Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Калыгын санап, jайнап-jоктогон Алтай»

09.04.2019

Алтай калыгыс ХХ чактыҥ башталганында косколоҥноҥ улам кандый кÿчтер öтпöгöн деер. Бÿткÿл калыктыҥ ла кажы ла билениҥ сагыжында ол öйлöрдöҥ бери сорбуланып, jÿректи öйкöдип турган элестер эмди де бар. Jаш тужымда энем куучындап туратан, кызылдар ла актар jуулажып турган öйлöрдö муҥ тоолу кара албаты jеҥ jастанып jыгылган деп. Алтай албаты актуга jабарладып, кайдööн айдадып апарып jатканын, канча кире öйгö, чике öлÿмге бе, jанар ба jок по деп сурактардыҥ каруузын анай ла таппаган. Кайран албатыныҥ кöп сабазы Алтайына кайра бурылып jанбаган.

Кадын-Чуйдыҥ кöчкÿндери…

Ӧткöн jылдыҥ кÿзинде Интернетте салынган jаан эмес материалда Кыдат jериниҥ алтай укту Асылкан деп кижизи ӱзе улусты соныркаткан эди. Ол кижиниҥ куучындаганыла, ада угы 1932 jылда Кадын-Чуйдаҥ келген. Асылкан алтайлап кожоҥдоп, бойыныҥ тöрööн-туугандарын Алтайда бедиреп турганын jарлаган.
Салымныҥ темдеги бе айса ары jанынаҥ белге бе, је мениҥ jол-jорыгым келиже берген. Кыдат jеринде ÿренип турган Хух-Хото деп каланаҥ атанып, Урумчи, Алтай, Буржин, Канас, Катай, Ком деген калаларла, jурттарла jÿрдим. Jадып турган jерлерин кöрÿп турза, бистиҥ Алтайга тÿҥейин кайкаарыҥ. Тöрöлимде jарым jыл болбогонынаҥ улам, бу Алтайды кöрÿп, кайра jанып келгенимдий, jÿрегим сÿÿнди. Ар-бÿткенниҥ кеени Алтайдадый, сÿмер кырларыныҥ бийигин, тöмöн кöрÿп ийзеҥ – чип-чике, ар-бÿткени агаш-ташту, мӧш, кайыҥ агажы кöп, сууныҥ ÿстиле туман араай jайканып турар, кары jаан – аттыҥ мойнына jедер. Кардыҥ калыҥын кайкап, кар кöп деп айтсам, алдындагы jылдарга кöрö, быjыл кар ас деп, jурттыҥ улузы айдыжат.
Мен ол jуртта кöп улусла таныштым. Телеҥиттер ас тоолу да болзо, эмдиге jетире бойыныҥ тилин, угы-тӧзин, озодоҥ бери jаҥдаган jаҥжыгуларын ундыбаган. Ӱйге кирип барзаҥ, jакшылажып, тӧргӧ отургызар, «jем jизин» деп айдар. “Алтайыстаҥ тöрööн келген” деп сÿÿнгилеп, кезиги ыйлап, бойыныҥ балазындый, сыйнызындый карузыгандар. Бу улустыҥ сÿрекей кÿндÿзегин темдектеер керек, аш-курсагын белетеп, акту кÿÿнинеҥ кÿндÿлеер. Jанжыккан аш-курсагы — талкан, курут, аарчы, сарjу, jилеҥеттеҥ ле кара-каттаҥ варенье, эт, боорсогы Эре-Чуйда jазап турганына тÿҥей.
«Телег jердеҥ тезип келген, Кадын-Чуйдаҥ качып келген, Оймон-Чуйдаҥ ойып келген телег мен» – деп, jаан улус айдыжат.
Интернетке jарлалган Асылкан деп кижиле туштаганым база jаан ырыс деп айтсам, jастыра болбос. Асылкан бойы сары моол сööктÿ, бойлорын «телек» эмезе «телеу», «телеҥит» укту деп айдып jат. Кызыл деп атту абазы jаштаҥ ала Асылканга Алтай jеринеҥ угы-тöзи келгенин, телеҥит тилин ÿреткенин куучындады. Кызыл абазы куучындаганыла, Ӱч-Сÿмер кыр керегинде элестер эмдиге артып калган: «Кадын-Чуйдаҥ 40 кире телеҥиттер кÿрди кечип барып jадарда, улусты аткылаган. 10 кижи божогон, одус кижи кырды ажып качып келгилеген. Jе бир уунда качып келген деген улустыҥ тоозын башка-башка адагылайт, 40-80 öрöкö ол эмезе кижи деп. Ол тушта Кыдатта граница ачык болгон. Кыдаттыҥ Сундайрык деп jеринде бир jыл кыштагылаган. Кан-Курбустан — бай Алтайыста аҥдап, чакпыга тÿшкен тарбаганды öлтÿрип, азыранып jÿргенис» — деп айдат. Асылкан акабыстыҥ куучыныла, баш айланар бийик jер учун, олор öскö jерге кöчкöн. Сундайрык кар jаабас jер болгон, кезиктери Ком деген jуртка кӧчкилей бергилеген. Бÿркезин деген jерлерге кӧчкӧн. Кыдаттыҥ Алтайында артып калган Кадын-Чуйдаҥ кӧчкӧн улустаҥ 11 биле кире кезиктери ойто Алтайга jангылай бергендер. Бир канчазы Монгол jерине Байан-Ӱлгий аймакка, Цэнгэл деп сумга (jуртка) кӧчӧ берген. 7 биле Кыдаттыҥ Алтайында артып калган. Бу jерлердӧӧн 1932 де jылдардаҥ озо, 1922, 1923 jылдарда граждан jуунаҥ качып, алтай улус кöчкöн болгон. Баштапкы катап Кадын-Чуйдаҥ революция тужында чанагаш ла бешпей деп сööктÿ улус Алтын-Кӧлдӧҥ, Аваш (айса болзо, Аба-Jышты анайып адагылап турган) деген jеринеҥ кӧчкÿлеген. Экинчи катап кызылдар ла актар jуулажып турарда, Кадын-Чуй, Оймон, Оймон-Чуй, Кара Кем, Аркыт деп jерлердеҥ алтайлар Кыдаттыҥ Алтайы jаар качкылаган.
Алтайда болордо, малдыҥ тоозы кӧп – сарлык, ийнек, кой, тöö болгон деп куучындайт. Олор Тебек деп сары моол сööктÿ кижинеҥ таркаган. Тебек Кулак, Эренке, Оруспай деп уулдарлу болгон. Ол улус Алтайда артып калган. Оруспайдыҥ Тÿрÿн, Тостан, Кызыл, Седÿн деп уулдары Кыдатка качып баргандар. Оруспайдыҥ 4 уулы ла 1 кызы Алтайда арткан – очы кызыныҥ ады Огош деп атту болгон деп эске алынат.
Бойыныҥ öйинде Асылканныҥ адазы Jалсып 7 jашту болордо, Тостанныҥ ӱйи jаҥыс уулын Jалсыпты алып, Кыдатка качып келген. Ол кижиниҥ кыстары Карган кыс, Карагол кыс, Мойынта Алтайда артып калгандар. Тостан дезе бойы бай кижи деп jабарладып, Сибирьдиҥ ссылказына айдадып апарган. «Сибирьде соогы коркыш – деп, Асылкан Кызыл абазыныҥ куучынынаҥ эске алынат. — Качан тÿкÿрип ийзе, jерге тийгелекте, тоҥып калат». Сибирьдиҥ ссылказында канча улус божогон. Оныҥ учун тынын аргадангылап, Тостан нöкöриле ат уурдап, качкан. Олордыҥ кийнинеҥ истегилеп, черÿчилдер барган. Нöкöри уйуктап jадарда, адып койгон. Тостан Кыдатка jаҥыскан jедип барган. Тостанныҥ аказы Кызыл деп кижи Арасейде болордо, ак черÿниҥ башчызы болгон учун jабарладарда, Кыдатка качып келген. Седÿн деп кижи келип, телеҥит укту Чавархинле (Чавархин эмдиге эзен-амыр) тойлонгон. Олордо бир уулы бар. Тÿрÿн деп кижи база мында тойлогон, 2 уулду болгон.
Анайда ок, барган улустыҥ ортозында 4 кам болгон: Бери кам, Кара кам, Дашапей (Jашапей) кам, Семис кам. Олордыҥ бирÿзи ÿй кижи, бирÿзи кыс бала болгон. Кара-сагал сööктÿ Мекелей деп кижи Алтайдаҥ барган кара моол сööктÿ Дашапей кам деп кысла тойлонгон. Дашапей jаҥыскан Алтайдаҥ келген, телеҥит jеринде Дашапейдиҥ адазы артып калган. Jалсып jаанап келеле, Дашапейдиҥ кызыла тойлонгон. 18 балалу болгон, 3 балазы тирÿ артып калган (Асылкан, Эргембай, Кÿлей), арткандары божогон.
Кыпчак сӧӧктӱ Тамыр деп кижинеҥ таркаган улус. Тамыр деп кижиниҥ база бир ады Кызыл болгон. Тамыр Бяжий (бу кижи эмдиге эзен) ле Jашпай деп уулдарын алып, качып келген. Ол кижи акчалу, малду, алтынду кижи болгон. 1 уулы Алтайда артып калган. Jашпай Кадын-Чуйда болгон адын айтпас, Кыдатка келген кийнинде адын Зугер (Jÿгер) деп атка солып салган, база бир ады Jашбала деп айдат. Ол кижи база Сибирьге ссылкага-сÿргÿнге аткарылган болгон. Казахстан ажыра сууны кечип, jойу jедип келген. Бяжий Jаҥар деп кысту ла Замдар деп уулыла келген. Кызыл аказыла телеҥиттеп куучындажар. Кызыл деген кижи сары оруска тӱҥей чырайлу, сары сагалду, чаҥкыр кöстöрлÿ болгон.
Бокуйтан (jайзаҥ болгон) — уулы Кудайберген, кара моол сööктÿ эмезе алмат сööктÿ, сööги jарт чокымдалбаган, карындажы Адыгбай Кыдатка кӧчӱп келген. Такиш деген кижи база келген, Мотко деп кижи кара моол сӧӧктӱ. Боро кÿчÿк – сары моол, балдары jок. Jалсыптыҥ айлында jаантайын болуп туратан. Оруспайдыҥ тöрöгöни болгон. Анайда ок олордыҥ ортозында Балаjий ле Нонхо деп улус болгон, адазы Папий, Оймонноҥ келген дежетен.
Анайда ок Интернетте база ла Алтайдаҥ барган Карабай деп бай кижиниҥ баркызы база тöрööндöрин бедиреп туру деп jетирÿ болды, бойыныҥ ады Отхун, Улан-Батордо jуртап jат.
Асылкан ӧрӧкӧн jаш тушта телеҥиттеп Кызыл аказыла куучындажып, алтай тöзöлгöлÿ кожоҥдорын ÿренип алган, олордыҥ тоозында jииттердиҥ «Сырга jажырыш» деп ойыныныҥ кожоҥдоры, кабай кожоҥ база бар эмтир.

Ундылбаган чÿм-jаҥдар ла jаҥжыгулар

Кыдат jеринде телеҥиттер тилин, эткен-кабынган эдимдерин, аш-курсагын, беш-алты толыкту агаш айылдарын, аттыҥ jепселдерин, албаты jаҥжыгуларын jылыйтпай, орныктырып барадат. Албатызы бойыныҥ jериле, мал-ажыла бек колбуда. Jадын-jÿрÿми бистиҥ ле алтай улуска тÿҥей: уй-мал аш ӧскÿрип, jайгыда чалгыла, эмдиги ӧйдӧ кöп сабазы тракторло ӧлӧҥ чабып турган деп айдыжат. Мал-ашты агаш тоскуурдаҥ сугарат, отты одынла, кара кöмÿрле одурат. Талканды «уурла» согор (сокы балала) эмезе таш баспакла базар, эмдиге jетире аракыны азып jат, чегенди кӱпке ургулайт.
Мал-ажыныҥ тÿги калыҥ, эчки, ат, кой, уй азырагылайт, ат соокко тоҥбозын деп, аттыҥ арказын jуурканла jабып салат. Койдыҥ тÿгинеҥ кöгÿспек, тÿлкÿниҥ терезинеҥ бöрÿк кöктööр. Эр улус кышкыда аҥдап барар тужында jылу кеп-кийимин белетеп, тере тонын кийип, Алтайдыҥ ээлеринеҥ аҥ-куш ӧлтÿрип аларга jöп сурап, аҥдап барат. Калганчы öйлöрдö jаҥ-jаcак катуланганынаҥ улам, аҥдаарга jаратпайдылар.
Jайгы öйдö, бу jерлердиҥ jаражын кайкап, туристтер кöп амырап келет. Туристтерге, амырап келген улуска тураларын гостиница аайлу божодып, бойлоры jайлуда турган тураларында jуртайдылар. Туралары узун, бек агаштаҥ салынган. Алдында революция тужында бери кöп староверлер келген, тура тудуп, печке салып, орус тилге ÿреткен эмтир. Кыдат башкару ойто орус ороонго кайра jанзып деп айдарда, староверлер кезиги Алтайга кӧчкöн, jарымы ӧскӧ ороондорго баргандар.
Jаан кÿрттердеҥ башка-башка эдимдер jазалат: кийис айыл, кажаанныҥ jанында ат, элик, тура да бар турган, турага кирип барза, отурарга jараар, jÿзÿн-базын аҥ-куштар, кардаҥ эдип салган кеп-кийимдерлÿ улус, икилилÿ кайчы да бар эмтир.
Кары тереҥ jерлерде атту чанак, чана jаан болушту деп айдарга jараар. Чаначылар кийни jанында эчкиниҥ терезинеҥ уужап jазалган кош сÿӱредип тартып jÿрет – мында кичинек азык-тÿлÿк сугуп аларга jараар. Бу jерлердиҥ jолдоры кату jер. Кöп саба улус джип машиналу, кичинек машиналар бу jолдордо, карга бадалып туруп калар. Тискинчилердиҥ айтканыла болзо, шуурган, jаан кар jааза, ары-бери jорыктаарга jарабас, jаскыда бӱркӱк кар кенетийин кырдаҥ тöмöн тÿжет, оноҥ улам кöп улус божогон. Деремнедеҥ ыраак jок стоянкаларда jадып турган улус jолдор jок jерлерде, атла jортып jÿредилер. «Бистиҥ Алтайдаҥ атту келзе, эки кÿнге jедип келер» – деп айдыжат.
Кыдатта телеҥиттердиҥ оос чÿмдемели эмдиге байлык. Той-jыргалында кожоҥдоп, топшуур согуп, «илгирин»-икилизин тартып, биjелеп ойноор. Тойдыҥ чÿм-jаҥдары бистиҥ jаҥга тÿҥей, кудалаар, шаалта шаар, кыс бала кижиге барза, чачын эки jара öрöт, баланыҥ бир jажы толзо, койу кöчö байрамдаар, баланыҥ чачын кезер. Бу байлыкты бир ууш jон jылыйтпай, öҥжидип, ÿйедеҥ-ÿйеге jетирип, jаандары jаштарыла ойгорыла ÿлежип турганы сÿреен оморкодулу.

Jаҥы jылдыҥ байрамы – Чагаа

Эҥ ле jаан ла учурлу байрамдардыҥ бирÿзи ол Чагаа байрам болот. Чагааныҥ алдында белетениш эрчимдÿ öдöт. Эски jылла ÿзе jаман неме кир-торло чыгып барзын деп, улус тураны, чеден-кажаанды арутагылап jат. Эртедеҥ одыратан одынды кöптöдö белетеп алары сÿреен учурлу, нениҥ учун дезе jаҥы jылдыҥ башталганында малта чабып, кату-кабыр табыштар болзо, бойыныҥ ырызын jылыйтып салар аргалу деп, jаандар айдыжар. Анайда ок байрамга курсак-тамакты бир ай озо белетеп салат: бир таар пельмендер, боорсок быжырылат, кажы ла айылда уйдыҥ эмезе jылкыныҥ эдин кайнадып белетегилейт. Сууга арчын кожуп, улус арутанат. Эски jылды ÿйдежип, jурттыҥ улузы jуулыжып, чанала jыҥылаар, ок-jаадаҥ адар, атла jарыжып, ойындар öткÿрет. «Аттыҥ jарыжы болор, адын чактырып, бӧкӧзин кӱрештип, ырын ырлап, ойын ойноп, «эски jылды jандырып, jаҥы jылды тозып алар» деп, теҥериде jылдыстар кöрÿнип келзе, 4-5 биле биригеле, jурттыҥ тоомjылу, jаан jашту кижиниҥ айлынаҥ баштап, бой-бойлорына айылдагылайт. Алдынаҥ бери, эски jылдыҥ калганчы кÿнинде, jаҥы jыл кирип jатканыла, «кара неме, кöрмöстöр кыймыражып jат» деп айдыжат. Оныҥ учун бу кÿнде сÿрекей аjарыҥкай болор керек. Билениҥ эр улузы уйдыҥ эмезе аттыҥ сööгин ак бöслö-jаламала буулап, сööкти бир ле чапканыла jарар учурлу. Айылчылар jиликти соорып, бой-бойлорына берижет. Олор мынайып jиликтÿ сööк jарылып, jаҥы jол ачылып jат деп бÿткилейт. Эр улус тышкары чыгып: «Курай-курай, сööк jарылды, эски jылдыҥ чыкканыла, jаҥы jыл кирди» — деп кыйгырыжат. Чагаа байрамныҥ баштапкы кÿнинде, тамырланып кÿн чыкканыла чеден-туразын арчынла аластап, кÿнге баштанып, сӱт ÿрÿстелет. Анаҥ ары эр улус jаан мÿргÿÿлде туружарга jазангылап jат. Байлынга (мÿргÿÿлге) барып jатса, аттарыныҥ jалына jалама-ак бöс буулайт. Мÿргÿÿлде эр улус, билезиниҥ башчызы болуп, албатызы, бала-барказы, мал-ажы учун Алтайдыҥ ээзинеҥ суранып jат: «Бай-Алтайым, Jер-сууныҥ ээзи, jылкы малыс кышты jакшы чыкты, jаҥы jылда ток, мынаҥ ары малга мал кожулзын, билеге су-кадык, ырыс болзын». Jердиҥ ээзине, ак кадак-jаламазын буулап, чöгöдöп мÿргÿгилейт. Обоого лама кижи сӱт, сÿттиҥ аракызын ÿрÿстеп, алкыш-судурын кычырат. Чагааныҥ эҥ баштапкы кÿни анайып мÿргÿÿлге учурлалып öдöт. Мÿргÿÿлде ÿй улус туружарга jарабас – олор айлы-одыныҥ коручылы болуп, айылчылар келер деп, айылында курсак белетеер. Эртезинде албаты-jон бой-бойын уткып, «Амыр сайхан, амыр сайхын. Менде, менде. Табыш jок…? Эзен бе, эзен, эл аймак jакшы ба?» деп айдыжар. Кöрÿ-ойындар ӧткÿрип, кырдаҥ терелÿ jыҥылагылайт. Ат jарыш, ок-jаа адыш, анайда ок чаначылардыҥ маргааны албаты-jонго соот болот. Бу jилбилÿ кӧрӱ-ойындарда кӧрӧргӧ лӧ туружарга болуп, ӧскӧ jерлердеҥ «сайкакчылар» (туристтер) кöп келет. Чагаа байрам, jаҥы jыл киргени — он беш кÿнниҥ туркунына улалат. Бу кÿндерде тӧрӧӧн-тууган, айылдаш улус бой-бойына айылдажат, сыйлар сыйлап, айылдарында кÿндÿлейт.
Байрам кÿндерде кöп солун улусла танышканымды база темдектеер керек. Ады jарлу бистиҥ артист Амаду Мамадаковко тÿп-тÿҥей кижиле таныштым. «Бистиҥ jерде слерге тÿҥей кижи бар деп, олорго jарлу алтай артист Амаду Мамадаковтыҥ фотоjуругын кöргÿссем, олор «чып ла чын тÿҥей» деп кайкашкылап, тöрööни болбой деп кокырладылар. Эмиль Толкочековты «Новая Звезда» деп корÿ-ойнында турушканын Интернет ажыра кöргÿлеген эмтир. Эмиль Толкочевтыҥ коо, ÿнгÿр ÿнин баалап, jакшы кожоҥдогон деп мактайдылар.
Анайып jилбилÿ jол-jорык учына jетти, jанар ӧй jедип келди. Улус ÿйдежип, «Алтайга jедип барзаҥ, бистер бар, тирÿ деп айдып бар», jол-jорыгыма болуш болзын деп, азык-тÿлÿгин, сый-акчазын бергилеп, «бисти мынайып истеп келген» деп, сÿÿнип тургылады.
Бу албаты андый кÿчтерди öткöнин, турумкай ла чыдалдузын темдектеер керек. Бир билениҥ ака-карындаштары эки jара чачылган: бирÿзи Кыдаттыҥ jерине öлÿмнеҥ качып ырааган, бирӱзи Алтайында артып, тöрööндöрин суруузы jок jылыйткан. Jе олор канча jылдар туркунына Алтайда бойлорыныҥ ада-öбöкöзин, угы-тöзинеҥ артып калган тöрööн-тууганын, бир тазылдаҥ таркаганын качан да ундыбаган. Бойыныҥ улузын табып, Алтайына кайра бурылып jанар деп ижемjи качан да öчпöгöн. Эмдиги öйдö ол улус Алтайда jадып турган тöрööн-туугандарын бедиреп, сурулап jат. Кем-кем бу улустыҥ аттарынаҥ бойыныҥ тöрööнин табар болор бо деп иженип jадыс. Айса болзо, канча jылдар кайра тоскурылган албаты ойто биригер болор бо? Калыгын санап, jайнап-jоктогон Алтай балдарын тöрöл jеринде уткып алар. Бу бистиҥ албатыбыстыҥ бирлик оорузы, сызы ла ундылбас эс кереези.
Адакыда, бичигенимде тÿзедÿлер эдип, толо jартамал белетеерге болушкан ла кожо ÿренип турган jерлежиме, ÿÿре-jелееме Татуна Паштаковага jаан быйанымды айдадым.

Айжана Киндикова,
Кыдатта Ич Монголдыҥ
университединиҥ магистранты

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина