Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱмди јаркындаткан јайалталар

26.04.2019

Шабалин аймак алдынаҥ бери јайалталарыла, јаҥжыгуларыла бай алтай. Калганчы јылдарда оныҥ культурада једимдери там элбеп, эл-јон ортодо ӧткӱрилип турган јербойында ӱлекерлери бӱткӱл республикага да јаҥыланып, улусты јилбиркедет. Бу аймактыҥ культуралык, јаркынду јозокту јӱрӱми керегинде бичимелисти јарлайдыс.

Шабалин аймакта культура бийик кеминде ле ичкери ӧзӱмниҥ јолында деп айтса, јастыра болбос. Мында фольклорлык ансамбльдардыҥ тоозында «Jаҥылга» (художественный башкараачызы А. А. Омин), «Славяночки» (Т. Г. Архипова), «Чаҥкыр» (Р. К. Бакиянова) ла «Чаргычак» (А. К. Нефедова), анайда ок «Вдохновение» деген албатылык хореографиялык ансамбль (художественный башкараачызы АР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Е. Е. Порсева), «Кӱмӱш» деп албатылык фольклорный ансамбль (Л. А. Кертешева), «Оптима» деген любительский театр (башкараачызы Т. Г. Архипова), кожоҥныҥ јозокту самодеятельный «Акцент» студиязы (Е. Тахтаева) бар ла јайалталу оноҥ до кӧп улус эрчимдӱ иштейдилер.
Культураныҥ ишчилериниҥ ӧмӧлиги керегинде айтса, ол сӱрекей јаан: Шабалиндеги РЦК-га 19 јурттыҥ клубтары кирет. Ондо кӧп сабада јербойыныҥ улузы, калаларда ӱредӱзин божодып, кайра јанып келгендер иштейт. Анчада ла кӱӱлик школды алып кӧрзӧ, ондо Терешевтердиҥ билезиниҥ эки ӱйези иштеп јат, Алла Кастаковна ла кызы Айтана; Самыр Рыков ӱредӱзин божодып, јанып келген иштейт; Чаргыда — Сергей ле Елена Порсевтердиҥ билези, кызы Евгения Беспалова олорло иштейт. Чичке-Чаргыда Антонина ла Константин Нефедовтордыҥ билези 30 јыл кире иштеп келген, ченемели јаан улус. Эмди олордыҥ јолыла кызы барып јат.
Тоолоор улус кӧп, олор јаҥыс ла бойыныҥ јуртында эмес, бӱткӱл аймак ичиле иштейт. «Аймактыҥ культишчилери ончозы каруулу, бастыра бойын ижине берип турган, бастыра јанынаҥ јайалталу улус» — деп, Шабалин аймактагы культураныҥ тӧс јериниҥ (РЦК) јааны Елена ТАХТАЕВА биске куучындады.
Ол РЦК-ныҥ директоры болуп 3 јыл иштеп келди, оноҥ озо директордыҥ ордынчызы болгон. Культурада текшилей 10 јылдаҥ ажыра иштейт. Школ ӧйинде эстрадно-джазовый школдо ӱренген, ӱредӱзиле — менеджер. Башкараачы ишле коштой балдарды эстрадный кожоҥныҥ «Акцент» студиязында ӱредет.
Аймактыҥ јайалталары јербойыныҥ кажы ла керек-јарагында, байрамдарында ӧмӧ-јӧмӧ туружат, јерлештерине јилбилӱ ӱлекерлер белетейт ле ӧткӱргилейт. «Эл-Ойын», «Алтайдыҥ аржандары» Шабалинниҥ јайалталары јокко база ӧтпӧйт. Ченемели ас ӧмӧликтерин тууразында таштабай, ӧрӧ кӧдӱрип, ӧскӱрип аларга кичеенгилейт. Ороон ичинде ле гран ары јанында башка-башка кӧрӱлерге, маргаандарга барып, једимдӱ турушкылайт.
Сӱрлӱ кептер, сценаныҥ эптӱ кийими, јол-јорыктарга јӱрерге, ойын-кӧргӱзӱлер, ӱлекерлер ӧткӱрерге — бу ончозы акча-манат јанынаҥ јеткилдештиҥ кеминеҥ јаан камаанду. Бӱгӱнги кӱнде бу сурак аайынча айалга, алдындагызына кӧрӧ, оҥдолгон деп айдарга јараар. Эҥ ле озо ол ороонныҥ президентиниҥ ајарузыныҥ шылтузында. Эмди культурага јаан ајару да, јакшы јӧмӧлтӧ-болуш та эдилип турганын ончозы билер. Јурт јерлерде культишчилердиҥ ишјалы бийиктегени — эҥ ле артык јӧмӧлтӧ.
РЦК-ныҥ директорыныҥ темдектегениле, онойдо ок аймактыҥ јааны Эрчим Борисович Сарбашев культишчилердиҥ баштаҥкайларын, амадаганын аайлап, јӧмӧп турганы, аргачылар, депутаттар болужын јетирип јӱргени — олорго јаан арга ла јеҥилте. Аймактыҥ культуразы ондо јаткандардыҥ јӱзи болуп јат, ич-телекейин кӧргӱзет.
Культурада тегиндӱ улус болбой јат ине. Акча-манат кызык та ӧйдӧ улус бойыныҥ кӱӱн-кӱчиле чыҥдый иштеген. Эмдиги јаранган айалгада бу улус оноҥ до бийик турулталу, албатыга тузалу иштееринде алаҥзыш јок.
Культураныҥ байзыҥдарыныҥ ичи-тышты јанынаҥ текши айалгалар кирезинде. Је оноҥ јакшы болзын деген амадулар бар эмей. «Шабалин аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязыныҥ культура бӧлӱгиниҥ јааны Надежда Гуринаныҥ темдектегениле, тургуза ӧйдӧ эҥ јаан иштер Каспаныҥ Культура туразында ӧткӱрилет. Ол тура 1970 јылда тудулган. Келер тоолу јылдардаҥ аймактыҥ культуразыныҥ тӧс туразында чыныкташту јаан иштер ӧткӱрилери база темдектелет. Ӧткӧн јылда «Культураныҥ ӧзӱми» деген государстволык программа аайынча «Культураныҥ јербойындагы туразы» деген ӱлекерле ДК-лардыҥ кӧп сабазы јаҥы кӱӱлик аппаратурала јеткилделген, кезиктерине кӧрӧӧчилердиҥ јаҥы отургыштары, сценаныҥ кийими алылган.
Јуукта «Единая Россия» деп бастырароссиялык политикалык партияныҥ «Кичӱ Тӧрӧлиниҥ культуразы» деген федерал партийный ӱлекери аайынча Шабалин аймакка театрал ӧмӧликтердиҥ ӧзӱмине ууламјылаган јӧмӧлтӧ акча-манат берилер. Оныҥ болужыла эки спектакль тургузылар. Кӧрӧӧчилердиҥ јаргызына ол јылдыҥ учында чыгарылар. Чындап, театрал ла јайаандык ӧмӧликтердиҥ Л. В. Кокышевтиҥ чыкканынаҥ ала 85 јылдыгына учурлалган тергеелик фестивалинде «Чаргычак» албатылык фольклорлык ансамбль «Эҥ артык спектакль» деп ууламјыда бийик баалаткан ла тӧс сый алган.
Јайалталарыла бай бу аймактыҥ культурадагы једимдери сӱрекей кӧп. Ол бастыра тергееде јаткандарга да оморкоду. Олордыҥ тоолузын ла адап ийели. 2018 јылда «Шабалин аймактыҥ культуразыныҥ тӧс јери» тергееде јурттардыҥ эҥ артык культуралык тӧзӧлмӧзи деп адаткан ла ачка-манат јӧмӧлтӧ алган. «Адмиралтейская звезда» ӱлекер аайынча Албатылар ортодогы «WORLD ART» фестивальдыҥ башка-башка ууламјыларында I степеньдӱ лауреаттар болгон: эстраданыҥ кожоҥыныҥ «Акцент» студиязыныҥ турчызы Арина Тахтаева, «Jаҥылга» фольклорлык ансамбль, кожоҥныҥ «Акцент» студиязына кирип турган «Алтын» ӧмӧлик (Анна Опанаско, Екатерина Ворошилова, Мирлан Мусанов, Дмитрий Архипов); «Вдохновение» деп хореографиялык ансамбль II степеньдӱ лауреат болгон.
Шабалин аймакта «албатылык» деп тоомјылу атту алты ӧмӧлик бар. Бу јуукта «Чаргычак», «Кӱмӱш», «Чаҥкыр» база ла катап Алтай Республиканыҥ «албатылык ӧмӧлиги» деген бийик адын корыдылар.
«Чаргычак» деп албатылык фольклорный ансамбль 1985 јылда Чичке-Чаргы јуртта тӧзӧлгӧн, «Кӱмӱш» —1991 јылда Беш-Ӧзӧк јуртта, «Чаҥкыр» — 2002 јылда Шыргайтыда. Тӧзӧлгӧнинеҥ бери бу ӧмӧликтер аймакта, республикада ла оноҥ до башка јерлерде кӧп тоолу концерттер берген. Онойдо ок ансамбльдардыҥ турчылары орус албатылык, јуу ӧйиниҥ кожоҥдорын кожоҥдойт, тергеениҥ јиит башка артисттериле ӧмӧ-јӧмӧ иштейт, башка-башка керек-јарактарда, кӧрӱ-маргаандарда туружат. Бу ӧмӧликтер алтай јаҥжыгуларын јаҥдап, јаҥар кожоҥын кожоҥдоп, јаш ӱйеге билгирлерин энчилеп берип јат. Олордыҥ ӧмӧлигиниҥ ижи албаты јайаандыгын, чӱм-јаҥдарын корып ла чеберлеп аларында јаан учурлу.
Ченемел де, једимдер де толо. Республика ичинде јилбилӱ шоу-ӱлекерлер ӧткӱреринде Шабалин аймак база озочыл јерлерде турат деп айдарга јараар («Фронттоҥ самаралар» спектакль, «Цирк! Цирк! Цирк!» кӧргӱзӱ, Билениҥ кӱнине учурлалган байрам, «Танцы», «Мистер Х», «Супер мама» ла о. ӧ.). Ондо ӧткӧн эҥ јарлу ӱлекерлердиҥ бирӱзи, байла, кожоҥчылардыҥ «Голос» деген ӱлекери болгон. Оныҥ ӧдӧр аайы, ээжилери федерал телеберилтениҥ ӱлекеринеҥ алылган да болзо, белетеништӱ иштерге кӧп ӧй, кӱч салар керек болгон. Баштапкы «Голос» 2014 јылда ӧткӧн. Оноҥ бери бу ӱлекерде балдар, јииттер, јаан улус турушкан. Мындый солун ӱлекерлер аймакта јаткандарга сӱреен јилбилӱ ле оморкодулу, јӱрӱмди јаркындаткан байрамдый болот.
Јурт јерлерде культураныҥ ӧзӱми, оныҥ ӧктӧм ишчилериниҥ кеен кӧрӱми, улустыҥ јайалтазын ачып турганы јӱрӱмди кееркедип, јӱректерди кӧӧрӧдӧт, санааларды јарыдат. Јерлештерине бийик кӱӱн-санаа сыйлап, једимдӱ иштеп тургандарга — мак ла тоомјы!

Э. КУДАЧИНА