Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Бӱдӱмји, ижемји ле сӱӱш

16.04.2019

Горно-Алтайск каланыҥ Культура байзыҥында кандык айдыҥ 10-чы кӱнинде тергеениҥ јиит билелериниҥ «Вера. Надежда. Любовь» деп адалган VIII республикан кӧрӱ-маргааныныҥ уч-турулталу бӧлӱги кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧтти.

Кӧрӱ-маргаанныҥ баштапкы бӧлӱги тулаан айдыҥ 15-чи кӱнине јетире аймактарда ӧткӧн. Шак ол маргаандарда јеҥӱчил болуп чыккан билелер мында, калада, «Јылдыҥ эҥ артык јиит билези» деген бийик ат учун тыҥытту, эрчимдӱ тартыштылар.
Јап-јакшынак бу јаҥжыгу 2011 јылда бойыныҥ јолын алынып, быјыл сегизинчи катап ӧткӱрилди. Јиит билелер ортодо мындый кӧрӱ-маргаанды белетеп ӧткӱрер баштаҥкайды Алтай Республиканыҥ јашӧскӱримниҥ политиказы, јуучыл-патриотикалык таскаду ла јииттерди черӱдеги службага белетеери аайынча тӧс јери эткен болгон ло оны једимдӱ апарып јат.
Бӱдӱмјиге, ижемјиге ле сӱӱшке тайанган јиит билелер јылдыҥ ла бу кӧрӱ-маргаанда јилбиркеп туружадылар. Јиит ада-энелерди алза, мында туружып тургандар јаштарыла 35 јашты ӧтпӧс учурлу, онойдо ок балдарлу болор керек.
Кӧрӱ-маргаанныҥ тӧс амадузы — тергееде билениҥ институдын бастыра јанынаҥ тыҥыдып јӧмӧӧри, болужары. Ол јӧмӧлтӧ-болушты кӧгӱс байлыкты, калыктыҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларын орныктырып, ичкери ӧзӱмдӱ јолго кӧндӱктирип, шак ла ол ӱргӱлјик байлыкка тайанып, элбеде ле тӧзӧмӧлдӱ јетирери. Онойдо ок јиит билениҥ ороондогы демографиялык керектердеги учурын керектӱ кемине кӧдӱрери, энеликти, адалыкты, бала тужын ла ада-энениҥ каруулу болорын јӧмӧӧри болуп јат.
Јашӧскӱрим ортодо билелик јадын-јӱрӱм керегинде јартамалду ишти элбеде ӧткӱрер керек. Ӧзӱп јаткан јаш ӱйени биледеги качан да, кандый да ӧйдӧ учурын јылыйтпас ак-чекке, чындыкка, бой-бойын тоорына, баалаарына энедеҥ чыккан ла ӧйдӧҥ ала таскадар. Кижиликтиҥ эрјине байлыгы кижи ак-јарыкка келерде ле кожо келет. Ол ич-телекейдиҥ байлыгын чындык, ак-чек јолло ичкери апарары биледеҥ камаанду. Онызы кажы ла билениҥ бузулбас-туузылбас энчи-байлыгы. Биледе тӧрӧлчи кӱӱн-таптыҥ, кижи болгон адын бийик, чек апарары алтындый база бир ээжи болуп, бастыра ӧйлӧргӧ артат.
Кӧрӱ-маргаанныҥ учурын ыраада, тереҥжиде алар болзо, мында сӱреен кӧп тузалу ӱредӱ-ээжилер бар. Темдектезе, јондыкта јиит билениҥ јонјӱрӱмдик учурын быжулаары, јиит билелер бойлоры ортодо јууктада таныжып, ченемелиле ӱлежери, билелӱ эмезе биле тӧзӧӧргӧ јаткан јииттердиҥ јайаандык баштаҥкайын јӧмӧӧри, болужары. Биле бош, чӧлӧӧ ӧйин билгир, тузалу эдип ӧткӱрери јанынаҥ база болушту. Бу мындый кӧрӱ-маргаандарда туружып, јиит билелер кӧпкӧ ӱренет, таскайт.
Быјылгы кӧрӱ-маргаанда Горно-Алтайсктаҥ Эзен ле Айару Бордомоловтордыҥ, Улаган аймактаҥ Эзен ле Алена Куюковтордыҥ, Чой аймактаҥ Антон ло Мария Фрайстыҥ, Шабалин аймактаҥ Шералий Киргизбоевтиҥ ле Айсылу Терешеваныҥ билелери туруштылар.
Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ јашӧскӱримниҥ политиказы аайынча бӧлӱгиниҥ јааны Наталья Каменева туружаачыларды уткып тура, кӧрӱ-маргаанныҥ тӧс амадузы билениҥ институдын бастыра јанынаҥ јӧмӧӧри, болужары јанынаҥ айтты. «Кажы ла кижиниҥ јӱрӱминде биле тӧс јерде турат. Билени корып, јӧмӧп, чеберлеп алары государствоныҥ кӧнӱ ӧткӱрип јаткан каруулу ижиниҥ база бир бӧлӱги. Бистиҥ тергее калганчы јылдарда кӧп балдар ак-јарыкка чыгып турганыла Сибирьдеги федерал округ ла Россия кеминде озочыл јерлерде турат» — деп, АР-дыҥ јашӧскӱримниҥ политиказы аайынча тӧс јериниҥ јааны Елена Терехова чокымдап темдектеди. Оныҥ айтканыла, мындый јакшынак кӧдӱриҥи текши керекке байрамдык бӱдӱм ле бийик кӱӱн-санаа берет. Шак бу јаркынду кӧдӱриҥи јиит билелерге бойын, јеткен једимдерин ле јайаан јайалталарын толо ачарга, кӧргӱзерге јарамыкту, эптӱ арга, айалга берет.
«Билениҥ тазыл-тамыры, угы-тӧзи, јаҥжыгулары» деген бӧлӱкле солун кӧрӱ-маргаан ачылды. Јиит билелердиҥ кажызы ла бойыныҥ угы-тӧзи, тазыл-тамыры, бойлорыныҥ јадын-јӱрӱми, ижи-тожы, балдары керегинде куучындады. Кажы ла биледе бойыныҥ јилбӱлери, јайаан јайалтазы бар. Олордыҥ јайалталары да башка-башка. Сценада олор кожоҥдоп, бијелеп, бир сӧслӧ, билелери керегинде сӱреен солун таныштыруны бийик кеминде ӧткӱрдилер.
Командаларла танышкан кийнинде олордыҥ кажызына ла јеҥил эмес ченелтелер болды. Мында табышкактардыҥ, ребустардыҥ карууларын кыска ӧйдиҥ туркунына табары, билелик ырыс-кежиктиҥ јажыды, јаан байлык — биле деген темалар аайынча сӱреен тыҥ тартыжу ӧтти. Туружаачылардыҥ тапкырын, омокторын — олор окылу жюриге, кӧрӧӧчилерге бойлорыныҥ билгирин, бой-бойына болужатанын, эптӱ-јӧптӱ карууларды беретенин бийик кеминде кӧргӱстилер. Бир кӧрзӧҥ, јаан ойын-концертке бодолду. Туружаачылардыҥ сценада јайым тудунып јатканын кӧрӧӧчилер де, жюри де аҥылап темдектеген.
Је кӧрӱ-маргаан болгон адында, јеҥӱчилдер адалатан јакшынак ээжи бар ине. Онойып, јиит билелердиҥ сегизинчи талалык кӧрӱ-маргааныныҥ јеҥӱчили, «Јылдыҥ эҥ артык јиит билези» деген бийик атла Улаган аймактаҥ келген Эзен ле Алена Куюковтордыҥ билези адатты ла байгалу баштапкы јерге чыкты. Нак ла јайаан јайалталу јиит биле эки јап-јакшынак уулчактарлу. Бу биле чӱм-јаҥыла, јаҥжыккан јаҥжыгуларыла тыҥытту таныштырды. Јиит биледе тайанатан, тудунатан чӱм-јаҥы, билелик байлыгы, аданыҥ, энениҥ учуры сӱреен јакшы кӧргӱзилди. Кӧрӱ-маргаанныҥ талалык бӧлӱгиниҥ јеҥӱчили болуп чыккан Куюковтордыҥ билези Алтай Республиканыҥ адынаҥ бастырароссиялык форумда туружар.
Форумда ӱредӱлик ле культурный программадаҥ башка гранттардыҥ кӧрӱ-маргааны база ӧткӱрилер. Ол кӧрӱ-маргаанныҥ амадузы — билелик јонјӱрӱмдик баштаҥкайларды јӱрӱмде бӱдӱрерине јӧмӧп болужары.
Кӧрӱ-маргаанда экинчи јерге Чойдоҥ Антон ло Мария Фрайстыҥ билези чыкты. Бу билениҥ таныштырузы база солун болгон. Эки балалу јиит биле база билелик јаҥжыгуларына тайанып, эки балазын таскадып јатканы, билези керегинде соккон видеоролиги, бой-бойына јымжагыла, ӧмӧркӧгиле ончо улусты олјолоды.
Ӱчинчи јер Горно-Алтайсктаҥ Эзен ле Айару Бордомоловтордыҥ билезине келишти. Бу јайаан јайалталу, јаҥжыгуларыла байлык биле.
Кӧрӱ-маргаанныҥ туружаачылары дипломдорло, баалу сыйларла кайралдаткан.
Залда кӧрӧӧчилер јашӧскӱрим болгонында база аҥылу учур бар. Јуук ӧйдӧ олор ӱредӱзин тӱгезип, јӱрӱмниҥ јаан јолына чыгып, айыл-јурт тудар, биле тӧзӧӧр. Ӧткӧн маргааннаҥ олор алкы бойлорына кӧп тузалу, керектӱ, јозок алгадый јетирӱлерди алган ла болор. Биле тӧзӧӧрдӧҥ озо ӱренип, оноҥ иштӱ-тошту болуп, бутка-колго туруп алза, байла, артык. Билелӱ болзо, бой-бойын тооп, баалап, чеберлеп, јаандарыныҥ сӧзин угуп, јаҥжыгуларга тайанып, балдарын таскатса артык деп, бу маргаан база катап кӧргӱсти. Јаан ӧргӧӧдӧ чуугандажып јатканча, јапашта да јадып, амыр-энчӱ, эҥке-тоҥко, ырыс-кежиктӱ јадын-јӱрӱм артык эмес пе…

К. ПИЯНТИНОВА
Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина