Алтайдын Чолмоны

Алтыгы-Бакада амыр-энчӱниҥ лагери

30.04.2019

Чуйдыҥ суузында телекейлик кемдӱ маргаандар баштапкы ла катап 1989 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-7 кӱндеринде ӧткӧн. Быјыл ого туй ла 30 јыл толуп јат. Туулу Алтайдыҥ јаан агын суузын «бактырарга» ол тушта ӧскӧ тергеелердеҥ сӱрекей кӧп туристтер келген. СССР-дыҥ кемечилери дезе суудагы спорттыҥ эмди Россияда ла јер-телекейде элбеде јарлалган рафтинг деген бӱдӱмиле баштапкы ла катап шак мында танышкандар. Одус јыл мынаҥ кайра ӧткӧн Чуя-раллиде јербойыныҥ эл-јонына ла суула јӱзеечи туристтерине ончозы солун ла јилбилӱ болгон. Бӱгӱн тӱӱкилик учурлу бу маргаандарга ойто катап бурылып, оны эске алынадыс.

Алтан эки jашту Алтынбай эjебис кайкап божобойт. Алтыгы-Бакага тил билишпес jон jуулыжар деп, jе кем сананган. Кече ле бу ӧзӧк ээн турган. Эмди кара-баjырт. Кайнап, кыймырап jат. Торт чымалыныҥ уйазы. Тӧрт толуктай тартылган байкан-палаткаларда кандый чырайлу улус кӧрӱнбейт деер: ак-куузы да, каразы да, сарызы да. Jаҥыс агарас, кызарас, карас. Амыр-энчӱниҥ лагери туку алдыбыста туру. Маргаандарга келген кемечилер бойлоры оны «Алтай-89» деп адагылайт.
Бис бу jерде jаткан Алтынбай эjебисле экӱ ӱстиги jанындагы jалаҥда отурыс. Мынаҥ ончозы иле. Эҥир. Чуй сууныҥ «чугулду» толкулары jараттарды jалай согот. Кӧлӧткӧлӧр тапту узундаган. Ӧзӧктӧҥ jыбар келди. Ичикей. Карарышкан кырлардыҥ ӱстинде кар jум бойы jатканча. Кӱӱк айдыҥ баштапкы кӱндериниҥ бу кубулчаҥ ай-кӱни кӱӱнге чек тийген. Jе биске, журналисттерге, айдары jок jилбилӱ. Алтайыстыҥ кӱчтӱ болуп бӱткен Чуй суузын эҥ озо кандый ороонныҥ кемечизи бактыргай не? Мындый кемдӱ тартыжулар оныҥ чакпындарында мынаҥ озо бир де катап болбогон. Маргаандар дезе эртен. Бис — сакылтада.
Ар-бӱткенигер кату, суугар соок деген айылчылар база бар. Эрте jаста ӧскӧ кандый болор ол. Келген кийнинде эмди jаҥыс чыдажар керек. Эр-Балыктаҥ бого jетире канчыйан ыраак. Jаан ла болзо, чай азым ӧй болгой. Тӧӧлӧс сӧӧктӱ Алтынбай Кыймыштаеваныҥ айтканыла, озодо бу jерде ӧдӱп болбос илjӱ сас болгон. Бакалары бапылдашкан jерди улус «Алтыгы-Бака» деп адаптыр. Сас табынча кургап калган. Эмди мында кемечилердиҥ телекейлик лагери тудулган.
Ӧскӧ ороончылардыҥ Алтыгы-Бакадаҥ белетеген jетирӱлери jердиҥ ӱстин jети катап айланып келген болбой: «Туулу Алтайда суула jӱзеечи туристтердиҥ «Чуя-ралли-89» деп маргаандары башталып jат. Келген кемечилер Чибит јурттыҥ алтыгы jанында токтогондор. Мында поездтер де, трамвай-троллейбустар да jӱрбей jат, самолеттор ло вертолеттор до учпай jат, кафе-ресторандарды сурулап база таппазыҥ. Олор чек јок. Бу jердиҥ ээзи ээн ар-бӱткен. Бого jӱк ле кӧлӱкле ол эмезе таҥ атту jедеригер… Туружаачыларга тайга-таштыҥ ортозында удурумга jадатан лагерь тӧзӧлгӧн. Мында беш континенттиҥ, он тӧрт ороонныҥ маанылары элбирейт. Маргаандар «Чуя-ралли — телекейдиҥ кубогы» деп адалат».
—Ай-уй! Теҥериде кижи! – Алтыгы-Баканыҥ ичи балдардыҥ багырыжана торт туна бергедий. Тес-кара булуттардыҥ чике ле алдында парашютту кижиниҥ сомы караҥдайт. Кийнинеҥ jе ле деген бӧстиҥ ӧӧни элбеҥдейт. Бу не атазы болотон? Колдорын кӧлӧткӧлӧгӧн кӧрӧӧчилер: «Мааны, мааны!» — деп кыйгырыжат. Чын ла мааны. Ӧкпӧӧриш там тыҥыды. Мындый «кайкалдарга» темиккен эмес. Байа парашюттагы ӧбӧгӧн саҥ тӧмӧн шуҥуп, лагерьдиҥ чике ле ортозына отурды. Улус быjыраш чачту jиит кижини курчай алат. Jууктаар да арга jок. Кажызы ла jакшылажарга, кӧрӧргӧ, шылаарга jат.
Швейцариядаҥ келген Рафаэль деп уул болуптыр. Jылым кайалу кырдыҥ бажынаҥ калыганы тен база кайкал. Кийнинеҥ ары калбаҥдаганы — бойыныҥ орооныныҥ флагы. Туку гран ары jанынаҥ келген таныш эмес кижи. А канайып кылыктанып jат. Ӧскӧлӧйтӧн бӧ, бу мыны. Jе тообос, jууктабас, танышпас арга jок. Копчыркаш ла сонуркаш кычыкайлап, амыр бербей jат. Бала-барканы сӱӱндирген, эл-jонды кайкаткан парашютистке јӱк ле эртенгизинде jолуктым. Орус тилди эмештеҥ билетен эмтир. Ачык-jарык спортчы болуптыр. Кижидий ле кижи. Эки колду, эки бутту, эки кулакту, эки кӧстӱ, тил-оосту.
—Рафаэль, Туулу Алтайды экинчи Швейцария деп адагылайт (ол айла та кандый андый тӱҥдештирӱ: та чын, та тӧгӱн). Андый ба, jок по?
—Окэй! Окэй! Корошо! Корошо! (Орустап эмеш туктурылат). Слердиҥ jердиҥ кырларын ла сууларын эмди тургуза кем де быjарзытпаган. Онызы jакшы. Бистиҥ кырлар канат-jолдорло курчалган. Туристтер кӧп келет. Кемпингтер, отельдер, ашканалар, барлар тӱндӱ-тӱштӱ иштейт. Ар-бӱткенди тепсеш шак мындый «олjолоштоҥ» башталып турбай.
Оҥ колымныҥ башпарагын уулай тудуп, чып-чын деп jӧпсиндим. Туулардыҥ уулдары оҥдоштыс болгодый. Амыр-энчӱниҥ лагеринде кыймыраган улусты аjыктап, ӧзӧгиме кандый да jимирт чочыду келип конды.
Маргаандар дезе Чуй сууныҥ «Буревестник» деген бурылчыгында кайулу jӱзӱштеҥ башталды. Тал-табыш там тыҥыды. Ийиктелген чакпында Канаданыҥ кайыкчызы Лем Грэйм кӧрӱнип келди. Jуулган улус колчабынат, ама-томо сыгырат. Спортчы сууда «тургузылган» каалга-ӧткӱштерди ӧдӧт. Бу кайыкчыныҥ ады-jолын jанчыкка салып, бек сананып алдым. Кийнинде jаш улуска 1989 jылдыҥ кандык айыныҥ 30-чы кӱнинде Чуйдыҥ суузыла кайыкла агып тӱшкен телекейде эҥ баштапкы кижи Канададаҥ Лем Грэйм болгон эди деп куучындап jӱргейим.
Барнаулдыҥ артисттери ол кӱн улусты база соототкон. Олор Туулу Алтайдыҥ командазыныҥ агаш салына отурып, сууны тӧмӧн кожоҥбыла тӱшкен. Гран ары jаныныҥ спортчылары, анчада ла США-ныҥ «Амазонки» деп командазыныҥ jараш кыстары суудагы концерттеҥ сагыжын арай ла ычкынбаган. Удура чурап та тургандары болды. Суула канайып уружар, jаратта ла турдыбыс.
Спорттыҥ бу бӱдӱми биске тыҥ таныш эмес. Оныҥ учун билеримче jартап кӧрӧйин. Катамарандарда отурган туристтер кайыкла эжип, эмезе шерделердеҥ jазалган салла jӱзӱп, агын сууныҥ чакпындарында маргыжадылар. Агып тӱжетен «jолдыҥ» узуны башка-башка. Сууныҥ сыраҥай ла чакпынду jеринде эмиктерде каалгалар «тургузылат». Кемечилер олорды кыйалтазы jогынаҥ ӧдӧт. Каалгаларга тийбес керек. Тийип ийзеҥ, эмезе ӧдӱп болбозоҥ — штраф болор. Ӧй дезе секундтарла кемjилет. Меҥде, бачымда, jе каалгаларды ап-ару ӧт.
Jаан удабай бурылчыктыҥ кийнинеҥ эҥ баштапкы спортчы кӧрӱнип келди. Американец Джон Джонсон дешти. Чала уур келип jат деп кӧрӱнди. Оныҥ «куйругында» Пермьниҥ кайыкчызы Александр Пикулев jапшынып калган. Чек артпайт. Туружаачылардыҥ тооломолоры бичилген ак бӧстӧргӧ лӧ аjарадыс. 6-чы… 12-чи… 16-чы… 18-чи… Сууны ӧдӧргӧ 20-чи туружаачы чыкты. Горно-Алтайсктагы пединституттыҥ Барнаулдыҥ командазы учун туружып турган студенти Александр Караулов эмтир. Ол бисте байдаркала эҥ артык jӱзӱп турган слаломист эмес беди? Jе бу jииттиҥ кӱчи арай ла jетпей калды. Телекейлик кемдӱ маргаанга чик јок jакшы белетениш керек болгодый.
Эмди бис чике ле финиште турубыс. Jаргычыныҥ радио ажыра айткан jартамалы угулат: «Аjарыгар, сууда маргаанныҥ ээзи! Оныҥ тӧжинде 30-чы тоо тагылган. Ол Юрий Подьянольский. Ай-ай-ай. Jастырат, 16-чы каалганы табарат. Спортчы эмди тургуза 5 очко штрафту. 19-чы каалганы ӧдӱп болбойт. Кӧрӱгер, кайыкчы jеткерлӱ айалгада! Чапкынга jыга соктырат. База 50 очко штраф алат. Jастырыштардаҥ улам jӱк ле jирме биринчи jерде артат…». Горно-Алтайсктыҥ jииттеринде ченемел кайдаҥ келзин эди. «Сууныҥ чараандары» деп адаткан «jылдыстарла» теҥ-тай тартыжарга арай ла эрте. Шерделердеҥ эткен салла jеҥетени кӱч ле керек болбой. Келген спортчылар дезе ончолоры резин кемелерлӱ.
Кажы ла кижи ороонына ла албатызына jеҥӱ экелип, озолоорго, артыктаарга jатпай. Баштапкы jерге чыгайын деген кӱӱн-тап кемде болбойтон эди. Маргаандардыҥ ээжи-учуры да андый. Алтыгы-Бакада дезе суудагы маргаандарла коштой тӱӱкиде баштапкы ла катап амыр-энчӱниҥ лагери иштеген. Оны аҥылап темдектеер керек. Мынаҥ озо телекейдиҥ кубогында наjылыктыҥ турлузын тӧзӧӧр мууканыштар база болгон деп уктым. Бу маргаанды белетеген улустыҥ бирӱзи США-ныҥ спортчызы Джиб Эллисон сӱрекей jакшы айткан эди. Оныҥ кӧгӱсти кӱйбӱреткен, кӱӱн-санааны тӱйметкен сӧстӧри чек ундылбайт: «Кандый ла маргаан ол — тартыжу. Jе бис канча кӱн амыр-энчӱниҥ лагеринде jадала, бой-бойысты jакшы оҥдоштыс. Мындый туштажулар билижерге ле наjылажарга сӱрекей керектӱ. Оны биске Алтай сыйлады».
«Алтайла туштажу» деп эҥир керегинде канайып айтпас. Бозом тапту койыларда, бош улус jалбак jалаҥга jуулыжып, Туулу Алтай автоном областьтыҥ «Алтай» деп фольклор ансамблиниҥ ойыныла танышкандар. Кӧрӧӧчилер отты айландыра кӱреелей тургулап ийди. Тӱҥӱр тӱпӱлдейт. Кайдыҥ кӱӱзи торгуланат. Айылчылардыҥ чырайларында кӧрӱп турганыс бу тен чын эмеш пе деген оп-соп ло кайкаш сезилет. Орустап jарлалган ойындарды спортчыларга англичан тилге Барнаулдагы пединституттыҥ ӱредӱчизи Любовь Орлова кӧчӱрип берет. Алтайлап — кам. Орустап — шаман. Англичан тилле канайып адалар? Любовь Яковлевна марын таппай, кӱчсинет. «Колдун, колдун — тармачы» — деп тургандары табылды. Тал-табышты уккан Сергей Тондоев там ары кутустанды. Тӱҥӱри тӱҥк ле тӱҥк. Согуп та турган аайы база саҥ башка. Кыч ла кыч. Учында арыган бойы меч ле. Туку тӱн ортозы болуп калган. Теҥериде jылдыстар jалтыражат. Кургак турундардыҥ jалбыжы там jаанайт. Карачкыда отты айландыра jаҥыс тозырайган кӧстӧр кӧрӱнет. Сергей тура jӱгӱрип, сыр-биjезин улалтат. Артисттердиҥ бирӱзи ӱстине кокырлап ийбезин бе: «Кобы-jиктердиҥ ээлери, jеерен ӧдӱктерлӱ jерлик эликтер, эмди ле ӧзӧкти тӧмӧн маҥтагылаар!». Оны уккан Свердловсктыҥ спортчыларында токунал чек jок: «Чын эмеш пе?».
Улус «Койонокты» база тыҥ jаратты. Бу кожоҥ тен бӱткӱл ойын-спектакль эмей. Ого канайып сӱӱнбейтен. Бельгияга jӱрген jол-jорык эбелди. Ол тушта ӧскӧ каанныҥ jеринде алтайлардыҥ «Койоногы» база jаҥыланган эди. Оны гастроль-jорыкта болгон хакастардыҥ «Жарки» ансамблиниҥ артисттери кожоҥдогон. Бӱгӱн дезе албатыныҥ сӱӱген кожоҥы «Чуя-раллиде» торгуланат. «Алтай-89» деп лагерьде тӱнде бат мындый солун ойын ӧткӧн. Jаҥыс Владимир Байрышев кӧрӱнбеди. Ол концертти чик jок jарандырар эди. Кара Маймановты ансамбльдаҥ jӱре берген дежет. Оныҥ коо ӱни угулбаганы база удады. Гран ары jаныныҥ спортчылары сӱрекей сонуркак ла jилбиркек улус болуптыр. Концерт тӱгенерде, кем де таркабаган. Американыҥ кыстары артисттердиҥ тӱлкӱ бычкак бӧрӱктерин кийип алала не аайлу кӧӧрӧгӧн. «Алтай-89» лагерьде ӧскӧ ороонныҥ туристтери одуланган турлуда бичиичи Бронтой Бедюровло, фольклор ансамбльдыҥ башкараачызы Владимир Кончевле, культураныҥ jааныныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Светлана Штанаковала, радиожурналист Любовь Абышевала jилбилӱ туштажу база ӧткӧн. Телекейлик колбулар, маргаандар, Кадындагы ГЭС керегинде шӱӱжӱ-куучында jарлу американ кайыкчы Джиб Эллисон эрчимдӱ турушканы санаамда jакшы артты. Ол Американыҥ бизнесмендери бисти jеҥил электроот иштеп алар движокторло jеткилдеер аргалу болгоны керегинде айтты. Андый jазалдар мында, палаткалардыҥ jанында, ӱзӱги jок иштегилеп jат. Jарык дезе jарык. Jуунак дезе jуунак. Табыжы да кирелӱ. Бистиҥ малчыларга артыгы табылбас болбой.
Эртен тура Чуйдыҥ суузында jунунып jатсам, кийнимнеҥ «Намасте!» деген табыш угулган. Кайра кӧрзӧм, Пия Шиям туру. Соокто тумчугы торт кызыл помидор болуп калган. Каткым келген. Бу ай-кӱн та кайткан. Jыбарлап, jашкандап, тоҥырып jат. Радионыҥ корреспонденти Алтайчы Санашкинле экӱ мында эҥ озо Непалдыҥ уулдарыла танышканыс. Эмди jакшылажып, куучындажып турубыс. Та каныс тарткан, та база недеҥ улам, jе бу омок jииттерле канча кӱнге улай jуук улустый jӱрдибис. Олордыҥ командазында ӱч ле кижи. Пиядаҥ ӧскӧ шерп Нина Лама ла Радж Кханк бар. Кайыкчылардыҥ фотоjуругы «Алтайдыҥ Чолмонында» чыккан эди. Айылчыларла байа ла Барнаулдыҥ кӧчӱреечизи ажыра куучындажып турбай. Любовь Яковлевна биске тилмешчи болуп, тыҥ ла болушкан база.
Jаҥы таныжыс jеринде суула агып тӱжеечилердиҥ ассоциациязыныҥ башкараачызы эмтир. Чуйдыҥ суузын тӱш те jеримде кӧрбӧгӧм деп куучындайт. Олорды телекейдиҥ кубогында туружарга Американыҥ «Проджект РАФТ» деп ӧмӧлиги кычырган болуптыр. Пия бисти Катмандуныҥ эдегинде jаткан нагар укту албатыга тӱҥей кӧрӧт. Бойлоры дезе ченемелдӱ спортчылар эмтир. Jаҥыс белетениш эмеш коомой ӧткӧн деп оҥдодым. Соок сууга темигери олорго база кӱчке келижет. Пияныҥ айылы Эвересттиҥ сыраҥай ла эдегинде эмтир. «Алтайдыҥ Чолмоны»: Ӱч-Сӱмер-89» jорыкта туружар кӱӱнигер бар ба дезем, удура jаҥыс каткырат: «Данибат-данибат!», «Быйан-быйан!»
Францияныҥ командазында турок укту уул бар деп угала, суруладыс. Учында таптыс. Байкан-палатказынаҥ сары корон чырайлу Сел Ахмет чыкты. Jалбак алакандарын ичкери сунуп, jакшылашты. Jӱзинде база ла кӱлӱмjи. Эриндеринде дезе каткы-кокыр. Гран ары jаныныҥ jииттери ачык-jарык кӱӱн-тапту улус болтыр. (Бис дезе ӧскӧ лӧ ороонныҥ улузы ла дейле тен кыjыраҥда). Анайып, Францияныҥ телекӧрӱлтезиниҥ киносогоочызына jолугып, кӧчӱреечи jогынаҥ кӧндӱре ле куучындаштыс. Тилмешчи керек jок, кандый jакшы. Алтайчы Санашкин сӱӱнчизин бадырбай, Ахметле катап-катап кучактай алыжат. Jаҥы Зеландияныҥ спортчыларын база башкалап кӧрдис. Токтомыр jок албаты-jон. Бир кӧрзӧҥ, учага jетире уштынып алган баштактанып jаткылаар, jылаҥаштанала аҥчылардыҥ биjезин кӧргӱскилеер, футбол тепкилеер, отту турундар тудунып, цирктиҥ клоундары болор. Тен башка улус. Бу шулмус уулдарды кӧп улус jараткан. Бис те олордоҥ тыҥ ла коомой кылык кӧрбӧдис.
Горно-Алтайсктыҥ командазы керегинде бир-эки сӧс. Олор «Бегемот» деп бурылчыкты салла сӱрекей jакшы ӧдӱп, бу бӱдӱмде баштапкы jер алган. Бистиҥ команда учун маргышкан Москваныҥ кайыкчылары финишке jедип болбогон. Олорды чакпын jыккан. Областьта байдаркала эҥ артык jӱзӱп турган Александр Караулов дезе Барнаул учун туружып, 9-чы jерде арткан. Бу чемпионат кажы ла спортчы ӧскӧ jердиҥ командазы учун туружар аргалу болгоныла аҥыланды. Мында, темдектезе, совет-американ командалар болгон. Французтар ӧскӧлӧрине база болушкан. Горно-Алтайсктыҥ уулдары 4-5 майда СССР-дыҥ кубогы ойнолордо, бир салын Томсктыҥ спортчыларына берген. Андрей Запорожскийле одуда отурыс. Ол бистиҥ команданыҥ капитаны. Андрей спорттыҥ суудагы бӱдӱми керегинде мынайда куучындады:
«Алтайдыҥ агын сууларыла салла агатаны биске jакшы таныш. Бу керекти туку 70-чи jылдарда баштаганыс. Бойысты туристтер деп аданадыс. Мында бу бӱдӱмде 1-кы болдыс. Jе спортчы улустыҥ кемине арай jеткелегис. Командабыс нак. Ол 10 кижидеҥ турат. Jаан маргаандардыҥ ченелтезин ӧткӧн «чараандар» бисте база бар. Онызы бу маргаандарда jаан арга болды. Виктор Железнов Алтай крайдыҥ ачык маргаандарында jаантайын туружат. Слава Чинчеков база ченемелдӱ кижи. Ол чапкынду бурылчыктарды jакшы ӧдӧт. Владимир Каверин, Евгений Дудорев ле Евгений Железнов Алтайдагы геоэкспедицияда, С. Чинчеков КадынГЭС-те, акалу-карындаштар Кардамаевтер сарjусыркомбинатта иштегилейт.
Бу маргаандарда кӧпкӧ ӱрендис. США-да jакшынак кайыкчылар бар. Jе олордо салдар jок. Катамарандарды тузаланары база чек jаҥы керек. Американдар олорды бойлорына jӱк ле ӱч jыл мынаҥ кайра ачкан деп уктыбыс. Джиб Эллисон бир канчазын jазайла, быjыл Чуйдыҥ суузына экелген. 4-6 кижи отурар резин рафтарды баштапкы ла катап база мында кӧрдибис. Ачылталарыла бай маргаандар болды деп айдарга jараар. Рафт СССР-да эҥ озо Алтайдыҥ суузыла агып тӱшкен. Айдарда, бис ончобыс тӱӱкилик керектиҥ керечилери болдыбыс. Jакшынак кайыкчыларды бисте де ӧскӱрер арга бар. Jе тӧзӧмӧл сурактарга бойыстыҥ кӱчис jетпейт. Областьтыҥ туризм аайынча федерациязыныҥ болужына иженедис. Белетениште де тутактар болгон. Оныҥ учун 32-чи jерде арттыс. Jе мында jаҥы наjылар табылды. Москва облазыныҥ командазыла таныштыс. Салдарла, кемелерле толужар деп куучындаштыс.
Чуйдыҥ суузында болгон маргаандарды амыр-энчӱниҥ Совет фонды, ВЛКСМ-ныҥ Тӧс Комитединиҥ jашӧскӱримниҥ телекейлик туризми аайынча «Спутник» деп бюрозы ла Американыҥ «Проджект РАФТ» деп организациязы ӧмӧ-jӧмӧ ӧткӱрген. Амыр-энчӱниҥ Совет фондыныҥ башкартузыныҥ качызы Александр Валентинович Киселев мында база болгон. Бойы куучынчы кижи. Ол: «Алтай меге ачылта болды. Фольклор ансамбльдыҥ ойынын база jилбиркеп кӧрдим. Ороонныҥ кӧп jерлеринде болгом. Мындый jараш jерди дезе баштапкы ла катап кӧрдим. Амыр-энчӱниҥ лагери jакшы иштеген. Jуундардаҥ мойноштыс. Jаҥжыккан кӱрее куучындарды база астаттыс. Улус табышкан, бойлоры jайым куучындашкан. Јаҥы Зеландияны алалы. Олор биске ас келет. Мында дезе командазы бӱткӱлинче болгон. Ӧскӧ ороондордоҥ журналисттер турушты. Бистиҥ ороонды бойлорына jаҥыдаҥ да ачкандары, байла, бар. Маргаандар ла амыр-энчӱниҥ лагери бой-бойлорын база jакшы толтыргылады деп айдар керек. Бу ууламjы суудагы бӱдӱмдерде чек jаҥы кыймыгу» — деп айтты.
Jаан маргаандарла колбой ар-бӱткен тепселбес пе деген чочыдубыска ол мындый каруу jандырды: «Ӧскӧ ороонныҥ туристтери чекчил улус. Мен jолой келип jадала, оны токтодуларда ӧнӧтийин кӧрдим. Одуланган jерин килейте арчып койор jакшы кылык-jаҥду улус. Банкалар, шилдер, чаазындар ончозы jерге кӧмӱлет. Бистиҥ улус керегинде анайда айдарга чала кӱч. Алтайдыҥ сууларын jаҥыс ла бистиҥ туристтер ээлензе, коомой до болуп айабас. Ӧскӧ ороонныҥ туристтери бисти карын ӧрӧ тартат. Олордоҥ ӱренер керек».
Башталганныҥ учы бар. Беш кӱнге улалган маргаандар тӱгенген. Чуя-раллиниҥ баш jаргычызы Михаил Колчевников Москва облазыныҥ спортчызы Александр Глытенконы эҥ артык кайыкчы деп jарлайт. Ого телекейдиҥ кӧп катап чемпионы немец Тони Прийон бойыныҥ кайыгын сыйлайт. Кандый jаан кӱндӱӱ! Александр jаскы кӱнниҥ чокторыныҥ алдында торт jалтыраган туру. «Амыр-энчӱниҥ «Алтай-89» лагеринеҥ ол кӱн Бириктирилген Нациялардыҥ Организациязына албатылардыҥ наjылыгын jӧмӧгӧн телеграмма аткарылган. Оны СССР-дыҥ ла США-ныҥ спортчылары Алексей Черепанов ло Крис Джентри улуска угуза кычырып берген. Удура — изӱ колчабыжу!
Маргаанныҥ jабылтазы 5 майда Печатьтыҥ ишчилериниҥ кӱнине келижерде, журналисттер ого учурлай бойлорыныҥ сыйын jӧптӧгӧн. Оны иштеҥкейиле аҥыланган, бастыразыла тил табышкан команданыҥ туружаачыларына берер керек дешкен. Jе мында кем де акалап болбогон. Канайдар? ТАСС-тыҥ корреспонденти Виктор Садчиков аргазын чӱрче ле тапкан: «Чуйдыҥ суузы бисти тыҥ ла ченеди. Аҥдандыс, актыс, кӧк-мӧӧн дӧ болдыс. Jе алдырышпадыс. Чӧрчӧккӧ бодолду бу jерде ай-кӱн база тыҥ ла чӧрчӧктӧгӧн. Jе чӧкӧбӧдис. Айдарда, сыныкпаган, оору-jоболго табартпаган, учына jетире чыдашкан jалтанбас спортчыларды эмди ле табып, сыйысты олорго беректер!». Шӱӱжӱ jаҥыдаҥ башталат. Тал-табыш там jаанайт. Jеҥӱни учы-учында jылу jердеҥ, Замбиядаҥ келген негр уулдар, алган. Анайып, журналисттердиҥ jараш сыйы Замбияныҥ уулдарына табыштырылган. Не аайлу сӱӱнгилеген эди. Каткы-кокыр, тиштер jаҥыс кажас-кажас. Маргаанныҥ jаргычылары ла jеҥӱчилдери Михаил Колчевниковты ла Джиб Эллисонды ӧрӧ кӧдӱрип, кейде jайкагылайт. Чуйдыҥ суузындагы маргаандарды бу эки кижи тӧзӧп ӧткӱргендер. Ӱндер jаҥыланат: «Jакшы уткуул ла jакшы маргаандар учун быйан, Алтай!».

Арутай АДАРОВ
(«АЧ», 1989 јылдыҥ кӱӱк айы)
И. Сязинниҥ фотојуругы

PS: Суула јӱзеечи туристтер Алтайдыҥ сууларыла 50-чи јылдарда јилбиркеп баштагандар. Байдаркала маргаандар дезе Себиниҥ суузында 60-чы јылдардыҥ учында ӧткӧн. Оны Владимир Неустроев тӧзӧгӧн. 70-чи јылдарда туристтер баштапкы ла катап Аркыттыҥ, Башкаустыҥ, Чолушманныҥ ла Чуйдыҥ сууларыла агып тӱшкендер.
Чуйдыҥ суузында баштапкы маргаандар 1978 јылда ӧткӧн. Ол тушта оны «бактырарында» Сибирьдиҥ 12 командазы турушкан. СССР-дыҥ суула јӱзеечилери оныҥ чакпынду толкуларында кемелерле, байдаркаларла, саалдарла баштапкы ла катап ӧткӧн чактыҥ 80-чи јылдарында маргышкандар. 1984 јылда дезе бу суула баштапкы ла катап ӧскӧ ороондордыҥ спортчылары агып тӱшкендер.
1989 јылда Чуйдыҥ суузында телекейдиҥ кубогы учун маргаандар ӧдӧрдӧ, бу сыйды ойноп алары учун СССР-дыҥ 14, гран ары јаныныҥ 19 командазы тартышкан. «Чуя-риллини» тӧзӧгӧн Михаил Колчевников эмди ак-јарыкта јок. Оныҥ јӱрӱми Кадын сууда болуп турган маргаандардыҥ бирӱзинде ӱзӱлген. Спортчылар оныҥ ады-јолын ундыбагандар. Ак талай маргаанда јылдыҥ сайын М. Колчевниковтыҥ кубогы ойнолот.
Чуй ла Кадын сууларда ӧскӧ ороондордыҥ эҥ тыҥ командалары турушкан база бир јаан маргаандар 2006 јылда ӧткӧн. Ол тушта Алтайдыҥ бу эки агын суузында рафтингле телекейлик кубок учун турнир ӧткӱрилген. Горно-Алтайсктыҥ «Алтай-рафт» ла «Алтай-ГАГУ» командалары эмди рафтингле Россияныҥ, Европаныҥ ла телекейдиҥ кӧп катап чемпиондоры.