Ӧскӱс балдарга ајаруны тыҥыдар

16.04.2019

Кандык айдыҥ 9-чы кӱнинде Алтай Республиканыҥ прокуратуразында ӧскӱс ле ада-энелери јок арткан балдарды јадар јерле јеткилдейтен тап-эриктерди бӱдӱрерин јеткилдеерине, јашӧскӱрим ортодо наркоманияны таркадарын болдыртпазына учурлалган тоозыла бежинчи ачык форум ӧткӧн.

Кажы ла кижи каруулу

Форумныҥ ижинде Алтай Республика аайынча баш федерал инспектор Дмитрий Колозин, Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин, тергеениҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы Игорь Коршунов, Россияныҥ МВД-зыныҥ чыгартулу кижизи Алексей Ананьев, Алтай Республикада балдардыҥ тап-эриктерин корулаар чыдулу кижи Надежда Манзырова, ӱредӱ ле билим аайынча министрдиҥ баштапкы ордынчызы Ольга Болтошева ла ӧскӧ дӧ кӧп улус туружып, кажызы ла куучын айткан.
Јиит ӱйениҥ таскадузыла колбулу учурлу сурактар кӧрӱлген форумда анайда ок республиканыҥ јербойында бойы башкарынар органдарыныҥ чыгартулу улузы, ӱредӱлӱ учреждениелердиҥ јаандары, јондык биригӱлердиҥ турчылары ла элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ башкараачылары турушкан. Јуун ӧдӧр ӧйдӧ республиканыҥ прокуроры Николай Мылицын тергеениҥ бир кезек прокурорлорыла, јербойында бойы башкарынар органдардыҥ каруулу ишчилериле видеоколбу ажыра колбу туткан. Форумда кӧрӱлерине бӱгӱнги кӱнниҥ эҥ ле курч ла учурлу деген сурактарыныҥ бирӱзи тегиндӱ талдалган эмес деп айдар керек.

Наркотиктер су-кадыкка јеткерлӱ

Бистиҥ тергееде ӧскӱс ле ада-энелери јок арткан балдарды јадатан јерле јеткилдейтен тап-эриктерди бӱдӱрерин, јашӧскӱрим ортодо наркоманияны таркадарын болдыртпазын јеткилдеери бӱгӱнги кӱнде, чындап та, курч ла ӧҥзӱре сурактардыҥ бирӱзи болуп артканча. Бу ууламјыда государственный органдардыҥ, јондык организациялардыҥ ла башка-башка ведомстволордыҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижи сӱрекей керектӱ болуп јат. Јуунда республиканыҥ прокуроры Николай Мылицын прокуратураныҥ ишчилери јаҥныҥ јербойындагы органдарыла, башка-башка јондык кыймыгуларла ӧмӧ-јӧмӧ иштеп, бастыра бузуштарга јаан ајару эдип јат деп темдектеген. Је андый да болзо, 2018 јылда тергееде јажы эр кемине јетпеген балдар ортодо наркотиктерди таркадары, алдындагы јылдарга кӧрӧ, билдирлӱ эрчимделгени кӧрӱнип јат.
Н. Мылицын андый каршулу керектердиҥ тоозы республикада ӧткӧн јылда 94,4% кӧптӧгӧн деп ајарган.
Республиканыҥ прокурорыныҥ ордынчызы Вадим Дымов бойыныҥ јетирӱзинде тутак-једикпестер чыдулу органдардыҥ калай бӱдӱрип турган иштеринеҥ улам болуп јат деп айткан. Каланыҥ ла аймактардыҥ прокуратураларыныҥ ишчилери ӧдӱп јаткан јылдыҥ ӱч айыныҥ туркунына 55 бузуш болгонын илезине чыгаргандар. Бу једикпестер аайынча башка-башка јамыларда турган башкараачыларга 11 угузу аткарылган. Олордыҥ тоозынаҥ 7 кижиге дисциплинарный кезедӱ эдилген. Јаргыда кӧрӧрине дезе бир керек аткарылган. Полицияныҥ Горно-Алтайсктагы, Шабалин, Чой, Майма, Оҥдой, Турачак ла Кан-Оозы аймактардагы бӧлӱктери јажы јетпеген балдар ортодо ӧткӱретен иштерди толо кеминде бӱдӱрбей турганы јарталган. Кылык-јаҥы кӱч балдарла таҥынаҥ иштейтен некелтелер база керектӱ кеминде эмес.
Бӱткӱл республикада ла кажы ла аймакта наркотиктерле тартыжатан аҥылу комиссиялар тӧзӧлгӧн. Бу ууламјыда ишти база кезем тыҥыдар керек. Кош-Агаш аймактыҥ прокуратуразы рейдтер ӧткӱрип, аймактыҥ бир кезек јурт јеезелеринде наркотиктерле тартыжатан иштер калай ӧдӱп турганын јартаган. Майма аймактыҥ јажы эр кемине јетпеген балдарла иштеп турган комиссиязы наркотиктерле колбулу јииттердиҥ тооломын тургускан кийнинде, оны су-кадыкты корыыр учреждениеге ийбей тутатканы база темдектелген. Улаган аймактыҥ прокуроры аймактыҥ администрациязында јажы эр кемине јетпеген јииттердиҥ керектери јанынаҥ ла олордыҥ чыдуларын корулаары аайынча иштеп турган комиссияныҥ турчылары бир кезек балдардыҥ ада-энелери наркотиктерди тузаланып, чыдадып јаткан бала-барказыныҥ јӱрӱмине коомой салтарын јетирип турган айалгаларды билбес болгонын илезине чыгарган. Мындый ок једикпестерди Горно-Алтайсктыҥ ла Кош-Агаш аймактыҥ прокурорлоры база илезине чыгаргандар.

Јадар јерлер једишпейт

Алтай Республиканыҥ прокурорыныҥ баш болушчызы Ирина Пидопригора форумда база јетирӱ эткен. Ол ӧскӱс балдардыҥ тап-эриктерин корулаарында болуп турган тутак-једикпестер керегинде айткан. Ирина Юрьевнаныҥ темдектегениле, јадар јер керексип турган ӧскӱс балдардыҥ тоозы бистиҥ тергееде ас эмес. Тура алар очередьке тургандардыҥ тоозы 2013 јылдаҥ ала там ла кӧптӧп јат. Бу улустыҥ тоозын бистиҥ тергееге ӧскӧ јерлердеҥ кӧчӱп келген 26 кижи билдирлӱ бийиктеткен. Бисте башка-башка шылтактардаҥ улам ӧскӱс балдардыҥ туралары сӱрекей ас тудулат. 2005-2010 јылдардагы кӧргӱзӱлердеҥ кӧргӧндӧ, тергееде кӧп улус ада-эне болгон чыдуларын јылыйткандар. Оноҥ улам 822 бала ада-энези јок, ӧскӱс арткан. Мындый балдардыҥ он тӧрт јажы толзо, олор тура алатан очередьке тургулайт.
Ӧскӱс балдарды јадар јерле јеткилдейтен сурактарда ӧскӧ дӧ једикпес-тутактар бар. Темдектезе, Кош-Агаш аймакта 2010 јылда чыккан М. С. Тыбыкинованыҥ айылында 2017 јылдаҥ ала бойыныҥ билезиле ӧскӧ кижи јадып јат. Бу кижиле јадатан јер аайынча кандый да јӧптӧжӱ тургузылбаган. Мында јажы эр кемине јетпеген М. С. Тыбыкинованыҥ айылындагы јӧӧжӧзи бӱткӱлинче чеберлелип артар ба, јок по деген сурак туруп јат. Аймактыҥ прокуроры бу керекке ајару эткен. Улаган аймактыҥ прокуроры дезе јажы эр кемине јетпеген балдардыҥ тооломын шиҥжӱлеп, бу аймакта узак јылдардыҥ туркунына јатпай турган улус бар болгонына ајару эткен. Ол ӧрӧлӧй айдылган тооломноҥ туку ла качаннаҥ бери муниципал тӧзӧлмӧниҥ јериниҥ тыштында јадып турган 12 кижини «тапкан».

Бӱдӱретен иштер кӧп

Республиканыҥ прокуратуразыныҥ ӧткӱрген форумында наркоманияла тартыжарында, ӧскӱс балдардыҥ тап-эриктерин корулаарында ла олорды јадар јерле јеткилдееринде учурап турган курч сурактар јанынаҥ ачык-јарык куучын-эрмек ӧткӧн деп база катап темдектеер керек. Бар једикпестерди коскорып, олордыҥ аайына чыгатан аргаларды кӧстӧҥ-кӧскӧ чыгара айдатан «тирӱ» айалгада ӧткӧн форум кӧдӱрилген сурактарды бастыра јанынаҥ тереҥжиде кӧрӧр лӧ олор аайынча тӱп-шӱӱлтелер эдер, једикпес-тутактарды јоголторы аайынча иштерди чокым темдектеп алар аргалар тӧзӧгӧн. Республиканыҥ прокуроры Николай Мылицын бу форумда кӧрӱлген сурактардыҥ аайы-бажына оныҥ башкарып турган ведомствозы јаҥ корулаар ӧскӧ органдардыҥ ишчилериле кожо ӧмӧ-јӧмӧ чыгарга, јана баспай кичеенип иштеерис деген. Прокурор форумныҥ јабылтазында олордыҥ ведомствозы эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмиле, ижи-тожыла, олордыҥ тап-эриктерин корулаар чыдуларыла колбулу бастыра сурактарды мындый јуундарга јаантайын чыгарып, олорды ачык-јарык айалгада шӱӱжерине, бу сурактарды бӱдӱрерин јеткилдеерине качан да болзо белен деп айткан.

П. КАБАР
Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина