Алтайдын Чолмоны

Калыкты корыырында аш-курсактыҥ чыҥдыйы јаан учурлу

23.04.2019

Ӱренчиктерди азыраарын тӧзӧӧриниҥ сурагы ӱредӱликтиҥ системазында курч турган сурактардыҥ бирӱзи болуп јат. Алтай Республиканыҥ депутаттары ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министерствозыныҥ чыгартулу улузыла кожо Оҥдой аймактыҥ школдорында ӱренчиктерди азыраары канайда тӧзӧлгӧниле танышкандар. Албатыныҥ талдаган улузы ӱренчиктер кандый айалгада курсактанып турганын кӧргӧн лӧ аш-курсакты амзаган. Мында ок Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ ӱредӱлик, спорт, јашӧскӱримниҥ политиказы, јондык биригӱлер ле СМИ аайынча комитединиҥ јууны ӧткӧн.

Кеҥидеги орто ӱредӱлӱ школдыҥ директоры, Оҥдой аймактыҥ депутаттарыныҥ Совединиҥ депутады Сергей Зубакин изӱ аш-курсакла азыраары канайда тӧзӧлгӧни керегинде куучындаган. Школ маала ажын, картошконы бойы отургузат. Ӧткӧн јылда 400 кг свекла, 400 кг морковь ло 2 тонна картошко јуунадылган. Баштамы класстардаҥ ла ала ӱренчиктер пришкольный участокто иштеп турулар. Ол балдарды ишке темиктирет, онойдо ок школдыҥ акчазын тууразынаҥ маала аш садып аларына бербей, кымакайлап, су-кадыкка тузалу бойыныҥ маала ажыла јеткилдейт. Депутаттар курсактыҥ менюзыла јилбиркеген. Ол кӱн балдардыҥ кажызы ла 36,70 салковойго ажанган болуптыр. Менюда изӱ курсакла коштой помидорлу ла огурчынду салат, какао болгон. Ашкана школдоҥ јол кечире јерде. Балдарга тергеелик учурлу јолды ӧдӧргӧ келижет. Онызы балдардыҥ јеткер јок болорына чочыдулу болуп јат.
Школдо онойдо ок ӱредӱчилерле туштажу ӧткӧн. Профильный комитеттиҥ председатели Вячеслав Ухановтыҥ айтканыла, коомой јадынду ла кӧп балдарлу билелердиҥ балдарын, онойдо ок су-кадыгыныҥ айалгазы коомой ӱренчиктерди јеткилдеерине 2011 јылга јетире республикан бюджеттеҥ акча-манат чыгарылбаган. Бӱгӱнги кӱнде Алтай Республиканыҥ бюджединеҥ ӱренчиктерди азыраарын тӧзӧӧрине 24 150,0 муҥ салковой чыгарылат. Аймактар 47 млн салковой чыгарат, пришкольный участоктордоҥ алган маала ажыныҥ баазы 5 млн салковой деп чоттолот.
Туштажуда ӱредӱчилер бир канча курч сурактар кӧдӱрдилер. Ол тоодо коммунал јеткилдештиҥ чыгымын јандырарына чыгарылып ла бир квадратный метрге чоттолып турган 618 салковой сӱреен ас. Ол ок ӧйдӧ одынныҥ бир кубометриниҥ баазы 1500 салковой. Ӱредӱчиниҥ ишјалын јаҥы системала чоттоорына кӧчӧрдӧ, ишјал астаган, оныла колбой ӱредӱчилер једишпей јат.
Парламентарийлер келер ӧйдӧ АР-дыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министерствозыла јаба ӱредӱчилердиҥ ижин тӧлӧӧриниҥ чындык ла јарт системазы тургузуларын айткандар. Ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министриниҥ ордынчызы Елена Дадочкинаныҥ шӱӱлтезиле, кажы ла муниципал ӱредӱликтиҥ башкараачыларына јиит специалисттерди иште јилбиркедип, тудары јанынаҥ сананар керек.
Баштамы класстардыҥ ӱредӱчилери ӱредӱлӱ программага комыдаган. Кычырарыныҥ ла математиканыҥ урокторына ас частар берилет. Јураарыныҥ ла ӧскӧ дӧ тӧс эмес предметтерге ӧйинеҥ кӧп час берилген. ОРКСЭ предметтиҥ темалары классный частардыҥ темаларыла тӱҥей. Артык часты балдар эмди ас кычырып турганын ајаруга алып, кычырарына берер керек. Министерствоныҥ кижизиниҥ каруузыла, программа госстандарттарла тургузылат, је методбиригӱлерде бойлорыныҥ шӱӱлтелерин ле ајаруларын АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозына берер арга бар.
Алтыгы Талдуныҥ ӱренчиктерин ол кӱн апельсиндерле, бигусла азырагандар. Менюныҥ баазы 45,5 салковой болгон. Школдыҥ директоры Елизавета Кадинаныҥ куучындаганыла, балдар јакшы ажанып јат, фрукталар неделеде тӧрт катап берилет, менюда сӱттиҥ курсагы, колбаса болуп јат. Этти килограммын 255 салковойло Улаган аймактаҥ алып турулар. Ӱренчиктер ончозына јуугы льготниктер, су-кадыгыныҥ айалгазы коомой тӧрт бала бар. Школ онойдо ок бойы маала ажын, картошко отургузат ла бойын 70% јеткилдейт. Ӧткӧн јылда аймактыҥ јааныныҥ резервте фондынаҥ школдорго ӱрендер аларына 110 муҥ салковой чыгарылган. Је малаа ажын кичеер јер јанынаҥ сурак курч турат.
Алтыгы Талдуныҥ школы спорттогы једимдериле јарлу. Кеҥидеги школдыҥ спортзалы оогош болзо, мындагы спортзал јаан эмтир. Физкультураныҥ ӱредӱчизи Игорь Кахтуновтыҥ эрчимдӱ ижиниҥ шылтузында ӱренчиктер спорттыҥ кӧп бӱдӱмдериле бийик кӧргӱзӱлерге једет. Ӱредӱчи парламентарийлерге школго колдыҥ тренажерлорын аларында болушсын деп сураган. Депутат Герман Чепкин «Еиная Россияда» јурт школдордо физический культураны ӧскӱрер программа иштейт деген. Депутат Аскар Тулебаев ӱредӱчилердиҥ ишјалыла јилбиркеген. Темдектезе, школдыҥ психологыныҥ эҥ јабыс ишјалы – 7 муҥ салковой, эҥ бийиги 25 муҥ салковойго једет.
Оҥдойдыҥ 1967 јылда тудулган школында бӱгӱнги кӱнде эки сменала 1171 ӱренчик ӱренет. Бир кӱнниҥ менюзыныҥ баазы 35 салковой, льготниктерге – 47, 90 салковой. Ӱренчиктерди чыҥдый азыраарга, кӱнине кажы ла балага келиштирте 55,37 салковой керек. Школдыҥ директоры Владимир Воробьевтыҥ айтканыла, норма бӱтпей јат. Ада-энелер бир айга 650 салковой тӧлӧп турулар. Школ маала ажын, ол тоодо свекла, морковь, капуста ла картошко отургузып јат. Маала ажын кичеер јер бар, је ондо јазашту иштер ӧткӱрер керек.
***
Учкары уч-турулталу јуунда Алтай Республиканыҥ депутаттары Светлана Попова, Аскар Тулебаев, Николай Карманов, Герман Чепкин, Эзен Уланкин, ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министриниҥ ордынчызы Елена Дадочкина, Оҥдой аймактыҥ администрациязыныҥ јааныныҥ ордынчызы Виталий Ченчулаев, Оҥдой аймактыҥ прокуроры Аржан Бачишев, Роспотребшиҥжӱниҥ Оҥдой аймактагы бӧлӱгиниҥ јааны Нина Красикова турушкан.
Елена Дадочкина тӧс докладында Алтай Республикада 37128 бала ӱренет, изӱ курсакла 35382 бала јеткилделет, ажанарынаҥ 1192 бала мойногон, 115 бала буфеттеҥ ажанат, 439 ӱренчик айылында ӱренет деп јетирӱ эткен. 2019 јылда льготный дейтен ӱренчиктердиҥ тоозы 20 335 бала, ол тоодо коомой јеткилделген билелердиҥ 13 218 балазы, кӧп балдарлу билелердиҥ 5 158 балазы, су-кадыгыныҥ айалгазы коомой 1 959 бала.
Балдарды ток-тойу ла чыҥдый аш-курсакла азыраарга ӱзеери акча-манат чыгарар керек. Нениҥ учун дезе, Санпинниҥ некелтелериле, министерствоныҥ чоттогоныла кӱнине бир баланыҥ курсагыныҥ баазы 55.37 салковой болор учурлу. Елена Анатольевнаныҥ темдектегениле, школдордо меню бирлик, тӱҥей болгоны јарамыкту болор эди. Ондый болзо, шиҥжӱ ӧткӱрер органдарга шиҥжӱлеерге де эптӱ болор, аш-курсактыҥ чыҥдыйына ла бӱдӱмине ээжилер бузулбас эди. Ӱредӱликтиҥ бӧлӱги эҥ ле кӧп шиҥжӱлелип турган бӧлӱк болуп јат. Јӱк ле 2018 јылда Оҥдойдыҥ школдорына 330 муҥ салковойдыҥ штрафтары бичилген.
Роспотребшиҥжӱниҥ Оҥдой аймактагы бӧлӱгиниҥ јааны Нина Красикова куучын айдып, ас акча-манат чыгарылып турган учун школдогы аш-курсактыҥ чыҥдыйы да коомой болуп јат деген. Оныҥ шӱӱлтезиле, балдарды ток-тойу ла чыҥдый курсак-тамакла азыраарга кӱнине 80 салковойдоҥ чыгарар, оныҥ учун курсакка акча-манатты кӧптӧдӧр керек. Аймактыҥ прокуроры Аржан Бачишев јолду сурак берди: «Балдардыҥ курсагына чыгарылып турган акча-манатты республиканыйына ла аймактардыйына не бӧлиир? Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ бойыныҥ акчазы тегин де јетпей турган ине».
Парламентарийлер онойдо ок аш-курсакты садып аларыныҥ системазына ајару эттилер. Вячеслав Ухановтыҥ шӱӱлтезиле, «Государственный ла муниципальный керексиништерди јеткилдеерге товарларды, иштерди, јеткилдештерди садып алар бӧлӱкте контрактный система керегинде» деп 44-чи таҥмалу федерал јасакты кубултарга Государственный Думаныҥ депутаттары ла сенаторлор ажыра баштанар керек. Је оны чыҥдый тӧзӧлгӧлӧӧр керек. Парламентарий ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министерствозыныҥ чыгартулу кижизине бу суракла јетирӱ белетезин деп баштанган.
«Оҥдой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязыныҥ јааныныҥ ордынчызы Виталий Ченчулаев администрация аймактыҥ школдорыныҥ маала ажын ла картошко отургузар јерлерин элбедерге беленин айткан.
Комитет бу јуунныҥ турултазында АР-дыҥ башка-рузына, ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозына, башка-башка бюджеттердеҥ школдо ажандырарына акча-манат чыгарарын кӧптӧтсин деген шӱӱлтелер ийерин ле Государственный Думаныҥ депутаттарына ла РФ-тыҥ Федерация Совединиҥ турчыларына бу суракла баштану јараткан.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы
Е. Бутушевтиҥ фотојуругы