Алтайдын Чолмоны

Алтай Республика – јӧпсиништиҥ тергеези

30.04.2019

Алтай Республиканыҥ национальный политика ла јондыкла колбулар аайынча комитединиҥ баштаҥкайыла кандык айдыҥ 25-26 кӱндеринде «Манјӱрек» ГЛК-да «Алтай Республика – јӧпсиништиҥ тергеези» деген 5-чи республикан конференция ӧтти. Конференцияныҥ ижинде бистиҥ тергеениҥ, ӧскӧ дӧ тергеелердиҥ јаҥдарыныҥ, јондык биригӱлериниҥ чыгартулу улузы туруштылар.

Конференцияныҥ ижин национальный политика ла јондыкла колбулар аайынча комитеттиҥ јааны Людмила Варванец ачып, тӧргӧ конференцияныҥ кӱндӱлӱ эксперттерин кычырды. Олор: РАН-ныҥ этнологияныҥ ла антропологияныҥ институдыныҥ јондык организацияларла, СМИ-ле, государственный јаҥныҥ органдарыла билим колбулар аайынча тӧс јериниҥ башкараачызы, РФ-тыҥ Президентинде Нациялар ортодо колбулар аайынча советтиҥ президиумыныҥ турчызы, политикалык билимдердиҥ докторы, профессор Владимир Зорин; Красноярск крайдыҥ губернаторыныҥ јондык колбуларыныҥ башкартузыныҥ башкараачызы Роман Баринов; Горно-Алтайск каланыҥ администрациязыныҥ јааныныҥ ордынчызы Алексей Тюхтенев.
Конференцияныҥ ижи башталардаҥ озо кайралдаштар ӧтти. АР-дыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла Людмила Варванец кайралдаткан. АР-дыҥ башкарузыныҥ акча-сыйлу Быйанду самаразын мындый улус алган: Вера Бондарева – каланыҥ 4-чи таҥмалу кадет школыныҥ «Орус тура» музейиниҥ башкараачызы; Михаил Мишкин – Кан-Оозы аймактыҥ администрациязыныҥ бӧлӱгиниҥ баш специализи; Зарина Уланкина – Шабалин аймактыҥ администрациязыныҥ јондыкла колбу аайынча специализи; Урсула Ямаева – АР-дыҥ «Најылыктыҥ туразы» учреждениениҥ баш бухгалтери.
АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ законодательство ло национальный политика аайынча комитединиҥ председатели Виктор Ромашкин уткуулду сӧзин айдып, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ акча-сыйлу Быйанду самараларын эрчимдӱ граждан јӱрӱми ле јондык ижи учун мындый улуска табыштырды: О. В. Параевага – Чой аймактыҥ администрациязыныҥ јашӧскӱримниҥ керектери аайынча специализине; Н. Т. Поповага – Кӧксуу-Оозы аймактыҥ администрациязыныҥ јашӧскӱримниҥ политиказы, физкультура ла спорт аайынча бӧлӱгиниҥ јааныныҥ ордынчызына; В. В. Плотниковко – казактардыҥ Бӱрӱлӱдеги хуторской биригӱзиниҥ атаманына; Э. У. Такылбаевке – Кош-Агаш аймактыҥ администрациязыныҥ Јондык совединиҥ турчызына.
Людмила Варванец Алтай Республикада национальный политиканыҥ бӱдӱп турганы керегинде јетирӱ этти. Россияныҥ кыйу-граныныҥ јанындагы тергеезинде 90-ноҥ ажыра башка-башка укту улус јуртайт. Мындый айалгада Алтай Республикага эл-јоны эптӱ-јӧптӱ јуртаарыныҥ сурактары јаан учурлу. Государствоныҥ национальный политиказын јӱрӱмде бӱдӱрери аайынча республикада аҥылу программа 2018 јылда белетелген, јӧптӧлгӧн. Ол аайынча ончо тергеелик министерстволор, ведомстволор, башка-башка кемдӱ госоргандар бир ууламјылу иштейт. 2019 јылда ӧткӱретен керектерге чыгарылатан акчаныҥ кеми 33,5 млн. салковой. АР-дыҥ башчызында, башкарузыныҥ председателинде бу сурактарла башка-башка советтер, комиссиялар ла ӧскӧлӧри де республикада ончо калыктар эптӱ-јӧптӱ јуртаарын, мӱргӱӱл јаҥдар ортодо оҥдошпостор болбозын јеткилдеерине, тилдердиҥ ле культуралардыҥ аҥылуларын корулап ӧскӱрерине јаан јӧмӧлтӧзин јетирет. Мындый ок советтер тургуза ӧйдӧ муниципалитеттерде тӧзӧлип, иштеп кӧндӱккен.
Национальный политиканыҥ сурактарыла республика ла муниципалитеттер кеминде иштеер кадрларды белетеери аайынча иш ӧткӱрилет. Калганчы ӱч јылдыҥ туркунына СФО-ныҥ бийик ӱредӱлӱ заведениелеринде бу сурактарла иштеер 30 кирези государстволык ла муниципал ишчилер белетелген. Коммерциялык эмес организациялардыҥ башкараачыларыныҥ ла СМИ-лердиҥ ишчилериниҥ билгирлерин бийиктедер ӱредӱни республикадаҥ 12 кижи ӧткӧн.
Республикада Эл Ойын, Чага байрам, «Алтайдыҥ суучактары», Масленица, Наурыз, Алтай ла Орус тилдердиҥ кӱндери ле ӧскӧлӧри де калыктардыҥ чӱм-јаҥжыгуларын, фольклорын, спорт бӱдӱмдерин, албатылардыҥ најылыгын корыыр ла ӧскӱрер амадула ӧткӱрилет. Республикада национальный культураныҥ сурактарыла, колбуларыла иштеер «Калыктар најылыгыныҥ туразы» тӧзӧлгӧн. Коммерциялык эмес ле башка-башка јондык биригӱлерге мында јӱзӱн-башка керектерин, туштажуларын, таныштыруларын ӧткӱрер јакшынак айалгалар тӧзӧлгӧн.
Оноҥ ары Владимир Зорин јетирӱ этти. РФ-тыҥ Президентинде бир канча советтер тӧзӧлгӧн. Је Нациялар ортодо колбулар аайынча совет баштап ла 2012 јылдыҥ кичӱ изӱ айында тӧзӧлгӧн. Советке практиктер де, билимчилер де, сайыт-чиновниктер де кирет. Онойып, государствоныҥ национальный политиказыныҥ стратегиязы тургузылган. Ондый советтер јаҥныҥ бастыра кемдӱ органдарында тӧзӧлӧр јӧп јарадылган ла тӧзӧлип туру. Олордо мӱргӱӱл, нациялар, јерлежӱлер ортодо эрмек-куучын ӧткӱрилип, шӱӱлтелер, ајарулар, баштанулар угулып, јаба јӧптӧр, јӧпсиништер тургузылар учурлу.
Јаҥы геополитикалык айалгаларда санкциялардыҥ политиказыла, калыктар ортодо терроризмниҥ јеткери тыҥыганыла колбой, јаҥы чочыдулар ла јеткерлер тура берген. Оныла колбой стратегияга чокымдаштар, кубулталар кийдирилген ле «Нациялар ортодо јеткер јок болорыныҥ стратегиязы» јарадылган. Ондо российский нацияныҥ концепти, бар стратегияныҥ тӧс амадулары, ол тоодо Россия Федерацияныҥ кӧп нацияларыныҥ бирлигин быжулаар, этнокультурный башкалуларын корыыр, тилдерди, ол тоодо РФ-тыҥ государственный ла нациялардыҥ колбу тудуп турган орус тилин јӧмӧӧр амадулар тургузылган.
«Российский нация» деп јаҥы монокультурный бирлик идеологиялык оҥдомол темдектелген. Онызы Россияныҥ кӧп нацияларын бириктирет ле кажызыныҥ ла аҥылузын, башказын илелеп јат. Бӱгӱнги этнос-нациялар ортодо политика эки, је бирлик јанду. Бир јанынаҥ ол Россияныҥ калыктарыныҥ национальный јилбӱлерин ороон ичинде ле телекейде корулаарын јеткилдейт. Экинчи јанынаҥ, Россияда јуртап јаткан башка-башка нациялардыҥ тӱӱкиде, культурада ла мӱргӱӱлде башкалуларын, аҥылуларын јӧмӧйт лӧ корыйт.
Стратегияныҥ јаҥы редакциязында калыктардыҥ культуразын ла тилин корыыры керегинде айдылат, је олор дезе тергеелер кеминде кичеелет. Айдарда, јаҥыс ла тургун калыктардыҥ байлыгы эмес, је ороонныҥ ӧскӧ дӧ калыктардыйы јӧмӧлӧт. Владимир Юрьевичтиҥ айтканыла, эмди этнополитика аайынча специалисттер белетелет, кӧп институттарда курстар ачылат. Тӧрт јыл кайра Президенттиҥ «Нациялардыҥ најылыгын тыҥытканы учун» деген сыйы тӧзӧлгӧн. Башкаруда «Нациялар ортодо амыр-энчӱни ле најылыкты тыҥытканы учун» деп номинациялу конкурс ӧткӱрилет. Былтыр Москвада Россияныҥ калыктарыныҥ туразын тӧзӧӧр јӧп јарадылган. Ол нациялар, калыктар ортодо колбулар тударыныҥ методикалык тӧс јери болор. Ороонныҥ 32 тергеезинде нациялардыҥ колбуларыныҥ структуразында албатыныҥ јайаандыгыныҥ тӧс јерлери иштейт. Россияныҥ калыктарыныҥ тилдерине учурлалган диктанттар бичилет, башка-башка туштажулар, мониторингтер ӧткӱрилип, чокым јондык национальный организацияныҥ јӱрӱминде туружары ӧдӱп јат. Президент нациялар ортодогы колбулар, калыктардыҥ ӧзӱми јанынаҥ бир канча јасактардыҥ ӱлекерлериле иштеер јакылта берген.
Роман Бариновтыҥ куучыныла, губернатордо јондыкла колбулардыҥ башкартузы 2008 јылда тӧзӧлгӧн. Тергееде «Красноярск крайда государствоныҥ национальный политиказын ӧскӱрери» деп программа иштейт. Красноярск крайдыҥ эл-јоныныҥ тоозы 3 миллионноҥ ажыра, крайда 159 нацияныҥ улузы јуртайт: орустар, украинецтер, татарлар, чуваштар, немецтер, поляктар ла ӧскӧлӧри де. Онойдо ок Тӱндӱктиҥ ас тоолу тургун калыктары јуртайт: долгандар, эвенктер, ненецтер, якуттар, кеттер, нганасандар, селькуптар, энецтер. Алдындагы совет ороонго кирген ороондордоҥ мигранттар кӧп. Кинотеатр болгон тураны 2015 јылда ремонттоп, «Красноярск крайдыҥ калыктарыныҥ најылыгыныҥ туразына» бергендер. Ондо нациялар ортодогы керектерле колбулу кӧп иштер ӧткӱрилет. Оныҥ тӧс амадузы – крайда јуртаган калыктардыҥ этнокультуралык башкалуларын, јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥдарын, тилдерин корыыр, нациялар ортодо эптӱ-јӧптӱ јуртаар айалгалар тӧзӧӧри.
Конференцияда Најылыктыҥ бу туразыныҥ аналитика ла национально-культурный биригӱлерле колбулар аайынча бӧлӱгиниҥ јааны Ирина Лавриченко турушкан ла ол кӱрее-куучында тураныҥ ижи-тожы керегинде толо јетирӱ эткен.
Алексей Тюхтенев национальный политиканыҥ муниципал кеминде бӱдӱп турганы керегинде јетирӱ эткен. Горно-Алтайскта 63 845 кижи, ол тоодо 20-деҥ кӧп национальностьторлу улус нак јуртайт. Кӧбизи орустар, тӧртинчи ӱлӱзи алтайлар ла арткан национальностьтор, ол тоодо ас тоолу тургун калыктар. Онойдо ок 15 мӱргӱӱл организация, 10 мӱргӱӱл группа, 30-таҥ кӧп национально-культурный биригӱлер регистрация ӧткӧн. Национальый политикадагы керектер план аайынча ӧткӱрилет.
Каланыҥ администрациязы граждан јондыктыҥ институттарыла колбуларга јаан ајару эдет. Ондо национальный ла мӱргӱӱл биригӱлерле колбулардыҥ координационный соведи иштейт. Оныҥ јуундары квартал сайын администрацияныҥ јааныныҥ башкарганыла ӧдӧт. Олордо конфессиялар, нациялар ортодо колбулардыҥ айалгалары, национальный байрамдарды ӧткӱрери ле ӧскӧ дӧ курч сурактар шӱӱжилет. Национальный ла мӱргӱӱл јаҥныҥ чыгартулу улузы јондык биригӱлердиҥ ле ӧскӧ дӧ башка-башка советтердиҥ, жюрилердиҥ, эксперттердиҥ ижинде туружат. Администрация мӱргӱӱл јаҥныҥ каладагы организацияларыла колбу тудат ла кандый ла керектерди бӱдӱреринде бастыра јанынаҥ јӧмӧжӧт.
Администрацияныҥ башка-башка бӧлӱктериниҥ национальный политиканы бӱдӱреринде керектери база башка. Ол тоодо НКО-лорго субсидиялардыҥ конкурсын, јашӧскӱримниҥ культуралар ортодогы фестивалин ле ӧскӧлӧрин де ӧткӱреринде болуш јетирет.
Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган коммерческий эмес «Оностогы кӱрее» деп јондык фондтыҥ «Национальный ойындардыҥ фестивали» деп ӱлекериниҥ авторы Айсулу Кыйгасова коммерческий эмес организациялардыҥ (НКО) РФ-тыҥ калыктарыныҥ аҥылуларын, культуразын ла јаҥжыгуларын корыыр керектерде бӱдӱреечи ле јербойында органдарла колбу тудары керегинде чокым ӱлекер ажыра куучындады. Национальный ойындардыҥ фестивали – ол НКО-ныҥ јаҥныҥ башка-башка кемдӱ органдарыла колбулардыҥ турултазы. Фестиваль Президенттиҥ гранттарыныҥ конкурсында јеҥген. Ол 2019 јылдыҥ элбек культурный керектериниҥ календарине кирген. Фестиваль озо ло «АЧ» газеттиҥ 95 јылдыгына учурлай 2017 јылда ӧткӧн лӧ ондо эки бӱдӱм спорт маргаандар ӧткӧн. Ол тушта фестивальда 30 кире спортчы турушкан ла јеҥӱчилдерге ле туружаачыларга сыйлар, медальдар, грамоталар табыштырылган. Онойдо ок акча-манаттыҥ сертификаттары берилген. Национальный ойындардыҥ беш бӱдӱмиле маргаандар, «Сартакпайдыҥ согоондоры» маргаандар баштапкы ла катап ӧткӧн.
Быјыл фестивальдыҥ туружаачыларыныҥ тоозы да, географиязы да элбеер учурлу. Ойындарды тӧзӧӧринде ле ӧткӱреринде РФ-тыҥ Федерация Совединиҥ турчызы Татьяна Гигель, АР-дыҥ башкарузы, АР-дыҥ физический культура ла спорт аайынча комитеди, Горно-Алтайсктыҥ администрациязы, АР-дыҥ национальный политика ла јондыкла колбулар аайынча комитеди, Ок-јаала адарыныҥ республикан федерациязы јӧмӧлтӧ эткен.
Конференцияныҥ тал-тӱжинеҥ ала, экинчи кӱнде туружаачылар кӱрее-куучында, практикалык семинарда, квалификацияны бийиктедер курстарда туруштылар ла кӧп тузалу јетирӱлер, ӱредӱлер алдылар.

Н. Бельчекова
В. Суховтыҥ фотојуругы