Алтайдын Чолмоны

Су-кадыкка тузалу базыт

09.04.2019

Колдорында чананыҥ тайактарын тудунганча базып јӱрген улусты бис озо баштап кайкап кӧрӱп туратаныс. Чындап та, бу улус оромдорло эки колында тайактарлу не базып јӱрет не? Эмди мындый улуска бис, байла, ончобыс јолыкканыс. Тоолу кӱндер кайра бу эп-арганыҥ болужыла (скандинавский базытла) тазыктырынып турган јаан јашту эпшилердиҥ бирӱзи Евгения Архиповна Тозыяковала туштажып, эрмек-куучын ӧткӱрдис.

Саҥ башка кӧрӱнетен учуралдар бӱгӱн кемди де кайкатпай јат. Скандинавский базытла су-кадыгын тыҥыткан улустыҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧгӧнин темдектеер керек. Ондый да болзо, ол керегинде кӱнӱҥ сайын базып турган кижиниҥ кӱӱн-санаазын укса, јилбилӱ болгодый. Мынайып сананып, бир кӱн эртен тура иштеҥ озо сууны јараттай базып браатсам, удура колында тайактарлу ла спортко келиштире јепсенген ле кийинген бийик эмес сынду эпши келип јатты. Бу кижиле эзендежип, кандый амадулу јӱргенимди айдып, ады-јолын уктым.
«А сен мени канча јашту деп сананадыҥ?» – деген сурагына мениҥ бодоштыра берген каруум, ас ла болзо, он јашка ас болды. Евгения Архиповна јаркырада каткырала: «Мен сегизен беш јашту» – деп айдарда, чын ла алаҥзый бергенимди, ол ок ӧйдӧ оморкогонымды јажырбазым.
Евгения Архиповна тӧрӧл Саратан јуртынаҥ республикабыстыҥ (ол ӧйдӧ областьтыҥ) тӧс калазына келгенинеҥ бери бежен јылдаҥ ӧдӧ берген. Мында айылду-јуртту болуп, эки кыс чыдаткан. Ол Бичиичилер биригӱзинде бухгалтердиҥ ижин ак-чек бӱдӱрип, Алтайыстыҥ ады-јолы јарлу бичиичилериле кожо иштеген. Эмди ол амыралтада да болзо, бир де амыр отурбайт. Бойыныҥ омок куучыныла, јӱрӱмге ачык-јарык кӧрӱмиле ол кӧп јииттерге јозок болор аргалу.
Бис экӱниҥ туштап куучындашкан ӧйдӧ калада иштеер кӱн јаҥы-јаҥы ла башталып јаткан болгон. Је мениҥ солун таныжым бу киреде тазыктырынып турган јерин эбире базып, айлына јууктап келген эмтир. Ол эрте туруп, јепсенип, скандинавский базытла айлынаҥ ыраада барып келет. «Мен эртен тура ол кырга чыгып јӱрзем, бир-эки час кире ӧй ӧдӧ берет. Ол кырга чыгала, тыштанып отурадым. Кучыйактарды кӧрӱп, олордыҥ кожоҥын угуп, ар-бӱткенле «куучындажып» алала келзеҥ, эки час болуп калган турар. Эмди мен бир ле час ӧйгӧ јӱрӱп јадым, кышкыда јер тожоҥ до. Сууныҥ јарадыла базып барала, бир-канча упражнениени эдип ийеле, оноҥ ары туку «Чаҥкыр Алтайдыҥ» ары јаныла эбирип келеле, јанып јадым. Мында сууны јараттай јер јазалганы база јакшы, јайым ла эптӱ. Јайгыда ол кырга барзаҥ, тен тайак та керек јок, ол ло будактаҥ келижер эдип сындырала, онойып ла чыга бередим» – деп, Евгения Архиповна ӱч јылга јуук кӱнӱҥ сайын тазыктырынып турган эп-аргазы керегинде куучындайт.
Мындый јойу базыттар Евгения Архиповнага сӱрекей јарап јат. Бу базытла јӱрерине слер кемнеҥ ӱренип алдаар деп сурагыма ол куучындады: «Мынаҥ озо ӧйдӧ бу орус јаанактарды кӧрзӧм, чоокыр-чоокыр тайактарлу ээчижип алган јӱрер. Оноҥ бир кӱн тукуунаҥ орус ӱй кижи келип јадарда, мен ого удура барып, бу мыныла базарга јакшы ба деп, сурадым ла. Ол кижи меге базып кӧрзӧҥ деп, тайактарын береле, ончо ло куучындап берген. Оноҥ мен тайактаҥ садып алала, базып баштадым… А ондо кӧп ӱренер неме де јок. Базып отурза, бойыҥды эптӱ ле тӱс тударына албаданар керек. Ол тушта кижиниҥ эди-каны ӱрене берер. Корчойзоҥ, корчойо ло берериҥ».
Бистиҥ калада ла јурт јерлерде скандинавскийле базып турган улус кӧптӧгӧнин, је олордыҥ кӧбизи орус укту болгонын ол база темдектеди. Је јурт јерлердиҥ улузы, анчада ла ӱй улус, бу тазыктырынышла јилбиркегени база кӧптӧй берген. Бойыныҥ куучынында Евгения Архиповна Улаганда јаткан ӱӱре-јелелерин јылу эзедип, олор до мындый тайакту базытла тазыктырынып турганын јарадып куучындады.
Скандинавский базыттыҥ кижиниҥ эди-канына, сӧӧк-тайагына тузазы керегинде куучындап, Евгения Архиповна мынайда айтты: «Бу эп-сӱмеле базып јӱрзеҥ, бастыра ла эт-кан иштейт. А тегин ле базып јӱрзеҥ, буттарыҥ ла иштеп јат не, колдорыҥ кыймык та јок — сенле кожо барып ла јат. Бу базытла барып јатсаҥ, корчойбозыҥ да, чике барып јадыҥ, колдорыҥ, буттарыҥ, ончо сӧӧк-тайагыҥ кыймыктанып, балтырларыҥ иштеп јат». Оноҥ куучынын улалтып, јиит те улус бу эп-аргала тазыктырынганы су-кадыгына јакшызын јетирет деп куучындады: «Мында бир јиит келин болгон. Оныла мен куучындажып, бу эп-аргала бассын деп, коркышту ла мактадым. Оноҥ байа бала базып баштаган эмтир. Оноҥ кӧрзӧм, ол эмеш арыктай да бертир. Мен оныҥ кӱӱнин кӧдӱрип, кӧрдиҥ бе, сеге кандый јакшы јараган деп айткам».
Евгения Архиповнала экӱ кӧпти куучындаштыс. Оныҥ бу ла јолыгып, танышкан кижини айлына кычырып, чайладып, ончо бары-јогын куучындап отурганынаҥ калыгыстыҥ кӱндӱзеги кӧрӱнет. Јаҥы таныжымныҥ ачык-јарык куучынында јаҥыс та скандинавский базыт керегинде эмес, онойдо ок тӧрӧл јеристиҥ эм ӧлӧҥдӧри, јӱзӱн-јӱӱр јиилектери керегинде шӱӱлтелер база болды.
Онойып, јӱрӱмди башка-башка јанынаҥ кӧрӱп, азыйгызын эзедип, эмдигизин собырып, бистиҥ ортобыста мындый улус јӱргенине сӱӱнип отурдым. Айса болзо, Евгения Архиповнадаҥ тем алып, ӧскӧ дӧ јаан да, јаш та улус скандинавский базыттыҥ болужыла су-кадыгын тыҥыдып, бектеп алар деп сананадым.
Скандинавский (финский, нордический) базыт – спорттыҥ бӱгӱнги кӱнде су-кадыгын чеберлеп алар кӱӱндӱ улус ортодо таркай берген бӱдӱми. Оныҥ тӱӱкизи муҥ јылдар кайра мал кабыраачылардыҥ тайга-ташла јӱрерде тудунып јӱрген агаш тайактарына экелет. Је эт-канды тазыктырарына болушту бӱдӱм болуп, ол ӧткӧн чактыҥ 40-чи јылдарында Финляндия ороондо табылган. Кар јок ӧйдӧ фин укту чаначылар эди-канын бош салбаска, тайактарлу базатан эп-арганы тузаланган. Олордыҥ мындый эп-сӱмезин удабай эмчилер Мариу Рэпе ле Марко Кантаневе деп улустыҥ болужыла ајаруга алып, су-кадыкты корыырында тузаланарын баштаган. Тайакту базатан эп-арга кижиниҥ су-кадыгына сӱрекей јарамыкту болгоны улуска текши јараган. 90-чы јылдарда спорттыҥ эдимдерин садар магазиндерде спорттыҥ ла фитнестиҥ бу бӱдӱмине ӧнӧтийин јазаган тайактар садылары јол алынган.
Алтай Республиканыҥ ар-бӱткени спорттыҥ кандый ла бӱдӱмдерине јарамыкту. Ол тоодо фин базытла јилбиркегендер Алтайыска ӧнӧтийин келип турганы јажыт эмес. Бистиҥ де јерлештерис бу эп-арганыҥ су-кадыкка јарамыктузын билип алганы учурлу. Нениҥ учун дезе бу базыттыҥ болужыла кӧп ооруларга таптырбай јӱретен ле оору-јоболдыҥ кийнинде су-кадыкты орныктыратан арга бар. Скандинавский базыттыҥ јакшы камаандары једип јат:
сӧӧк-тайагында оору-јоболду улуска;
јӱрек-тамырды ла баштыҥ тамырларын тыҥыдарына;
бел-арка ла ӱйе-сӧӧктиҥ оору-јоболын кирелендирерине;
мойын-јиткениҥ ле јарындардыҥ сарсу-сабын јоголторына;
канныҥ тебӱзин кеминде тударына;
диабет оорулу улустыҥ су-кадыгын кеминде тударына.
Тегин јойу базыт кижиниҥ эт-балтырыныҥ 60 процентин кыймыктадып турган болзо, фин базытта эт-балтырдыҥ 90 проценти иштеп јат. Нениҥ учун дезе бу бӱдӱмде колдор, јарындар, мойын кыймыгуда боло берет. Онойдо ок мындый базыт, тегин базытка кӧрӧ, калорийлерди 50 процентке кӧп кӱйдӱрет. Айдарда, ол кижиниҥ бескезин кеминде тударга база болушту.
Эмчилер бӱгӱн мындый базытты инсульттыҥ, инфаркттыҥ, сынык-бычыктыҥ кийнинде су-кадыкты орныктырарында јарамыкту болгонын темдектейдилер. Оныҥ ӱстине ол кижиниҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрет. Јаҥыскан базып јӱреле, кижи кӧп санаа-шӱӱлтелер эдип јат, улусла кожо куучындажып јӱрзе, база да јакшы.

С. АБЫСОВА
Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы