Алтайдын Чолмоны

«Јыртыктарды јамабай, ичкери алтаарга…»

19.04.2019

«Оҥдой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааныныҥ тудум иштер аайынча ордынчызы Виталий Ченчулаев бу јамыда 2008 јылдаҥ бери иштеп јат.
Ол Москвада Албатылар најылыгыныҥ Россиядагы университединиҥ инженерный факультедин ӱренип божоткон. Ӱч јыл орооныстыҥ тӧс калазында иштеп, оноҥ тӧрӧл јерине јанып келеле, «Онгудай сельстрой» деген муниципал учреждениеде сегис јылга чыгара прораб, мастер, инженер болуп иштеген.

Виталий Ченчулаевтиҥ башкартузында тургуза ӧйдӧ капитальный строительствоныҥ, јердиҥ, сууныҥ, јолдордыҥ сурактары. Бу ууламјылу ла турумкай иш некеген, акча-манат керектӱ болгон јаан кемдӱ иштер.
–Бӱгӱнги кӱнде аймакта тудары улалган да, темдектелген де иштер ас эмес — деп, Виталий Олегович куучындайт. —Онойдо, Оҥдой јуртта ӧрт ӧчӱрер депо тудулып јат. Бу федерал учурлу јаан тудум. Ондо «Вектор» деген строительный компания иштеп јат ла депоны быјыл кӱскиде бӱдӱре тудары темдектелген.
Узак ӧйгӧ тудулып келген объект – Ийин јурттыҥ школы. Республиканыҥ башкарузы оны бӱдӱре тударга ӱзеери акча чыгарган ла тургуза ӧйдӧ мында спортзал, интернат, балдардыҥ ашканазы, библиотека тудулат. Ончо иштер аймактыҥ ла республиканыҥ капстроительство аайынча башкартуларыныҥ кӱнӱҥ сайынгы шиҥжӱзинде. Келер ӱредӱлӱ јыл башталарына јетире ончо темдектелген иштер бӱдер керек.
Быјыл бӱдетен иштердиҥ тоозында анайда ок Кӱпчеген јуртта Культураныҥ байзыҥы. Бу тураны чыныктап јазаарын былтырдаҥ бери Эл Курултайдыҥ депутады Сурдаш Текенов башкарган «Горизонт» деген ООО бӱдӱрет. СДК-ны быјыл кичӱ изӱ айда тузаланарына табыштырары темдектелген.
Кӱпчегенде ок текши јон тузаланар сууӧткӱшти тудары 2016 јылда башталган ла бӱгӱнге јетире 7 км 25 метр сууӧткӱш чӧйилген. Јурттыҥ сол јанында база сууӧткӱш тудулар. Тургуза ӧйдӧ ондо суу алар тереҥи 80 метр јер казылган ла керектӱ ӧскӧ дӧ иштер ӧдӧт. Бу јуртта суу јанынаҥ сурак јаантайын курч турган. Адалганы — билдирлӱ акча чыккан јаан тудумдар, оокторын адабай турум.
–Сууӧткӱш деп айдарыгарда, аймактыҥ ӧскӧ јурттары ичер суула канайда јеткилделген?
–Јаан јурттарда – Куладыда, Шибееде, Јолодо, Шашыкманда, Оҥдойдо, Ӧлӧтӱде, Кеҥиде сууӧткӱштер бар, јуртты текшилей јеткилдебей де турган болзо. Оҥдойдыҥ јаҥы микрорайондорында – Талдуда, Абай Кобыда, ДРСУ-ныҥ, РЭС-тиҥ јанындагы јаҥы туралар тудулган јерлерде сууӧткӱштер ӧткӱрер ӱлекерлер белетелген. Бу иштерге, бодоштыра, 90 млн салковой акча керек. Ондый акча јок, оныҥ учун бу иштерди тӧрт бӧлӱкке бӧлип бӱдӱрерге турубыс.
–Аймакта база кандый јаан тудумдар тудары темдектелет?
–Хабаровка јуртта Культураныҥ байзыҥыныҥ јаҥы туразыныҥ ӱлекери белетелген, эмди экспертиза ӧдӱп јадыс. «Культура» деген эл ӱлекерге кирип, оны тударына акча чыгарыларына иженедис. Оҥдойдыҥ Талду микрорайонында школ ло балдардыҥ садын тудары пландалган. Оҥдойдыҥ тӧс эмчилигиниҥ поликлиниказыныҥ айалгазы сӱрекей коомой, оны чыныктап јазаар ӱлекер белетелип јат. Былтыр суулар јаанаган ӧйдӧ јемирилген Урсул сууны кечер кӱрди ылтам јазаары аайынча ӱлекер белетелген ле эмди экспертизада. Калганчы эки ӱлекер тергеелик учурлу ла аймактыҥ јааныныҥ аҥылу шиҥжӱзинде турат. Шашыкман јуртта јаҥы ФАП тудар јер јазалган, бу ишти бӱдӱрер инвестор бар.
Бӱгӱнги кӱнде эҥ ӧҥзӱре сурак – јаҥы тудумдардыҥ проектно-сметный документациязын белетеери. Ӱлекерлердиҥ чаазынла иштейтен ижи сӱрекей кӱч, узак, чӱмдӱ болуп калган. Бир јаан проекттиҥ баазы, экспертизазын кожо алза, ас ла алза, 2,5 млн салковойго чыгып јат. Муниципал тӧзӧлмӧлӧргӧ бу кӱч керек.
–Ӱлекерлерди белетеерин кемге јакып турганаар?
–Кӧбизинде конкурс ажыра ӧскӧ тергеелердеги специалисттерге.
–Олорды белетеерин јербойында тӧзӧӧр арга јок по?
–Аймактыҥ эмдиги башчызы бу суракты база тургускан болгон. Ӱлекерлер белетеер контораны тӧзӧӧри – чыгымду иш. Ондо кажызыныҥ ла специальнозы башка, ас ла алза, 7 инженер болор керек. Мындый контораны тутканча, ӱлекерлерди јакыганы јеҥил болуп јат.
–Оҥдой тӱрген элбеп ӧскӧн јурт болгоны кӧскӧ иле. Улусты тура тудар јерлерле јеткилдеери кандый айалгада, Виталий Олегович?
–Бу ишти баштап турарыста, тура тударга јер сураган улустыҥ очерединде 1600 кижи турган болгон. Тургуза ӧйдӧ — 600 кижи арткан, олордоҥ 198 кижи – јер алар јеҥилтелӱ улус: кӧп балдарлу билелер, јуучыл керектерде турушкандар, јиит билелер ле о. ӧ. Тургуза ӧйдӧ јурттыҥ јерин элбедер сурак курч тура берген, ол аайынча јурттыҥ јеезезиле кӧнӱ иштейдис.
–Улуска тура тударга берген јерлер канайда белетелип турган?
–Мынаҥ озо берген јерлер электроотло јеткилделген болгон. Микрорайондорды јолдорло јеткилдеери аайынча иш ӧдӧт, мындый јолдор кандый да тооломдо јок ине. Аймакта 183 јол, былтыр 40 јолды кадастровый чотко тургусканыс, быјылгы јылдыҥ учына јетире база 60 јолды кемјип-чоттоп, чотко тургузары темдектелген. Јолдордыҥ кӧмзӧзи ажыра келип турган акча ас, бисте 5,5 миллион салковой, бого јолдорды јорыктаар айалгада тудар ончо иштер кирип јат.
–Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ алдында турган кӧп ӧҥзӱре сурактар тӱҥей. Бу башка куучын болгой. Слер, аймактыҥ баш строитель кижизи, не керегинде амадайдыгар?
–Јер, электроот, суу, јол керегинде сурактарла, комыдалдарыла улус аймактыҥ башкартузына келбей барза, ижисти једимдӱ бӱдӱрип турус деп айдарга јараар. Эҥ јаан амаду бу болбой.
–Аймактыҥ келер ӧзӱми керегинде сананып ла турган болбойыгар?
–Мен бодоп кӧӧрӧп амадабас, реалист, кайда да пессимист кижи, бар арга-кӱчисти кӧрӱп ле чоттоп, ижимди тӧзӧйдим ле пландайдым. Бис бӱгӱн кӧбизинде бар јыртыктарды јамап, једикпестерди тӱзедип иштейдис. Темдектезе, Роспотребшиҥжӱ Туйактуныҥ школы эмдиги ээжилерле балдарга ӱренерге тапчы, школго спортзал керек деп ајару эткен. Олорды тӱзедерге, јуртта јаҥы школ тудар керек. Бистиҥ белетеген ӱлекерисле бӱгӱнги кӱнде бого 144 млн салковой акча керек. Јӱк кандый бир программага кирип, оны бӱдӱрип чыгар арга бар.
Келер ӧй керегинде айдар болзо… Оҥдой аймак тӱӱкилик те, ар-бӱткендик те байлыктарыла јарлу аймак. Бодогондо, Кадында рафтингле ороондор ортодо маргаандар ӧткӱрген јерде бийик классту конор туралар, амыраар ла соотоор јерлер тудар керек. Эмезе тӱӱкилик кереестерлӱ јерлерде ачык теҥериниҥ алдында јыл туркунына иштеер телекейлик кемјӱлӱ ле јеткилдештӱ музейлер тудар. Је бу тудумдарды тударга элдеҥ озо электроийде керек. Аймакта тургуза ӧйдӧ кӱнниҥ ийдезиле иштеер электростанциялар тудулат, је коштой, айса болзо, салкынныҥ, сууныҥ кӱчиле иштеген станциялар керек. Аймак јаҥыс та бойы јеткилинче тузаланар эмес, је ӧскӧ аймактарга оны садар аргалу болзын деп. Акча иштеер. Аргалу јадар. Је эм тургуза бу јӱк амаду санаалар…

Светлана КЫДЫЕВА куучындашкан