Алтайдын Чолмоны

Аргабыс па, тӱбегис пе?

23.04.2019

Калганчы ӧйлӧрдӧ текши тергее ичинде туризм керегинде (анчада ла бу сурактыҥ эл-јонныҥ ӧзӧгин ӧйкӧгӧн, келишпес јаны аайынча) кӧп айдылар ла бичилер боло берди. Алдында ӧйлӧрдӧ оныҥ калыкка јарамыкту јаны керегинде бойым да бичиген эдим. Бичимелдиҥ ајарузында турган сурактыҥ кӱйбӱреп, тебӱ алынганы улустыҥ ижи-тожы јеҥилип, јадын-јӱрӱми јаранып, тыштанатан, соотойтон аргалар ачылганыла колбулу деп бодойдым.

Туризмди башкарган улус бу айалганы тузаланып, акча иштеп аларга кичеенет. Ондый да болбой база! Калганчы ӧйлӧрдӧ колхоз-совхозтордоҥ болгой, муҥдар тоолу улус иштеген комбинаттар, заводтор, корпорациялар јайрадылып каларда, ишјоктордыҥ «черӱзи» кӧптӧй берген де. Оныҥ учун кажыбыс ла кара кардын толтырып аларга, кандый ла эп-арганы тузаланат.
Бистиҥ таланы алза, мени туризмле колбулу суракты республикан башкару калай апаратканы, иш јок эл-јон тал-табыш чыгарбазын деп, улусты бир ле кичинек акчала мекелеп турганы санааркадат. Ол до акча республиканыҥ бюджединиҥ эмес — федерал программала келген эмей.
Туристтерди соотодор јерлерде јолды јакалай тӱни-тӱжи ээрлӱ турган аттарла колбулу сурактыҥ аайына чыгактар деп, канча катап бичигем де, јамылу-сайыттарга да баштангам, је сурак эмдиге куру куучын болуп артканча. Эл Курултайда бу суракты јасакка келиштире јазап ийгедий чыдулар бар да болзо, је элдиҥ элчилери «суунаҥ тайыс, ӧлӧҥнӧҥ јабыс» болуп отургандары ачымчылу. Ол аттарга туристтерди отургызып турган улуста мындый јеткилдеш ӧткӱрерине лицензия-јараду бар ба, олор улусла јеткер болбозыныҥ ээжи-некелтелерин бӱдӱрип турган ба, кандый аттарды тузаланып турган, аттарды канай тудуп-кичееп јат ла ӧскӧ дӧ сурактар бар. Аттарга минген туристтер кезикте аттаҥ јыгылып, сынык-бычыктар алып турганын бистиҥ тергееде де болгон бир канча учуралдар керелейт. Оноҥ кӧрӧр болзо, аттардыҥ ээлери јеткер болдыртпазыныҥ ээжи-некелтелерин јеткилдеш ӧткӱрер тушта бӱдӱрбегени јарталат.
Кажы ла аргачы кирелтени капшай иштеп аларга, эҥ јеҥил јол бедирейт. Темдектезе, олордыҥ бир канчузы турлузыныҥ јанындагы кӧӧлмӧк сууныҥ эмезе агын сууныҥ јарадын эптӱ јердеҥ чедендегилеп, мениҥ јерим деп темдектегилеп, бойлорыныҥ мындый кылыгы јерлештерине ле Россияныҥ јасактарына удура ууландырылганын оҥдобоочы улус болот.
Ол ло јолды јакалай турган аттардыҥ ээрлерин алып тургадый ла аттар амырагадый эдип, бир кичинек те болзо јабынчылу таскак не тудуп салбас? Онойдо ок кажыбыс ла тыштанып јӱргендерди соототкон айас, баш билинип, јорыгы тӱрген, бескези уур ла ӧдӱжи бийик техникала (снегоходло, квадроциклле) маҥтадып, јердиҥ кыртыжына каршу эдип турганысты оҥдобой бардыс. Мен сананзам, мындый техникала маҥтадатан аҥылу јолдор, маршруттар болор керек. Оныла коштой јербойыныҥ администрациязы ӧрӧ адалган техниканыҥ кажызын ла (моторлу кемелерди база) ајаруда тудар, олордыҥ ээлери јасакты бусса, олорды кату каруузына тургузар учурлу.
Суракты кабыргалай тургуссабыс, кичӱ аргачылыктыҥ тӧзӧлмӧлӧриниҥ ээлери јӱк ле курсагына болуп, айакча јерди чедендеп алатаны – ол бизнес эмес. Бир канча ӧйдӧҥ ол ло чедендеп алган јери кунурап, сай кумак болуп калар. Турган аайы, тузаланатан эп-аргалары аайынча јерлер бир канча бӱдӱмдерге (категорияларга) бӧлинет. Билимчилердиҥ шиҥдеп, тапташтырып келгениле, кажы ла квадратный метр јерге канча јылга канча кире улус базатаны, мал тебелейтени чокымдалып, кыра чотолып калган ине.
Калганчы ӧйлӧрдӧ јурт администрациялар бу суракты база бош салып ийген. Мынаҥ ары бу ла бойы барза, тоолу јылдаҥ кызалаҥду айалга тӧзӧлӧри јарт. Ӧзӧк ичинде ӱӱрлӱ кой, эчки, уйлар, айгырлу јылкы јайы-кыжы базалаган турат. Оныҥ учун ыраактагы тайга-ташта одорлор јай ӧйинде тузаланылбай артып калат. Айдарда, биске бӱгӱн келер ӱйелерге нени артырып саларын јазап сананар, элбеде шӱӱр керек.
Јадыны ӧҥжик ороондордыҥ бастыра јанынаҥ чыныкталып, јасактарла быжулалган, чактарга турган чоҥ калалары, ӧргӧӧ-шибеелери, камык кереестери јерлик туризмнеҥ улам оодылып-сайалып барааткан учун, олордыҥ башкараачылары бӱгӱн јебрен кереестерди корып алар арга таппайт. Алтайыстыҥ кабайда јаткан јаш баладый ару, агару ар-бӱткенин кунурадып саларга кӧп керек деп туругар ба? Курч суракты бӱгӱн чечпезебис, Алтайыс удабас «экинчи Марс» боло берердеҥ айабас.
Ол керегинде бойыныҥ ӧйинде улу јурукчыбыс Г. И. Чорос-Гуркин мынайда бичиген эди: «Тууразынаҥ келгендер Алтайаарды тоноп, аларын алып, јиирин јип, Алтайаарды јектеп сала берер. Слер артып каларыгар. Оныҥ учун Алтайаарды, айыл-јуртыгарды чеберлегер».
Ол ло Эверест (Джомолунгма) кырды алгажын, мӧҥкӱ тош тайганы кырлап, сойок бажына чыгарга умзанган турист-альпинисттердиҥ эки јӱске шыдары бойыныҥ ӧлӱмин ондо тапкан. Бу улустыҥ кайда да јӱс јетен кирезиниҥ сӧӧктӧри тӱжӱрилбей, байлу тууны быртыдып, анда ла јажына артып калган.
Кыдат јеринде Тибетский автоном аймакта Кайлас деп мӧҥкӱ тайганы кырлаарын јербойыныҥ улузы токтодып саларда, бу баштаҥкайла бӱткӱл телекейге јӧпсинерге келишкен. Јарабасты текши тузаланарга, кыдаттар «бистиҥ ар-бӱткенис ээлӱ» деген шӱӱлтени билгир тузалангандар. А бисти алдында ӧйдӧ агаш-ташка, боочыларга бажыргылап турган тенек немелер деп, не аайлу шооткылайтан эди… Эмди кӧрӧр болзо, ӧзӱми бийик ороондордыҥ башкарулары бойлорыныҥ агару ар-бӱткенин корып аларга, бу јаҥжыгуны озодоҥ бери тузаланган болуптыр.
Бистиҥ республиканы алза, Кадын-Бажына чыгарга кӱӱнзегендер јылдаҥ јылга кӧптӧп турганы санандырат. Ол ло Ӱч-Сӱмер јаар уулангандардыҥ тал-ортозы кирези аргадаачы службага окылу темдектетпей тургандар. Оноҥ канайып-кунайып туристтердиҥ бир-бирӱзи азып-тозо берзе эмезе јеткерге учураза, МЧС-тыҥ ишчилерине качалаҥду болот. Ӧлӱмин тапкандар Кадын-Бажында база јеткилинче. Бойыныҥ јаражыла, ар-бӱткениниҥ кеениле телекейди кайкаткан туубысты бир ӧйдӧ тӧс СМИ-лер «ӧлтӱреечи туу» деп адаганын кижи канайып ундыыр!
Калганчыда айдарга сананганым – туризмле колбулу суракта ишти ончо јанынаҥ быжулап, јасактарла, јӧптӧрлӧ чыныктабаганча, бу ууламјыда бистиҥ мактанар немебис јок. Оныҥ учун келер ӱйелерге нени артырып саларысты бӱгӱн сананактар. Оноҥ ӧскӧ эртен орой болор.

Александр УРБАНОВ