Алтайдын Чолмоны

Cууныҥ јеткери

09.04.2019

Кеҥи
Оҥдой аймактыҥ Кеҥи јурты јаскы јаан сууга алдырткан болгон. Бу чочыдулу керек тулаан айдыҥ 30-чы кӱнинде эҥирдиҥ 18 саадында башталыптыр.

Кышкыда сыраҥай соок кӱндерде Кеҥиниҥ суузы тереҥжиде тоҥгон. Ого ӱзеери эрте келген јаста тӱште де, тӱнде де кейдиҥ јылузы орто кеминеҥ 4-7 градуска бийиктегениле колбой (-2 градустаҥ ала +17 градуска јетире), тош, кар кайылып, суу јараттарынаҥ ажынган. Мынаҥ улам јабыстай јерде тудулган тергеелик кӱрдиҥ јанындагы Кеҥи јурттыҥ кезик улузыныҥ айыл-чедендери сууга алдырткан. Сууга алдырткан 22 турада 59 кижи јадат, ол тоодо 23 бала.
Сууга алдырткан улустыҥ мал-ажы бийиктей јерлерге апарылган. Сӧӧксалгыш, малдыҥ сегин салар јер, электрооттыҥ объекттери турган ла јонјӱрӱмдик јерлер сууга алдыртпаган.
Кеҥиде јадып турган јаан јаштулар суу мынаҥ јаан ажынганы санаазына кирбей турганын айдыжат. Јаҥыс 1994 јылда јаан, је кемиле эмдигизинеҥ јабыс суу јаскыда јараттардаҥ ажынып чыкканын эзедедилер.
Солунай Драч, јурт библиотеканыҥ ишчизи, ол кӱн бир канча јерлештериле кожо Оҥдойдо маргаандарда туружып, Кеҥидӧӧн эҥирде јанган. «Ол кӱндерде коркышту јылу болгон. Байла, оныҥ учун суу јараттарынаҥ ажынып, јуртыстыҥ ичиле ага берген» — деп, ол куучындайт. Солунайдыҥ туразы да, чедени де сууга, карын, алдыртпады. Ол ӧскӧ јииттерле кожо айылдарына једип, кийимдерин солып, резин сопоктор кийип, айылдар сайын базып, улуска болуштылар.
—Экинчи кӱнде тал-тӱш киреде экинчи бӧлӱк-толку суу келген. Онызы, баштапкы кӱндегизине кӧрӧ, јаан болгонынаҥ улам, сӱрекей коркымчылу болды. Карган улусты айылдарынаҥ чыгарып, кажы биледе канча кижи деп, улусты чоттоп, чочыду јок јерлерге апарганыс — деп, Солунай ол чочыдулу кӱндерди эске алынат.
Улустыҥ су-кадыгына каршу болбогон, кажаан-чедендерге, тура-айылдарга эдилген чыгымныҥ кеми јаан эмес. Јӱк бир кижиниҥ туразында ла бир магазинде суу полдоҥ ажынган. Арткандарыныҥ подполјыларына суу кирген, кӧп улуска ондо јаткан маала ажын чыгарып аларга ӧй јетпеди.
МЧС-тыҥ ишчилери бойыныҥ ижин бӱдӱрип, суу коолына кирерин јеткилдеген, улустыҥ айыл-чеденине кирген суу чыгара агызылган.
Онойдо ок јербойындагы «Теньгинский» СПК техникала јаан болужын јетирди.
Тулаан айдыҥ 31-чи кӱнинде эртен турадаҥ ала дамбаларды бийиктедер, тыҥыдар ла ӧскӧ дӧ иштер башталган. Онойып, тууразы 1,5, узуны 300 метр кире јука казылган, Кеҥи сууны солјандай 700 метр кире дамба бийиги 1 метрге јетире тыҥыдылган, 150 тоннадаҥ ажыра кумак-тобрак экелилген.
Сууныҥ јеткер-тӱбеги эҥ јаан каршузын Михаил Конновтыҥ туразына јетирди. Михаил тӱрген болуш јетирер кӧлӱктиҥ тискинчизи болуп иштейт, јаҥыскан јадат. Оныҥ айтканыла, айлына кирген суу полдоҥ 30-35 сантиметрге кӧдӱрилген. Сууныҥ агынынаҥ улам Михаилдиҥ туразыныҥ келтей тӧзӧлгӧзи бузулып, јантыйып калды, ичер суу алар колодец база сууга алдырткан. Барар јери јок учун, Михаилге бойыныҥ ла туразында мындый айалгаларда јадарга келижет.
Комиссия келип, айылга эдилген чыгымныҥ кемин темдектеген, СЭС колодецтеҥ суу алып, чыҥдыйын шиҥдеген.
Суу тураныҥ полыныҥ алдына, чеденге кирген учуралдар Кеҥиде мынаҥ да озо болуп турган болгон. Је быјыл болгон суу кемиле јаан ла эҥ чочыдулу болды. Јурт сууга алдыртпазына јербойындагы јаҥ канайып иштеп, нени эдип турганын, айылдарына сууныҥ каршузы јеткендерге кандый бир јӧмӧлтӧ болор бо деген сурактарла Кеҥи јурттыҥ администрациязына баштандыс. Аймактаҥ комиссия келип, сууга алдырткан тураларды, ээлемдерди кӧрӱп шиҥдеген, улуска јӧмӧлтӧ-компенсация болор учурлу. Дамбалар канча јылдыҥ туркунына јабызап, базылып калат, ого ӱзеери Кеҥи сууны кечире кӱр јабыс тудулган. Мыныҥ ончозы келер ӧйдӧ ајаруга алынып, сууныҥ јеткерин болдыртпазы јанынаҥ иштер эрчимделери айдылды.

Оҥдой
Сууныҥ былтыргы тӱбек-јеткери эҥ јаан каршузын Оҥдойдогы Урсул сууны кечире кӱрге јетирген деп айдар керек.

2018 јылдыҥ тулаан айында Урсул суу кайылып, јаан тоштор Оҥдойдыҥ тӧс кӱриниҥ бир канча столмо-тиргиштерин сындырган ла оныҥ бир бӧлӱги бузулган. Мынаҥ улам улуска Чуйдыҥ тууразыла барган јолын тузаланарга келижет. Урсулдыҥ сол јанында 2440 кижи јуртайт, балдардыҥ садтары, школдор, магазиндер, јонјӱрӱмдик јерлер — оҥ јанында. Бу улустыҥ тоозында 246 бала ӱренер јерине кӧлӱктӱ јетирилет. Тууразыла барган јолдыҥ узуны 7 километр. Кӱр болордо, бу јол 1,5 ла километр болгон.
Тӧс кӱр бузулган кийнинде јӱк ле јойу улус базар јакшынак кӱр тудулган эди.
АР-дыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин тулаан айдыҥ 3-чи кӱнинде Оҥдой аймакла ӧткӧн ишмекчи јол-јорыгында бу кӱрди база кӧрди. Оҥдой јурттыҥ улузына да, ӧскӧ јурттардыҥ Шашыкман јанынаҥ келип турган улузына да бу кӱр-кечӱ сӱрекей керектӱ болуп јат. Кӱрди тударга, федерал кеминде бюджеттеҥ акча-манат база чыгарылар. Кӱр-кечӱни орныктырарга 210 млн салковой акча, ол тоодо федерал бюджеттеҥ 199,5 млн салковой, республикан бюджеттеҥ 10,5 млн салковой керек.
Подрядчиктиҥ айтканыла, объектти тударына керектӱ ӱлекер-документтерди белетеерге ле государстволык шиҥжӱ ӧткӱрерге кичӱ изӱ айдыҥ 28-чи кӱнине јетире ӧй керек. Оноҥ подрядчикти илелеер саду-аукцион ӧткӱрилер. Мынайып, бу иштер чӧйилип, улус быјыл база ла кӱр јогынаҥ артып калардаҥ айабас. Јурт јаткандар АР-дыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечиге баштанып, бу курч суракты бойыныҥ ајарузында тудуп, олорго болушсын деп сурады. Олег Леонидович бу иштерди тӱргендетсин деп јакару берди. Бу јетирӱни ол бойыныҥ Интернеттеги бӱктеринде база темдектеди: «Акча-манат алар ла јаҥы кӱрди быјыл ла тузаланышка табыштырар арга барын билерим. Мынаҥ ары чӧйӧргӧ јарабас, улускӱрди сакыйт».

Э. КУДАЧИНА белетеген