Алтайдын Чолмоны

Государстволык эл политика: иштиҥ турулталары

26.04.2019

Калыктар ортодогы колбулардыҥ ла мӱргӱӱл јаҥдар ортодогы колбулардыҥ Алтай Республиканыҥ башчызындагы, башкарузыныҥ председателиндеги советтердиҥ кожо јууны кандык айдыҥ 24-чи кӱнинде АР-дыҥ башкарузында ӧткӧн. Ондо Россия Федерацияныҥ Государстволык эл политиказыныҥ стратегиязыныҥ 2016-2018 јылдарга темдектелген иштери бистиҥ тергееде канайда бӱткени, анайда ок бу ууламјыда 2019-2021 јылдарда бӱдӱретен иштер шӱӱжилген.

Јуунды АР-дыҥ башчызыныҥ, башкару-зыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрген Олег Хорохордин башкарып ӧткӱрген.
Ороонныҥ албаты-јоны амыр-энчӱ ле јӧптӱ јуртаарын јеткилдеери, калыктардыҥ тилдерин ле культуразын корыыры ла ӧскӱрери государстволык эл политиканыҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи болгонын Олег Хорохордин јуунды ачып тура темдектеген. Алтай Республика башка-башка укту калыктар јуртаган, кӧп мӱргӱӱл јаҥдар јаҥдалган ла эл-јоны бой-бойын оҥдожып, эптӱ јаткан тергее болгоныла јарлу. Бу јаҥжыгу мынаҥ да ары улалып барзын деп, турган сурактарды кожо шӱӱжип, оҥдошпостор чыккадый керектерди эртеледе јартап, аайы-бажына кожо чыгар керек деп, ол темдектеген.
Ӧткӧн јылда РФ-тыҥ Государстволык эл политиказыныҥ стратегиязыныҥ 2016-2018 јылдарга темдектелген федерал ла тергеелик пландарды бӱдӱрер ӧй тӱгенген. Ол аайынча 2016-2018 јылдарга темдектелген иштер республикада канайда бӱткени, јуук јылдарда бӱдӱретен керектер аайынча јетирӱни јуунда Алтай Республиканыҥ эл политика ла јондыкла колбулар аайынча комитединиҥ јааны Людмила Варванец эткен. Россияныҥ государстволык граныныҥ јанында јаткан, тергеезинде 90-ноҥ ажыра башка-башка укту улус јуртаган Алтай Республикага албаты-јоны эптӱ-јӧптӱ јадарыныҥ сурактары сӱрекей јаан учурлу болгонын темдектеген.
Государстволык эл политиканы јӱрӱмде бӱдӱрери аайынча республикада таҥынаҥ программа 2018 јылда белетелип ле јӧптӧлип, башка-башка министерстволордыҥ ла ведомстволордыҥ, государстволык јаҥныҥ башка-башка кеминде иштеген органдарыныҥ ла коммерциялык эмес бӧлӱктиҥ ижин бир ууламјыла апарар арга бергенин Людмила Варванец куучындаган. Онойдо, 2019 јылда ӧткӱретен иштерге темдектелген акчаныҥ кеми 33,5 млн салковой.
Алтай Республиканыҥ башчызында, башкарузыныҥ председателинде тӧзӧлгӧн јӧптӧжӱ тӧзӧмӧлдӧр: калыктардыҥ колбулары аайынча совет, мӱргӱӱл јаҥдар ортодогы совет, экстремизмге удурлажары аайынча ведомстволор ортодогы камыс, Алтай Республиканыҥ ас тоолу калыктарыныҥ керектери аайынча совет, казачествоныҥ керектери аайынча республикада иштеген камыс – тергееде јаткан калыктар эптӱ-јӧптӱ јуртаарын, мӱргӱӱл јаҥдар ортодо оҥдошпостор болбозын јеткилдеерине, тилдердиҥ ле культуралардыҥ јӱзӱнин корып ӧскӱрер сурактарга билдирлӱ јӧмӧлтӧзин јетирген. Мындый советтер тургуза ӧйдӧ муниципал кеминде тӧзӧлип, турулталу иштеп баштаган деп, ол айткан.
Государстволык эл политиканыҥ сурактарыла тергеелик ле муниципал кеминде иштеер кадрларды белетеери аайынча ууламјылу иш тӧзӧлгӧн. Калганчы ӱч јылдыҥ туркунына Сибирь федерал округтыҥ бийик ӱредӱлӱ заведениелеринде калыктар ортодогы колбулар ла национально-культурный биригӱлер аайынча иштеер 30 кире государстволык ла муниципал ишчилер белетелген. Анайда ок коммерциялык эмес организациялардыҥ башкараачыларыныҥ ла СМИ-лердиҥ ишчилериниҥ билгирлерин бийиктедер Новосибирскте тӧзӧлгӧн, Москваныҥ эксперттери турушкан ӱредӱни республикадаҥ 12 кижи ӧткӧн.
Калыктар, мӱргӱӱл јаҥдар ортодо экстремизм керектерди болдыртпаска ла олорды эртеледе токтодорго электрон эп-аргаларда шиҥжӱ ӧткӱрери, тергеедеги государстволык, тап-эрик корыыр ла шиҥжӱ јаҥдарла колбулу иш тӧзӧлгӧн.
Калыктардыҥ эл јаҥжыгуларын, фольклорын, спорттыҥ эл бӱдӱмдерин, албатылардыҥ најылыгын корыыр ла ӧскӱрер амадула республикада башка-башка байрамдар (Эл Ойын, «Родники Алтая», Масленица, Чага байрам, Наурыз, алтай ла орус тилдердиҥ кӱндери ле о. ӧ.) ӧткӱрилет. Республикада эл-культуралык сурактарла иштеген «Калыктар најылыгыныҥ туразы» тӧзӧлгӧн. Коммерциялык эмес биригӱлерге тургуза ӧйдӧ мында јӱзӱн-башка иш керектерин, туштажуларын ӧткӱрер јакшынак аргалар бар.
Балдарды ла јашӧскӱримди граждан-тӧрӧлчи кӱӱнге, јакшы кылык-јаҥга таскадар иш, мӱргӱӱл јаҥныҥ биригӱлери ондо канайда турушканы керегинде јетирӱлерди јуунда Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министри Алексей Бондаренко, Горноалтайский ле Чемальский архиепископ Каллистрат, буддисттердиҥ республикада «Ак-Буркан» деген биригӱзиниҥ чыгартулу кижизи Арчын Торбоков ло Кош-Агаш јурттагы мечетьтиҥ имамы Абдуррахман Закимов эткендер.
Ӧзӱп јаткан ӱйени јакшы кылык-јаҥга, граждан кӧрӱмдӱ, јӱрӱмде эрчимдӱ болорго таскадар сурактарга учурлалып, былтыр тергееде билим-практикалык конференциялар, методикалык семинарлар, заочный ӱредӱлер ӧткӧнин Алексей Бондаренко куучындаган. Балдарла, јашӧскӱримле таскаду ишти тӧзӧӧринде ӱредӱлик организациялар, педагогтор мӱргӱӱл јаҥдардыҥ биригӱлериле ӧмӧ-јӧмӧ иштегенин ол темдектеген.
Тергееде балдарды ла јашӧскӱримди јуучыл-тӧрӧлчи кӱӱнге таскадар иш керегинде айдып, тургуза ӧйдӧ республикада јуучыл-тӧрӧлчи иш ӧткӱрген 89 биригӱ ле клуб иштегенин, олорго 1800 кире ӱренчик јӱргенин министр куучындаган.
2019 јылдыҥ башталарында тергеебистиҥ 7 муниципал тӧзӧлмӧзинде (Горно-Алтайск калада, Майма, Чой, Кан-Оозы, Кош-Агаш, Чамал, Турачак аймактарда) иштеген текшиӱредӱлӱ 10 школдо кадет ӱредӱ тӧзӧлгӧн, олордо, текши алза, 708 ӱренчик ӱренип јат.
Јуучыл-тӧрӧлчи 51 клубка 1,5 муҥ балдар јӱрет, юнармей 23 отрядтыҥ турчыларыныҥ тоозы 1400 кире, аҥылу орто ӱредӱлӱ заведениелердиҥ бир муҥнаҥ ажыра студенттери јуучыл-тӧрӧлчи иш ӧткӱрген ле черӱге белетеген эки зональный тӧс јерде таскаду ӧдӱп јат. Республикада ӧткӧн граждан-тӧрӧлчи ууламјылу керектерде, јӱзӱн-башка конкурстарда, кӧрӱлерде, маргаандарда јаш ӱйениҥ турушканы јылдаҥ јылга кӧптӧйт. Онойдо, ӱренчиктердиҥ текшироссиялык кыймыгузы республикада ӱч јыл мынаҥ кайра башталган ла баштамы ӧйлӧрдӧ ондо 2,5 муҥ ӱренчик турушкан. Тургуза ӧйдӧ ончо муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ ӧзӱм алынган бу кыймыгуныҥ турчыларыныҥ тоозы 8 муҥ кижиге јеткен.
Архиепископ Каллистрат советтиҥ јуунында эткен јетирӱзинде Горноалтайский епархия јон ортодо таскаду ла ӱредӱлик ижине јаан ајару эдет. Онойдо, православный кресттӱ јаҥныҥ воскресный школдоры бистиҥ тергееде 1991 јылдаҥ бери иштеп јат. Тургуза ӧйдӧ республикада балдардыҥ 17 ле јаан улустыҥ 7 школы иштейт, олорго 350 бала ла 120 кире јаан улус јӱрет. Воскресный школдордыҥ ӱредӱчилериниҥ 80% ажыразы бийик ӱредӱлӱ улус ла кӧбизи акча-јал јогынаҥ иштеп јат.
Јайгыда Чамал аймактыҥ Эјеген јуртында балдардыҥ миссионер јуулыштары ӧдӧт. Маймада «Катунский рубеж» деген јуучыл-тӧрӧлчи јуулыштар канча јылдарга улай ӧдӱп јат, ондо јылдыҥ ла бистиҥ республиканыҥ ла Алтайский крайдыҥ 80 кире балазы туружат. Бистиҥ тергеениҥ балдары Новосибирский областьта казактардыҥ заставазыныҥ јуучыл-тӧрӧлчи лагеринде турушкан.
Јеҥип алган грант аайынча быјыл епархияныҥ воскресный школдорыныҥ 70 кире ӱренчиги ле ӱредӱчизи јол-јорыкту 3-кӱндӱк јуулышта туружарын архиепископ куучындаган. Бу јуулыш тӧрӧл тилди корыырыныҥ ла ӧскӱрериниҥ сурактарына учурлалар.
Алтай Республика Россияныҥ Китайла, Монголияла, Казахстанла государстволык гран-кыйузында јаткан аҥылу тергее болгонын, Алтай телекейлик мӱргӱӱл јаҥдардыҥ ла башка-башка калыктардыҥ культураларыныҥ белтир јери болгонын «Ак-Буркан» биригӱниҥ чыгартулу кижизи Арчын Торбоков јуунда айткан. Алтайлардыҥ ӧбӧкӧлӧри буркан јаҥды Баштапкы Тӱрк каганаттыҥ ӧйлӧринеҥ, анайда ок окылу мӱргӱӱл јаҥы буддизм болгон Ойрот каандыктыҥ ӧйлӧринеҥ бери билер болгонын ол темдектеген. Кудай јок деп јарлаган совет ӧйдӧ мӱргӱӱл јаҥныҥ «пережитокторыла» тартыжып, 1940 јылда Кош-Агаш аймакта буркан јаҥдулардыҥ калганчы байзыҥы бузулган ла оныҥ турган јерин кыралап, малга азырал ӧскӱрер јер эдип салган.
Буддисттердиҥ јербойындагы «Ак-Буркан» биригӱзи республикада 1991 јылда тӧзӧлгӧн. Ол ӧйдӧҥ бери буддисттердиҥ Бурятиядагы ла Забайкальедеги академияларында Алтай Республиканыҥ 60 кире кижизи ӱренген. Тергееде буркан јаҥдулардыҥ 5 субурганы тургузылганын, олордыҥ бирӱзи јылда алтай калыктыҥ бойыныҥ кӱӱниле Россияныҥ эл тергеезине киргениниҥ 240 јылдыгына учурлалып, 1997 јылда јазалган.
Горно-Алтайсктагы дацанныҥ ижиниҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи Тӧрӧлин ле культуразын сӱӱр тӧрӧлчи кӱӱнди јиит ӱйеде таскадары болуп јат деп, Арчын Торбоков јуунда айткан. «Ак-Буркан» биригӱниҥ турчыларыныҥ баштаҥкайыла 2012 јылдаҥ бери Чага байрам республиканыҥ окылу байрамдарыныҥ тоозына кирип, Тӱштӱк Сибирьдиҥ карындаш калыктарыла кожо бир ӧйдӧ темдектелип јат. Јаҥы јыл киргенин тува, бурят, монгол калыктардыҥ чыгартулу улузыла кожо АР-дыҥ Калыктар најылыгыныҥ туразында темдектеери јаҥжыгу боло берген.
2017 јылда буддисттердиҥ «Ак-Буркан» биригӱзи дацанныҥ баштапкы башкараачызы Сарымай Урчимаевтиҥ эземине учурлап, јаҥар кожоҥныҥ республикан фестивалин ӧткӱрер баштаҥкай эткен. Бу байрамда 162 кижи турушкан ла Алтай ла Саха (Якутия) республикалар ортодо алтайлардыҥ ла якуттардыҥ јебрен кожоҥ кеендигин орныктырары ла ӧскӱрери аайынча јӧптӧжӱ тургузылган. Ӱч јылга улай буркан јаҥдулардыҥ Горно-Алтайсктагы байзыҥында кажы ла суббот кӱнде јаҥар кожоҥго учурлалган туштажулар ӧдӧт, ондо кӱӱнзеген кажы ла кижи туружар аргалу.
«Ак-Буркан» биригӱ су-кадык јӱрӱмди талдаары учун туружып јат ла оныҥ турчылары ӧзӱп келген ӱйеге јозок кӧргӱзет. Онойдо, Бурятияда Буддийский университетти ӱренип божоткон Ренат Матыев Алтай Республиканыҥ эҥ кӧп јеҥӱлер алган кӱрешчилериниҥ бирӱзи болуп јат, ол – Эл Ойын байрамныҥ алтай кӱреш аайынча эки катап јеҥӱчили, Москвада ӧдӱп турган «Сурхарбан» байрамныҥ бурят кӱреш аайынча эҥ бийик јеҥӱ алган спортчызы, казах кӱреш аайынча Азияныҥ абсолютный чемпионы. Спортло тазыктырынган, спорттыҥ тазыктыраачылары болгон алтай ламалар бар.
Алтайдыҥ буддисттери мӱргӱӱл ӧскӧ јаҥдардыҥ бистиҥ тергееде јаткан улузыла амыр-энчӱ ле јӧптӱ јуртаганын Алтай Республиканыҥ Хамбо-ламазыныҥ ордынчызы Арчын Торбоков угускан.
Мӱргӱӱл јаҥныҥ «Духовное управление мусульман Республики Алтай» деген организациязы бистиҥ тергееде 2014 јылдаҥ ала окылу иштеп јат деп, мусульмандардыҥ Россияныҥ азиат талазында Духовный башкартузыныҥ чыгартулу кижизи имам Абдуррахман Закимов јуунда јетирген. Алтай Республикада мусульмандардыҥ 10 биригӱзи ого кирип јат.
Биригӱ республиканыҥ јӱрӱминде эрчимдӱ туружар, јиит ӱйени јакшы кылык-јаҥга ла тӧрӧлчи кӱӱнге таскадар, культураны ла ӱредӱни ӧскӱрер, калыктыҥ јаҥжыгуларын корыыр ла орныктырар јонјӱрӱмдик ле ӱредӱлик текши программаларды јӧмӧп иштегенин ол айткан.
Республиканыҥ имамдары мӱргӱӱл ӱредӱге ӧскӧ ороондордыҥ медреселеринде ӱренип турганын ајаруга алып ла экстремизмниҥ керектерин тергееде болдыртпаска, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јӧмӧгӧниле имамдар ӱчинчи јыл улай билгирлерин исламныҥ Казань каладагы Российский университединде бийиктеткенин Абдуррахман Закимов куучындаган.
Јаан ајаруны ислам мӱргӱӱл јаҥныҥ республикадагы биригӱлери јашӧскӱримле кожо килемји иштерге эдип јат. Онойдо, Рамадан деген агару айлыкты темдектеер ӧйдӧ Кош-Агаш аймактыҥ ла Горно-Алтайсктыҥ арга-чыдалы ас билелерине аш-курсакла, акчала болуш эдилет. 2017 јылда Кош-Агаш аймакта јаткан беш билениҥ јаткан јуртын ару суула јеткилдеер иштер ӧткӱрилген.
Республикада темдектелген бир де государстволык байрам, Россияныҥ кӱни, Государстволык мааныныҥ кӱни, Албатылар бирлигиниҥ кӱни, Јуучыл мактыҥ кӱндерине учурлалган кӧдӱриҥилер ле о. ӧ. мусульмандардыҥ турушканы јогынаҥ ӧтпӧй јат деп, имам темдектеген. Мӱргӱӱл јаҥ государстволык эл политиканыҥ стратегиязын јӱрӱмде бӱдӱрерине учурлалган ончо јуундарда ла керектерде эрчимдӱ туружат.
Советтердиҥ јуунында ӧткӧн шӱӱжӱ-куучында «Культурно-исторический, музейный центр» деген коммерциялык эмес биригӱниҥ башкараачызы Светлана Катынова, Россияныҥ ла АР-дыҥ Јондык палаталарыныҥ турчызы Борис Алушкин, Алтай калыктыҥ курултайы деген биригӱниҥ башкараачызы Василий Кудирмеков ло оноҥ до ӧскӧ улус туружып, шӱӱлтелерин айткан.
АР-дыҥ башчызындагы, башкарузыныҥ председателиндеги бу советтердиҥ јуунын јыл ичинде бир катап, ылтам сурактар тура берзе, ээчий эмес јуун ӧткӱрери јанынаҥ јуулган улус јӧптӧшкӧн.

Светлана КЫДЫЕВА