Алтайдын Чолмоны

Ирбисти чотко аларыныҥ јаҥы эп-аргазы

16.04.2019

Горно-Алтайск калада Најылыктыҥ туразында ирбистиҥ чодын алары јанынаҥ иштеген Россияныҥ WWF-зы ла кожо иштеген ороондордыҥ туружаачылары пресс-конференция ӧткӱргендер. Олор телекейде баштапкы ла катап смартфондордыҥ мобильный приложениезиниҥ болужыла ирбистердиҥ чодын аларында турушкан.

Пресс-конференцияда WWF-ныҥ (Јерлик ар-бӱткенниҥ бастырателекейлик фонды) Алтае-Саянский бӧлӱгиниҥ ӱлекерлериниҥ баш координаторы Александр Карнаухов, Алтайский заповедниктиҥ баш билим ишчизи, WWF-ныҥ эксперти, Алтай Республикада ибристиҥ чодын аларыныҥ координаторы Сергей Спицын, Сайлукемдеги национальный парктыҥ директорыныҥ ордынчызы Денис Маликов, «Убсунурский кобы» (Тыва Республика) заповедниктиҥ директорыныҥ ордынчызы Александр Куксин, «Азия-Ирбис» ишмекчи группаныҥ (Иркутск) башкараачызы, Кӱнчыгыш Саянныҥ кырларында (Бурят Республика) ирбистиҥ чодын аларыныҥ координаторы Сергей Малых турушкандар.
Бӱгӱн Россияныҥ WWF-зы ла кожо иштеген ороондор ирбис јӱрген ороондор ортодо ирбистиҥ бирлик чодын аларында, јетирӱлерди јуурын автоматизировать эдеринде ле јаҥыртулар кийдиреринде баштапкылар болуп јат. Россияныҥ WWF-зы ирбисти корыырыныҥ телекейлик программазыныҥ туружаачы-ороондорыныҥ быјыл кандык айдыҥ 3-4 кӱндеринде Бишкекте ӧткӧн туштажузында ирбистиҥ узакка ӧдӧр мониторингин ӧткӱреринде аҥылу программала таныштырган. Приложениеле тузаланарыла Казахастанныҥ, Кыргызстанныҥ, Таджикистанныҥ Кыдаттыҥ ла Индияныҥ ирбис јанынаҥ специалисттери јилбиркегендер.
WWF-ныҥ Алтае-Саянский бӧлӱгиниҥ, онойдо ок Фондтыҥ корпоратив партнерлорыныҥ баштаҥкайыла, јӧмӧлтӧзиле Россияда ирбисти чотко элбеде алары 2016 јылдаҥ бери башталган. 2019 јылда чотко аларыныҥ партнерлорыныҥ тоозына ВТБ банк, «Сени айландыра телекей» фонд, «Сибирское здоровье» корпорация ла Xiaomi компания кожулган.
2019 јылда ирбисти чотко аларыныҥ туружаачылары: «Алтайский», «Катунский», «Убсунурский кобы» заповедниктер, «Сайлукем» ле «Тункинский» национальный парктар, ар-бӱткенниҥ «Тыва» паркы, Алтай Республикада ар-бӱткенниҥ аҥылу коруда јерлериниҥ (ООПТ-ларыныҥ: ар-бӱткенниҥ Ак-Чолушпа, Ӱч-Сӱмер парктары, амырдыҥ Ӱкектеги јери, Ӱч-Эҥмек) дирекциязы, «Архар» РОО, «Азия-Ирбис» РОО деп башкаруныҥ эмес организациялары. Россияныҥ ӱч тергеезинде јети организациядаҥ бастыразы 30 кижи турушкан. Тогус кӧлӱктӱ, он тӧрт атту улус 10000 километр кирези јол, јойу дезе 1000-наҥ ажыра километрди ӧдӱп, 85 автомат камераларды кӧргӧндӧр. Россияда ондый 220 камера иштейт. Ол тоодо мобильный колбуныҥ сетьтерине јетирӱлер берер аргалу камералар. 2010 јылдаҥ бери 50 камераны уурдагандар эмезе аҥ-куш ӱреген.
Ирбисти чотко аларынаҥ озо мобильный приложениени кырларда ченеп кӧрӧргӧ туружаачылар смартфондорды WWF-ныҥ партнерлорынаҥ: Xiaomi компаниядаҥ, «Сени айландыра телекей» фондтоҥ ло «Сибирское здоровье» корпорациядаҥ алып, олорло иштеерине темиккендер.
«Мобильный приложениениҥ шылтузында кырларда иштеген эксперттерге чаазындагы јаан таблицаларла, формаларла тузаланып, оноҥ дневниктерде ле диктофондордо бичимелдерди оцифровывать эдер јаан ишти эдери керек јок болгон – деп, Александр Карнаух куучындаган. – Туштаган истер, боктор, аҥ-куштар ла ӧскӧлӧри де керегинде јетирӱлер приложениеге сабардыҥ бир тийижиле салылат, оноҥ кажы ла смартфонноҥ Интернет ажыра текши серверге барат. Эмди кажы ла специалисттиҥ јӱрген јерин чокым билер арга бар. Онызы ирбистиҥ тоозын чокым аларына ла экспедицияныҥ туружаачыларыныҥ јеткер јок јӱрерине сӱреен керектӱ. Приложениениҥ шылтузында эксперттиҥ јолында автоматически фотографиялар эдилет. Онызы кабинеттерде эксперттердиҥ табынтыларын ойто такып шиҥжӱлеп, истердиҥ чынын билип алар арга берет. Онойдо ок бис автомат камералар тургузылган ончо јерлерди картировать эткенис». Тергеелер ортодо эҥ јакшы айалга Алтай Республикада – 2019 јылдыҥ чот алыжыла, ирбистиҥ тоозы 44-45, ол тоодо 11 балазы. Курайдыҥ кырларында балдарлу 9 ирбис ле Сайлукемниҥ кырларында 5 ирбис јӱрет.
Туружаачылардыҥ јетирӱзиле, Россияда текши тооло 63-64 ирбис јӱрет, онызы, ӧткӧн јылга кӧрӧ, ӱчке кӧп. Фотоловушкалардыҥ сокконы чокымдалып јат, айса болзо, бир ле ирбис бир канчазына кирген. Коштойында Тывада ирбистердиҥ тоозы астап јат: 2018 јылда 17 болгон, быјыл – 12. Бурятияда айалга кубулбаган: тогус ирбис, ӱчӱзи балдары. Сергей Спицынныҥ айтканыла, Сайлукемдеги паркта улайын ирбис јӱрбейтен јерде ӱч балалу ирбис јӱрген. Онызы Алтайдыҥ кырларында ирбистиҥ тоозы орныгып турганын керелейт. Је эҥ учурлузы – ирбистиҥ балдары тирӱ артып турганы.
Денис Маликовтыҥ куучындаганыла, кезик фотоловушкаларга кирген ирбистер быјыл јок. Је онызы олорло не-не болгонын керелеп турган эмес. Олор кандый бир шылтактаҥ улам камераларга кирбеген болор. Ирбистиҥ тоозын јӱк фотоловушкалардыҥ ла болужыла алар арга јок. Кырларда иштеер ле фотоловушкаларда согулганын ойтодоҥ кӧрӧр керек. Кезикте олор иштебей јат. Керек дезе, Кош-Агаш аймакта не де согулбагандары бар. Ондо не болуп турганы биске јарт эмес. Ӱкекте фотоловушка тургусканыс, ого ирбис кирген, је Тӱштӱк-Чуйдыҥ кырларында ирбис јӱргедий јерлер, је ирбис согулбаган. Ондо керек дезе, Ирбистӱ деп кыр бар. Шылтагы ондо јерлик текелер јок болгонында.
Россияда ирбистиҥ чодын аларыла коштой оныҥ азыранган текезин чотко алары ӧдӧт. Је республикада јарадылган ла јарадылбаган аҥдаштардаҥ улам олордыҥ тоозы јылдаҥ јылга астап јат. «Текеге аҥдаарын, анчада ла ирбис јӱрген јерлерде удурумга токтодор керек – деп, Сергей Спицын айткан. – Чихачевтыҥ кырында Россия јанында 150-неҥ кӧп эмес теке ле 360 архар јӱрет. Ирбистиҥ азыранган текезин тыҥ корыыр керек. Аҥдаштар дезе ирбистиҥ тоозы мынаҥ ары ӧзӧрине буудак эдет».
«Алтай Республикада текениҥ тоозын чотко алары толо ӧткӱрилбей јат. Окылу јетирӱлерге бӱтсе, теке јанынаҥ айалга јакшы. Квота ла лицензия берерде, текениҥ Аркыт сууны јараттай тоозы ајаруга алынат. Шавланыҥ ла Сайлукемниҥ ООПТ болуп турган јерлеринде олордыҥ тоозы 3,5 муҥ кирези. Је олор ар-бӱткенниҥ аҥылу корулашта јерлери. Је јеткедий ӧскӧ јерлерде текени кырып салгандар. Ол керегинде экинчи јыл айдып јадыс, нениҥ учун дезе, ирбис база јоголорго јат».
«Тӱштӱк-Чуйдыҥ, Сайлукемниҥ ле Курайдыҥ јеткедий кырларында 500-теҥ кӧп эмес текелер јӱрет. Аркыттыҥ јанында кырларда ондый айалга турган ла ондо архарлар јок болгон болзо, ирбис јок болор эди. Ар-бӱткенде Кызыл бичиктеги бир аҥ экинчизине аҥдап јат» – деп, Денис Маликов айткан.
Сергей Малыхтыҥ јетирӱзиле, Бурятияда текелерле айалга сӱреен кӱч, ондо ондор ло тоолу теке јӱрет. Бурятияда теке Кызыл бичикке кирген, је коштойында Тывада ого аҥдаарга јараар. «Текени корыыры јанынаҥ нени де этпезе, ол чек јоголып калар – деп, «Азия-Ирбис» ишмекчи группаныҥ башкараачызы Сергей Малых айткан. – Бисте ирбис јӱрген јӱк бир ле ООПТ – «Тункинский» национальный парк. Бурятияда ирбистиҥ тоозы тогус ла, ол тоодо ӱчӱзи балазы. Је олор ӧзӱп чыдайла, јӱре берет. Јиит ирбистер Саяндарда арткан учурал болбогон. Ирбис јӱрген јерлердиҥ 90 проценти ООПТ-лардыҥ тоозына кирбей јат. Је эмди тура ирбистер Саяндарда јӱрерде, айалганы оҥдолтор арга бар. Калганчы јетирӱле, кандык айдыҥ 12-чи кӱнинде фотоловушкага балалу ирбис кирген, балазына Гагарин деп ат берилген».
Пресс-конференцияда мобильный приложениени тургускандар – NextGiS компанияныҥ (Москва) ишчилери оныҥ ижин кӧргӱскен, программаныҥ ижинде уур-кӱчтер ле турулталар керегинде куучындаган.

Н. Бельчекова