«Канча да кире ардак јӱрзем, тилим энчидий кереес»

09.04.2019

Эл библиотекада тулаан адйыҥ 18-25 кӱндеринде Алтай Республиканыҥ культура министерствозыныҥ јӧмӧгӧниле јаҥжыкканы аайынча јылдыҥ ла ӧткӱрилип турган «Алтайдыҥ Бичиги» деген јап-јакшынак байрам бийик кеминде ӧтти.

Байрамныҥ туружаачылары башка-башка ууламјылу ла јилбилӱ кӧдӱриҥилерге эрчимдӱ туруштылар. Бичиктер байрамныҥ тӧс амадузы краевед бичиктиҥ учурын элбеде јартаары, эл-јонныҥ кычырарына јилбӱзин јӧмӧӧри, јартамалду ишти тыҥыдары.
Адакы учында байрамныҥ тизӱ кӧдӱриҥилериниҥ кийнинеҥ Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады, Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи Сурайа Сартаковала (Кензина) јайаандык туштажу ӧтти. Ады-јолы јарлу бичиичи, ийделӱ сӧстиҥ узы, эрчимдӱ јондык ишчи, јаш ӱйениҥ байлык ченемелдӱ ӱредӱчизи, таскадаачызы Сурайа Михайловна јайааандык эҥиринде 2018 јылда кепке базылып чыккан «Јолдыктар тизими» деген ӱлгерлик јуунтызыныҥ таныштырузын ӧткӱрди. Бичиичиле ӧткӧн туштажуга аймактардаҥ, јурттардаҥ ла каладаҥ кӧп солун айылчылар, кычыраачылар ла оныҥ бала-барказы, јууктары амадап, акту кӱӱндеринеҥ келгенин аҥылап темдектеер керек. Бичиичиниҥ сӧзин, ӱлгерлерин угары кажы ла катап јаан байрамга бодолду ине. Мында јаҥыс та ӱлгерлер эмес, калыктыҥ ончо јӱрӱмдик сурактары чыгат. Билениҥ, энеликтиҥ, от-очоктыҥ, тилдиҥ, тӧрӧл јериниҥ, бала-барканыҥ салымы ла оноҥ до ӧскӧ сурактар тӧс јерде турат. Алкы бойы беш баланыҥ кару энези, баркачактарыныҥ сӱӱген јааназы Сурайа Михайловнага салым јолында кӧпти ӧдӧргӧ келишкен. Сӱӱнчилӱ де, сӱрнӱккен де ӧйлӧр болгон. Учураган уур-кӱчтерди ӧткӧн, јӱрегиниҥ ӱргӱлјик сӱӱжи, јылузы бала-барказына, эбире јӱрген эл-јонына ичкери јолын јарыдат.
«Јолдыктар тизими» деген ӱлгерлик јуунтыга Сурайа Сартакованыҥ ла амырап калган эш-нӧкӧри Кереес Кензинниҥ ӱлгерлери кирген.
Кычыраачыныҥ колында эки је ле деген авторлордыҥ бир бичикке эптеп-јазап койгон јуунтызы. Сурайа Михайловнаныҥ бичиктиҥ кире сӧзинде айтканыла, бойыныҥ чӱмдегениле кожо јӱрӱмнеҥ эрте јӱре берген эш-нӧкӧри Кереес Кензинниҥ бичимелдерин ак-јарыкка ис болуп артсын деген санаала белетелген.
Кереес Кензинниҥ эҥ баштапкы ӱлгерлери јииттердиҥ «Јаш тужымныҥ јаҥары» деген кичинек ӧмӧлик бичигеште чыккан. Јӱрген болзо, јакшынак критик те болор эди. Оныҥ тилди јакшы билери, ылгаары, чокым ла кыскарта айдатаны кайкамчылу болгон. Айдып салганы бӱгӱнге јетире најы-нӧкӧрлӧриниҥ тилинде канатту, чечен сӧстӧр болуп айдылат. Поэт болорго јӱткибеген, је санаага, кӧгӱске келгенин отура ла тӱжӱп ӱлгерлеп ийетен. Тегин ле ручкала улустыҥ чырайын сӱрекей тӱҥей јурайтаны кайда, ӱлгерлерин кӱӱге де салып туратан деп, бичиктиҥ кире сӧзинде айдылат.
Кӧп јолдыктар чӱмдебегенине кородоп тургандый, «Эткеним ас болгонына эпјоксынар кӱӱним бар» деп айдып салган. Бир ӱлгерин кереестегендий, «Јоныма келерим» деп адап салган.
Бичиктиҥ таныштырузында Кереести јакшы билер улус келип, отургандарга бастыра јанынаҥ јайалталу эр болгонын јылу сӧстӧрлӧ эзеттилер. Ӱлгерлер чӱмдеер, чӱмдемелдерин кӱӱге де салатан, атка чыккан гармонист, сӱреен тыҥ математик, тилин, калыгын сӱӱген, келер ӧйдӧ тилдиҥ, калыктыҥ салымы санандырган, санааркаткан, ак санаалу алтай эр болгон.
Бичикте Кереестиҥ ӱлгерлери «Јоныма келерим» деген бажалыкла јарлалды. Бичиктиҥ таныштырузында Сурайа Михайловна бойыныҥ, онойдо ок эш-нӧкӧриниҥ ӱлгерлерин эске кычырды.
Јайаандык эҥирде онойдо ок Сурайа Сартакованыҥ сӧстӧрине бичилген кожоҥдор до угулды. Мында бичиичилер, поэттер, билимчилер, литературоведтер, актерлор, ӱредӱчилер, кычыраачылар Сурайа Сартакованыҥ јайаандык ижиниҥ учуры јанынаҥ элбеде айттылар.
Бичиичи јаҥыс та јаан улуска чӱмдеген эмес, је онойдо ок балдарга, болчомдорго сӱреен јакшы бичигештерди кызы Аржанала кожо белетеп чыгарган. Ол балдарла тузалу ишти кӧп јылдар туркунына једимдӱ ӧткӱрген. Темдектезе, 1990 јылда балдардыҥ «Тастаракай» фольклорлык ӧмӧлигин тӧзӧгӧн. Јайаан ӧмӧлик канча катап калыктар ортодогы Эл-Ойында једимдӱ турушкан, таланыҥ театральный ӧмӧликтериниҥ республикан кӧрӱ-маргаандарында байгалу баштапкы да јерлерге де, призерлор до болуп чыгатан. «Тастаракайдыҥ» кӧп тоолу туружаачылары кийнинде культураныҥ ӱредӱлӱ заведениелеринде ӱренип, јаан јолына чыккан.
Билимчи, ӱлгер чӱмдеечи, ӱредӱчи Сурайа Сартакова улу ла кеен Улаган алтайдыҥ Чолушпа ӧзӧгинде Кӧк-Паш јуртта чыккан-ӧскӧн. Москвада М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтты божоткон. Бичиичиниҥ таҥынаҥ кепке базылып чыккан бичиктериниҥ тозында «Кӱнкајы», «Улуска быйаным», «Сӱӱштиҥ боочызы», «Эрјине» ле оноҥ до ӧскӧлӧри. Библиотеканыҥ ишчилери бичиичиниҥ јайаандык ижиниҥ «Кажы ла ӱлгерим – јӱрӱмим» деп адалган солун кӧрӱни белетеп тургустылар.
«Јолдыктар тизими» деген ӱлгерлик јуунтыныҥ таныштырузы ӧйинде кӧп јаан да, јиит те улус Сурайа Сартаковага быйанду сӧстӧрин айдып, јайаандык ижинде једимдер кӱӱнзедилер. Таныштыру ӧйинде Алтайдыҥ јарлу улузы Таукен Яйтынов, Аҥчы Самунов, Гӱзел Елемова, Эльвира Чинина, Нина Киндикова, Мира Демчинова, Наталья Санина, Качканак Багыров, Айана Кензина (кызы), Кӱлер Тепуков, Ирбис Акчин, Марина Ябыкова, Карыш Кергилов, Юрий Яргаков ло оноҥ до ӧскӧ кӧп-кӧп улус ӱлгерлерин кычырып, кожоҥдорын кожоҥдоп, кокыр ойынын кӧргӱсти. Кандый да ӧйдӧ кычыраачылар бичиичиле туштажуларды энчикпей сакып јат ине. Туштажу кандый да бийик кӱӱн-тапту, кӧдӱриҥилӱ байрам кептӱ болгон. Бичиичиниҥ айтканы бу јӱрӱмде ичкери јолына чыгып болбой јаткан эмезе јӱрӱмдик сурактарга јолду каруузын таап болбой, чындыктыҥ, мекениҥ учурын ылгаштырып болбой јаткандардыҥ кӧксин чечет. Поэзияныҥ куулгазын телекейи ичкери јолго ийде-кӱч берер аргалу. Шак оныҥ учун мындый туштажулар керектӱ болгонын аҥылап темдектеер керек.
Јайаандык туштажуда Алтай Республиканыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ јааны, АР-дыҥ ветерандарыныҥ совединиҥ председатели, РФ-тыҥ Јондык палатазыныҥ турчызы Борис Алушкин кӧдӱриҥилӱ айалгада Сурайа Сартаковага «Наставник молодежи» деп Кӱндӱлӱ темдек табыштырды.
Бичиичи С. Сартаковала ӧткӧн туштажуныҥ кйининеҥ «Алтайдыҥ Бичиги» деген байрамныҥ турултазы кӧрӱлди. М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ ӧмӧлиги тузалу байрамныҥ эрчимдӱ туружаачыларына кӧп јылу сӧстӧрди айдып, Быйанду самаралар табыштырды. Олор ӧмӧ-јӧмӧ јайаандык иш мынаҥ да ары улалар деген ижемјизин айттылар.

К. ПИЯНТИНОВА
Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым