп, мен бойыма бек сананып алгам. Байла, оныҥ да учун, алдындагызына кӧрӧ, эмди мен башка кижи.
−Эрмек-куучын учун јаан быйан. Амадаган санаалар бӱдӱп турзын, ижи-тожор једимдӱ болзын.

С. АБЫСОВА
Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина