Алтайдын Чолмоны

Суула јӱзери аайынча спорттыҥ ӧҥзӱре сурактары

16.04.2019

Суула јӱзери јанынаҥ туристтердиҥ юбилейлик следына учурлалган тегерик стол Горно-Алтайсктагы государственный университеттиҥ тӱӱкизиниҥ музейинде кандык айдыҥ 3-чи кӱнинде ӧткӧн. Мында суудагы слалом, рафтинг ле спорт туризм аайынча тергеелик федерацияныҥ чыгартулу улузы јылдыҥ сайын Себиниҥ суузында ӧткӱрилип турган јаҥжыккан слёттыҥ 50 јылдыгын темдектеери ле суула јӱзери аайынча спорттыҥ бӱдӱмдериниҥ ӧзӱми јанынаҥ эрмек-куучын ӧткӱрген.

Тегерик столдыҥ ижинде Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министри Евгений Ларин, Эл Курултайдыҥ ӱредӱ, культура, спорт, јашӧскӱримниҥ политиказы ла јондык колбулар аайынча комитединиҥ јааны Вячеслав Уханов, акча-манат, калан ла экономикалык политика аайынча комитединиҥ јааны Сергей Ефимов, республиканыҥ депутады Герман Чепкин, Горно-Алтайсктагы государственный университеттиҥ ректоры Валерий Бабин, суудагы слалом, рафтинг ле спорт туризм аайынча федерацияныҥ президенти Николай Дегтярев, тазыктыраачылар ла оноҥ до ӧскӧ улус турушкан. Мында ӧткӧн эрмек-куучын јаҥыс ла юбилейлик керек-јарактар керегинде эмес, је онойдо ок Алтай Республиканыҥ келер ӧйинде спорттыҥ бу бӱдӱмдерин оноҥ ары ӧскӱретен јолы ла эп-аргалары шӱӱжилген.
Валерий Бабин тегерик столдыҥ туружаачыларын уткып тура, бу тегерик стол нениҥ учун ӧткӱрилип јатканын јартаган. «Суула јӱзери аайынча спорт бистиҥ республикада јаан ӧзӱм алынып јат. Туризмле колбой, спорттыҥ бу бӱдӱмин мынаҥ ары ӧскӱрери јаан учурлу. Анайда ок ол Алтай Республиканыҥ бренди болуп јат. Је ондый да болзо, ол аайынча курч сурактар база ас эмес. Тегерик столдо спорттыҥ бу бӱдӱминиҥ тӧзӧлгӧнин ле тӱӱкизин эзедип, оны оноҥ ары ӧскӱрерин шӱӱп кӧрӧр керек… Бисте Олимпийский ойындарда да турушкадый спортчылар бар. Оныҥ учун бу сурактарды башкараачы органдар ајаруга алар учурлу» — деп, ректор айтты. Ол Алтай Республикада суула јӱзери аайынча спорт канайда тӧзӧлгӧни керегинде айдып, оныҥ тӧзӧлгӧзинде турган ла бу јуукта јада калган Владимир Неустроевтиҥ эземин кыска ӧйгӧ эзетти.
Александр Минаев суула јӱзери аайынча спорттыҥ тӧзӧлгӧн айалгалары, оныҥ тӧзӧӧчилери болгон улус, олордыҥ јолын улалткан ӱйе ле спорттыҥ бу бӱдӱмине керектӱ јепселдер керегинде куучындаган. Рафтинг ле гребной слалом Алтай Республиканыҥ спортыныҥ тӧс бӱдӱмдериниҥ тоозына кийдирилген деп, ол айтты.
«Себиниҥ суузындагы маргаандардыҥ анонсы» деп фильм тегерик столдыҥ туружаачыларына база кӧргӱзилген. Ондо нерелӱ тазыктыраачылардыҥ, јарлу спортчылардыҥ, јиит ӱйениҥ ле бу спортко јолын јаҥы баштап јаткан балдардыҥ куучындары салынган. Јуулган улус фильмди сӱрекей јилбиркеп кӧргӧн.
Себиниҥ суузында ӧткӧн баштапкы маргаандардыҥ туружаачызы Николай Малков ол ӧйдӧги маргаандарды эске алып куучындаган. Куучыныныҥ учында ол Алтайдыҥ суулары керегинде бойы чӱмдеген ӱлгерин кычырды.
Николай Дегтярев Алтай Республиканыҥ сууларында ӧткӱрилип турган маргаандар керегинде куучындаган. Ол суула јӱзери аайынча спорттыҥ бӱдӱмдериниҥ ӧҥзӱре сурактарын кӧдӱрип, келер ӧйдӧ олордыҥ ӧзӱми керегинде бир канча солун шӱӱлтелер айткан. Бӱгӱнги кӱнде спорттыҥ бу бӱдӱмдериле тазыктырынарга ла маргаандарда туружарга, бистиҥ республикага кӧп тергеелердиҥ спортчылары келип јат. Олор јаҥыс ла Себиниҥ суузында маргаандарга эмес, је анайда ок Чуйдыҥ суузында ӧткӱрилип турган ла јаҥжыга берген маргаандарга, Ак-Талай маргаанга келип јат. Келер ӧйдӧ республиканыҥ сууларында телекейлик маргаандар ӧткӱрилери шӱӱжилип јат деп, Николай Алексеевич куучындаган. Айдарда, спорттыҥ суула јӱзериле колбулу бӱдӱмдерин ӧскӱрерине јарамыкту айалгалар тӧзӧӧри јанынаҥ аҥылу иштер ӧткӱрер керек. Федерацияныҥ президенти «Жемчужина Алтая» деп турбазаны јазап, оныҥ ордына текшироссиялык комплексный тӧс јер тӧзӧӧри керегинде шӱӱлтезин угусты. Ол комплекс «Артек», «Орленок» деп тӧзӧмӧлдӧр чылап, јыл туркунына иштеер учурлу. Мында јаҥыс та балдар амыраар эмес, је онойдо ок спортчылардыҥ маргаандарга белетенетен каналду ла керектӱ јепселдерлӱ аҥылу бӧлӱги болор эди.
Ол ок ӧйдӧ, Николай Алексеевичтиҥ айтканыла, Алтай Республикада спорттыҥ суула јӱзери јанынаҥ бӱдӱмдерин ӧскӱрери аайынча кандый да иш-аргалар тӧзӧлбӧй јат. Бу сурак канча јылдардыҥ туркунына кӧдӱрилген де болзо, башкараачы органдар ого ајару этпей турганы јарталды. Горно-Алтайск калада Улалу сууныҥ јанында «Спартак» стадионныҥ одожында тазыктыру-ӱредӱлер ӧткӱрерине керектӱ канал јазайтан ӱлекер-проект алдында ӧйдӧ белетелген болгон эмтир, је јӧмӧлтӧ эдилбегенинеҥ улам бу ӱлекер јӱрӱм алынбаган.
Јылдыҥ сайын Себиниҥ суузында рафтингле, гребной слаломло Россия кеминде ӧткӱрилип турган маргаандарга јӱк ле 65 муҥ салковой акча чыгарылып турганы керегинде айдыларда, тегерик столго јуулган улус кайкашкан. Себиниҥ суузында ӧткӱрилип турган слёттыҥ 50 јылдыгын быјыл темдектеерине республикан бюджеттеҥ 470 муҥ салковой акча сураган баштанула колбулу сурактыҥ аайы эмдиге јетире јарт эмес. Н. А. Дегтяревтыҥ јетиргениле, бистиҥ республиканыҥ алдында ӧйдӧги башчызы баштануда айдылган акчаныҥ кемин 200 муҥ салковойго јетире астадып салган болгон, је ол до акча эмдиге јетире јок.
Алтай Республиканыҥ ветерандарыныҥ совединиҥ јааны Борис Алушкин Н. А. Дегтяревтыҥ айтканын јӧмӧди. Ол онойдо ок суула јӱзери аайынча спорттыҥ бӱдӱмдерин ӧскӱрип, бийик јеҥӱлер экелерине болушкан ла олимпийский чемпиондор белетеген улусты эҥ бийик кайралдарла кайралдаары керегинде шӱӱлтезин айтты.
АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министри Евгений Ларин юбилей ӧткӱрерине керектӱ акча-манатла колбулу суракты федерация орой тургусканын, сураганын јаратпай турганын айтты. Оныҥ темдектегениле, юбилейге учурлалган керек-јарактар ӧткӱрилетени озолондыра јарт болгон, је окылу јаҥныҥ органдарына олор керегинде јетирӱ ӧйинде эдилбеген. Айдарда, мындый јаан керектердиҥ ӧдӧрин билип тура, башкаруныҥ ла бюджеттиҥ аргаларын, акча чыгарарына керектӱ документтер јазаар ӧйди ајаруга алар керек деп чокымдады. Министр адакы сӧзинде слалом, рафтинг ле спорт туризм аайынча федерацияга, суула јӱзери аайынча спортты тӧзӧгӧн улуска 50 јылдыҥ туркунына бийик једимдерге јеткени учун быйанын айтты.
Эл Курултайдыҥ комитединиҥ јааны Вячеслав Уханов коштой јаткан Алтайский крайдыҥ суула јӱзери аайынча спорт јанынаҥ арга-ченемелин ајаруга алып тӱҥдештирзе, бистиҥ аргаларыс олордыйынаҥ тыҥ соҥдоп турганын темдектеди. Мындый айалганы ајаруга тудуп ла ол ок ӧйдӧ бийик једимдерди тузаланып, баштануда ӧткӱретен керектиҥ учурлузын јазап јартап, акча-манат аайынча сурактарды чын кӧдӱрерин билер керек деп, ол айтты.
Депутат Герман Чепкин «Жемчужина Алтая» деп базада бу спортко келиштире комплекс јазаарын јаратканын айтты. Ол турбазаныҥ эмди де бар аргалары јаан болгонын темдектеген. Мындагы јердиҥ кеми, сууныҥ јуугы ла электрооттыҥ чыдалы канал тударына эмди де јарамыкту деп јартады.
Тегерик стодыҥ учында куучын спорттыҥ бу бӱдӱминиҥ музейин тӧзӧӧри керегинде болды. Кӧп јылдардыҥ туркунына тазыктыраачы болуп иштеген Лия Неустроева бу сурак аайынча бойыныҥ шӱӱлтезин база айткан. Оныҥ шӱӱлтезиле, мындый музей тӱӱкилик учурлу оромдо болор керек. Лия Станиславовна университеттиҥ Социалистический оромдо туразында бир кыпты музейге берери керегинде сурак мынаҥ да озо тургузылганы керегинде айткан. Онойып, музей аайынча кӧп шӱӱлтелер база айдылган.
Ӧткӧн тегерик столдо суула јӱзери аайынча спорттыҥ бӱдӱмдериниҥ ӧҥзӱре сурактары ончо јанынаҥ шӱӱжилип кӧрӱлген. Ол тоодо бу спорт керегинде бичик ле методический ээжи-ууламјылар белетеп чыгарары, Себиниҥ суузында Владимир Неустроевтиҥ эземине учурлалган маргаандар ӧткӱрери, маргаандар ӧткӱрерине керектӱ акчаны республиканыҥ бюджедин јӧптӧӧр тужында ајаруга алзын деп, окылу документтерди башкаруга белетеери ле оноҥ до ӧскӧзи. Кӱрее-куучынныҥ учында чыгарылган шӱӱлтелерди ончо туружаачылар јӧптӧп салды. Је олорды јӱрӱмге кийдирерге, ас эмес ӧй, акча-манат ла арга-чыдал керек болоры јарт. Ол јаан иштерди јаҥыс ла республиканыҥ аргазыла бӱдӱрип болбос учун, ӧмӧ-јӧмӧ иштеп, айдылган шӱӱлтелерди Россия кемине кӧдӱрип угузары јарадылды.

С. АБЫСОВА