Алтайдын Чолмоны

«Оҥдой меге тӧрӧл јер»

23.04.2019

Оҥдой аймактыҥ башкартузыныҥ јааны Андрей МУНАТОВ – республиканыҥ муниципал јаҥында јаҥы кижи. Ол бу јамыга былтыргы јылдыҥ учында тудулган. Ӱредӱзи аайынча юрист, мынаҥ озо тергеебистиҥ государстволык јаҥыныҥ органдарында иштеген.

«Оҥдой аймак меге тӧрӧл јер. Ада јанынаҥ ӧбӧкӧлӧрим Ӧлӧтӱ јурттаҥ. Эш-барааным база Оҥдой аймактаҥ, Инегеннеҥ – деп, Андрей Мунатов айдат. – Мынаҥ озо тӧрӧӧн-тууганга айылдап, бор-кар иштерде болужып келип туратан болзом, эмди јаткан, иштеген јерим Оҥдой боло берди».
–Слер аймактыҥ башкараачызы болуп иштеп баштаганаардаҥ бери јарым да јыл ӧтпӧгӧн. Куучынысты аймакта тургуза ӧйдӧ турган эҥ ӧҥзӱре сурактардаҥ баштазабыс кайдар, Андрей Александрович? Мениҥ билеримле, бӱгӱн Оҥдой јуртта школ јанынаҥ сурак сӱрекей курч турат…
–Чын. Аймактыҥ тӧс јуртында тургуза ӧйдӧ 150 бала ӱренер јерлӱ баштамы ӱредӱлӱ школ ло 450 бала ӱренер орто ӱредӱлӱ школ иштеп јат. Ӱренген балдардыҥ тоозы – 1130 кижи. Ӱредӱ эки сменала ӧдӧт, школдоҥ башка келиштире јазаган тураларда балдар база ӱренип јат. Президенттиҥ школдо ӱредӱни бир сменала ӧткӱрер јакылтазыла колбой јуртта 550 бала ӱренер база бир школ тудар керек. Јаҥы школдыҥ ӱлекер документтери белен. Тудум иштерди 2022 јылда баштаары темдектелген. Је школды тударга керектӱ акча-манат аайынча сурак ачык артканча.
Школло коштой Оҥдойдо 120 бала јӱрер балдардыҥ садын тудар ӱлекер белетелген. Бу тудумдарга јер темдектелип калган, олор јурттыҥ Талду деген јаҥы микрорайонында тудулар.
Ийинниҥ узак јылдарга тудулган школы келер ӱредӱлӱ јыл башталарына јетире бӱдер деп иженедис, мында тудум иштер тургуза ӧйдӧ эрчимдӱ ӧдӧт.
–Аймакта балдардыҥ садтарыла јеткилдеш јанынаҥ айалга кандый?
–Ӱч јаштаҥ ала школго ӱренерге јетире болчомдорды балдардыҥ садтарыла јеткилдеери аайынча Президенттиҥ јакааны бӱткен деп айдарга јараар, бӱгӱн баланы садка береринде очередь јок. Је балдардыҥ садтарын чыныктап јазаары, керектӱ не-немеле јеткилдеери аайынча сурактар артканча. Ӧткӧн јылдыҥ јаҥар айында бис 2 млн 600 муҥ салковойды детсадтарга аш-курсак белетеер јазалдар, тӧжӧк-јастык аларга, ремонт иштер ӧткӱрерге чыгарганыс. Бу иштерге ӱзеери 5 млн салковой кире акча керек.
–Бӱгӱн муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ эҥ ӧҥзӱре сурактарыныҥ бирӱзи – муниципал јолдордыҥ айалгазы.
–Аймактыҥ кӧп јурттары Чуйдыҥ федерал јолыныҥ јаныныда турганы – эптӱ. Је јурттар, олордыҥ ичиндеги јолдордыҥ айалгазы јанынаҥ курч сурактар ас эмес. Темдектезе, аймактыҥ тӧс јуртын алалы. Сууӧткӱш ӧткӱрер тужында оромдор казылып, ойто јазалбаган. Бу јолдорды јазаарга ла јорыктаар кеминде тударга акча, олор јолдордыҥ федерал тооломына кирбеген учун, чыгарылбай јат. Оныҥ учун тургуза ӧйдӧ олорды тооломго кийдирер иш ӧдӧт, бого 1.5 млн салковой акча керек. Мындый јолдордыҥ тоозы 170-ге чыгара.
–Муниципал тӧзӧлмӧлӧр быјыл «Јадарга эптӱ јер» деген федерал программага кирген. Ол аайынча слердиҥ аймакка канча кире акча чыгарылган ла кандый иштер эдерге туругар?
–Бу программа аайынча 2 млн салковой акча чыгарылган. Оҥдойдыҥ тӧс тепсеҥин јазаар иштер темдектелген. Сананганыс аайынча эдерге акча чала ас. Је кӱчис јеткенче иштеерис.
–Оҥдойдыҥ јанында Урсул сууны кечире кӱрди тудары кандый айалгада?
–Ӱлекер белетелген, кӱрди тударын быјыл јайгыда баштаарыс. Эм тургуза ого 200 млн салковой чыгарылган.
–Слер ижигерди аймактыҥ бюджеди јӧптӧлип калган, кыш башталган ӧйдӧ баштаганар. Аймак кыштаҥ канайда чыккан?
–Кем јок деп айдарга јараар. Чочыдулу, јеткерлӱ айалгалар болбогон.
Бис ЖКХ бӧлӱктиҥ ижин јаҥырта тӧзӧӧрин баштаганыс. Элдеҥ озо тарифтер јанынаҥ сурактардыҥ аайына чыгар керек. Бӱгӱн ЖКХ-га ла јонјӱрӱмдик бӧлӱкке тургузылган тӧлӧмирлер некелтелерге келишпей турганын айдар керек. Јаҥы МУП (муниципал учреждение) тӧзӧп јадыбыс. Сананганысла, ол кӧп ууламјыларла иштеген, эл-јонго чыҥдый јеткилдештер эткен, кирелтелӱ иштеген предприятие болор учурлу. ЖКХ-зы кирелтелӱ иштеген предприятиелер республикада јок эмес, бар. Ишти аайлу-башту тӧзӧп алза, бу акча иштегедий бӧлӱк.
–Јербойында бойы башкарынып јадары керегинде федерал јасак бистиҥ ороондо јӧптӧлгӧни 20 јылдаҥ ажа берген ле иштеп баштаган ӧйдӧҥ ала ол аайынча блааш-тартышту куучындар токтобойт. Бу јасак јанынаҥ Слердиҥ шӱӱлтегерди угарга солун.
–Јербойында бойы башкарынып јадары керегинде 131-чи федерал јасакты мен јӧптӧлгӧн ӧйдӧҥ ала јакшы билерим, не дезе Горно-Алтайск каланыҥ прокуроры болуп, јасакты канайда бӱдӱргенин 10 јылга ајару-шиҥжӱде тудуп иштегем.
Бу јасакты бӱдӱреринде эки кӧрӱм бар деп айдар эдим. Муниципалитеттерде јасакла молјолгон бӱдӱретен чокым чыдулар бар. Олорды бӱдӱрерине федерал ба, тергеелик пе јаҥ акчаны тӱҥей ле чыгарып јат.
Је экономикалык ӧзӱмдӱ муниципал тӧзӧлмӧлӧргӧ иштеерге чик јок јеҥил. Темдектезе, Горно-Алтайск каланыҥ бӱгӱнги бюджеди 1 млрд 800 млн салковойго једип јат. Иштеп алган акчазын канайда тузаланарын: ЖКХ-ныҥ јазалдарын ремонтоорго бо, јолдорын јазаарга ба, кандый бир предприятиениҥ ижин јӧмӧӧргӧ бӧ – кала бойы талдап алар аргалу. Коомой эмес айалгада Майма аймак.
Бойы башкарынып јаткан јаҥдарга чыдуларын једимдӱ бӱдӱрерге ле јериниҥ ичкери ӧзӱмин бойы аайлап-баштап јадарга, экономиказын ӧскӱрер, калан тӧзӧлгӧзин тыҥыдар керек. Иштеер јаҥы предприятиелер тӧзӧӧр: азыраган, ӧскӱрген малыныҥ эдин 60-80 салковойго туура јердиҥ ӧдӱштиреечилерине јеҥил баала сатпай, бу эттеҥ јербойында аш-курсак белетеер, ӧскӧ дӧ ууламјыларла иштеп, бюджедин толтырар, ӧзӱмин кичееп апарар…
–Бу керегинде куучындарды бис республика тӧзӧлгӧн ӧйдӧҥ ала угуп јадыбыс. Оҥдой аймактыҥ ӧзӱп чыгар аргалары керегинде Слер нени сананадыгар?
– Бу менеҥ озо до шиҥделип, чоттолып, башталып калган иштер эмей. Темдектезе, койдыҥ тӱгиле ишти алалы. Аймак бӱгӱн јыл туркунына 6 муҥ тонна тӱк иштеп алат. Караколдогы «Золотое руно» деген предприятие 80 тонна тӱкле иштеер аргалу. Ондо тӱктеҥ эдимдер эдер јаҥы јазалдар бар, эскирген јазалдарды солыыр некелте турат. Бис республианыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыла иштеп, јаҥы јазалдар аларга 5 млн салковой јӧмӧлтӧ акча јанынаҥ јӧптӧшкӧнис. Анайда ок аймактыҥ јурт ээлемдери тӱгин Караколго табыштырзын деп, кажы ла килограмм тӱкке кожулта акча тӧлӧӧрин бюджедисте темдектегенис. Бу предприятие бӱгӱн кирелтелӱ иштеген, тӱктеҥ эткен эдимдериниҥ јӱзӱнин кӧптӧткӧн, олорды садатан јери бар предприятие болуп јат.
Аймактыҥ бюджедине калан берген јаан предприятиелердиҥ бирӱзи – Кеҥидеги јурт ээлем предприятие. Былтыр АР-дыҥ јурт ээлем министерствозы мында мал семиртер јерди тударга 15 млн салковой чыгарган. Мынаҥ озо СПК мал семирткен јер ажыра 2 муҥ тын малды ӧткӱрип турган болзо, бу кӧргӱзӱни 4 муҥ тын малга јетирери темдектелген.
Бу предприятиениҥ былтыр иштеп алган акчазыныҥ кеми 100 млн салковой кире болгон, аймактыҥ бюджедине тӧлӧгӧн каланы 15 млн салковой. СПК-ныҥ директоры Владимир Шадринле предприятиеде эттеҥ аш-курсак белетеер ишти тӧзӧӧр эрмек-куучындар бар. Бистиҥ Оҥдой аймактыҥ эди чыҥдыйыла «экстра класс» деген бӧлӱкке кирип турганын айдар керек.
Аймакта мал-аштыҥ тоозын кӧптӧткӧниле коштой эттеҥ аш-курсак белетеерин тӧзӧӧр иштерге јаан ајару эдедис. Онойдо, Туйактуда Барнаулдыҥ инвесторлорыныҥ јӧмӧлтӧзиле иш коомой эмес тӧзӧлгӧн. Быјыл мындагы комбинат ажыра 6 муҥ тонна эт ӧткӧн.
Оҥдойдо эттеҥ аш-курсак белетеер цех иштеп јат. Инвесторлор – Новосибирсктиҥ улузы. Мында немецкий ле итальянский јазалдар тургузылган. Тургуза ӧйдӧ цех 10 муҥ тонна этле иштеп јат, је иштиҥ тебӱзин 2-3 катапка бийиктедер аргалар бар. «Каракольский» деген сервелат, мӧштиҥ кузугыныҥ эмилин, јербойыныҥ ӧзӱмдерин кошкон эт-курсак Москва, Новосибирск, Кемерово ла ӧскӧ дӧ јаан калаларга барат. Эттеҥ эткен бу курсактар калыктар ортодо ӧткӧн эки кӧрӱдеҥ алтын медальдар экелген.
–Јербойында бу курсак садылып турган ба?
–Оҥдойдо садуга чыгарылган болгон, је баазы бийик учун улус албай јат. 500-600 салковойдыҥ «Каракольский» колбасазын алар улус бисте ас.
Эттеҥ аш-курсак белетеерге кӱӱнзеген аргачылар бар, аргачылыкты јӧмӧгӧн акчадаҥ олорго болужадыс. Агашла иштеерин тӧзӧӧр санаалар бар.
–Аймакта агаш бар ба? Кезер агаш јок деп, улус јаантайын комыдайт не.
–Јаанада ӧскӧн лӧ ӧзӧр ӧйи ӧткӧн агаш аймакта кӧп. Је ол јолдор јок тайга-ташту јерлерде, Кадринде, Јайлугушта турат. Олорды чыгара тартарга јолдор тудар керек. Комыдалдар дезе јурттарга јуук агаш керегинде айдылат.
–Аймактыҥ башкартузыныҥ планерка-јуунында болуп, јурт ээлемде иштеер кадрлар белетеер сурак шӱӱжилгенин соныркап уктым.
–Бӱгӱн ишмекчи профессиялу улуска суру јаан. Азыйда Ийиндеги СПТУ јаҥыс та Оҥдой аймакка эмес, је одоштой јаткан Улаган, Кош-Агаш, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы, Шабалин аймактарга механизаторлор белетеген. Улус атту, јойу келип, мында ӱренип туратан. Училищеде 70-неҥ ажыра тракторлор, 100-теҥ ажыра кӧлӱктер болгон. Је бӱгӱн ол СПТУ-ны ойто орныктырар арга јок, туралары эскирген, ар-јӧӧжӧзи јок. Оҥдойдо ишмекчи профессияларга белетеер ӱредӱлӱ заведениениҥ бӧлӱгин ачар санаа бар. Је эм тургуза бу јӱк амаду.
–Алтай Республика сок јаҥыс калалу тергее болуп јат. Республиканыҥ экинчи калазын Оҥдойдо тудары керегинде бир ӧйдӧ куучындар јӱретен…
–Бис республиканыҥ ӧзӧгинде јаткан аймак. Тургуза ӧйдӧ Оҥдойдо аймактар ортодо иштеген медјеткилдеш тӧзӧлгӧн. Анайда ок ӧрт ӧчӱрер аймактар ортодогы депо тӧзӧлип јат. Агашты корыыры аайынча аймактар ортодогы тӧзӧмӧл болоры јанынаҥ јӧптӧжӱлер бар. Бу аймактыҥ текши ӧзӱмине јӧмӧлтӧлӱ эмей. Кала керегинде айдар болзо, оныҥ болорын-болбозын келер ӧй кӧргӱскей.
–Андрей Александрович, аймактыҥ эмдиги айалгазын Слер канайда кӧрӧдигер?
–Бис республикада озочыл да, соҥдоочы да эмес, орто јерде турган аймак. Инвестициялар аайынча былтыр 1 млрд 400 млн салковой кӧргӱзӱге јеткенис, быјыл 2 млрд 300 млн салковойго чыгарга турус. Бу кӧргӱзӱ кӧбизинде кӱнниҥ электростанциязын тутканыныҥ шылтузында бийиктеген. Бого ок бойыстыҥ 1 млрд салковой кире ӱлекерлерис кирип јат. Школдор, балдардыҥ садтары, ФАП-тар, стадиондор – темдектеп алган иш кӧп. Эдер ле керек.
Муниципал тӧзӧлмӧдӧ иш меге – јаҥы иш. Јаҥы иш дезе јаантайын јилбилӱ. Аймакла улайын јорыктайдым, эл-јонло туштажадым. Кем де нени де биске беленге экелип бербес. Бойыска албаданар, аймагыстыҥ тузазына ӧмӧ-јӧмӧ иштеер керек.
–Быјыл аймакта ӧткӧн Чага байрамда Слер јеҥӱ алган јурт јеезелерге алтай тондор кӧктӧп аларга сертификаттар сыйлаганаарды укканыс. Мындый сый мынаҥ озо кайда да болбогон ошкош. Бу учун, оройтып та болзо, јерлештеримниҥ адынаҥ быйанысты айдадым.

Светлана КЫДЫЕВА куучындашкан
Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы