Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Бичикке салган сӧс, ӱредӱ баалу

30.04.2019

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада кандык айдыҥ 23-чи кӱнинде «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ кычыраачыларыныҥ калыктыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥжыгуларына учурлалган бичимелдеринеҥ белетеп чыгарган тизӱ бичиктериниҥ таныштырузы ӧтти.

«Алтайдыҥ Чолмоны» газет бойыныҥ тӧс ижиле коштой башка-башка ӱлекерлер аайынча јайаандык ижин тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрет. Темдектезе, јылдыҥ ла кирген јаҥы јылдыҥ кӱнтизӱзи белетелип, кепке базылат. Эмезе газет кычыраачыларыныҥ јарлалган бичимелдерин таҥынаҥ бичик эдип белетеп, кепке базып чыгарат. Онойып, 2006 јылда «Ол ыраак ла јуук Јеҥӱниҥ кӱни!…» деген јуунтыга Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱ алганыныҥ 60 јылдыгына уткый кычыраачылардыҥ газетте јарлалган бичимелдери кирген. Бу бичик канча-канча ӱйелерге кереес болуп артарында алаҥзу јок.
Оныҥ кийнинде, 2013 јылда, Лазарь Кокышевтиҥ кокыр куучындарынаҥ, чӧрчӧктӧринеҥ ле кыска повезинеҥ турган «Карычак» деген бичигин кепке базып, јон ортодо таркаткан.
Эл газеттиҥ база бир јаан учурлу ижи бойыныҥ ичкери јолын 2014 јылда алган. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязы кычыраачылар ортодо калыктыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥына учурлалган кӧрӱ-маргаан јарлаган. Кычыраачылар јакшынак баштаҥкайды бир кижидий јӧмӧп, бу кӧрӱ-маргаандарда бӱгӱнги кӱнге јетире эрчимдӱ туружат. Тоомјылу, айдар-тудар, керсӱ, ийделӱ, ээлӱ сӧстиҥ учурын билер јаандарыс эзен-амыр отурарда, олордыҥ билерин, укканын-кӧргӧнин «Калбакчадаҥ јууза, кап толор» деген бирӱзи, чебер јууп, бичикке салып, келер ӱйелерге энчилеп салар деген шӱӱлтеле башкарынып, газеттиҥ ӧмӧлиги бу ишти билгир апарат деп, таныштыру ӧйинде аҥылап темдектелди.
«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторы Айсулу Кыйгасова кӱндӱлӱ ле тоомјылу айылчыларды, туружаачыларды уткып тура, газеттиҥ база бир ууламјыла бӱдӱрип јаткан ижи керегинде айтты. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларыныҥ бичимелдериниҥ кемиле јаан эмес, је учурыла алза, сӱреен тереҥ ле тузалу јуунтыларын белетеп чыгарары јакшынак јаҥжыгу болуп, јылдаҥ јылга улалат – деп, Айсулу Мереевна аҥылап темдектеди. –Тӧрт тизӱле чыккан јаан эмес јуунтылардыҥ баштапкызы «Баланыҥ байы» (2015 ј.) деп адалат. Ээчиде «Аржан суулардыҥ байы» (2016 ј.), оноҥ Ийт јылда «Айыл-јурттыҥ байы» ла Какай јылда «Аш-курсактыҥ байы». Чӱм-јаҥжыгуларыс араайынаҥ ундыларга једе берерде, газеттиҥ редакциязы бу ишти ӧйинде баштаган. Тӧрӧл тилис, чӱм-јаҥыс ӧзӧгиске, каныска энениҥ ак сӱдиле шиҥген. Ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ биске артыргыскан эрјинедий энчи байлыгын, агару ӱредӱзин чеберлеп, ого тайанып, ӧрӧ ӧзӧрис. Кийнистеҥ келетен ӱйелерге энчи-байлык эдип артыргызып саларыс. Бу ишти мынаҥ да ары улалтарыс».
Айсулу Мереевна тизӱ бичиктерде эрчимдӱ турушкан кычыраачыларга ӧмӧликтиҥ адынаҥ јаан алкыш-быйанын айдып, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ таныштыруга амадап келген чындык најыларына, бичимелдердиҥ авторлорына, Раиса Темеевага, Ирина Садановага, Бинолдо Каруловко, Мария Быдышевага, Вера Кармаковага Быйанду самаралар, кереес сыйлар табыштырды. Ол онойдо ок бу јаан ӱлекерде эрчимдӱ турушкан јурукчылар Чейнеш Барсуковага, Сергей Дыковко јаан быйанын айтты.
А. Кыйгасованыҥ айтканыла, газеттиҥ редакциязы сый эдип республиканыҥ јурттарындагы библиотекаларга 200 бичикти аткарар. Бу ӧдӱп јаткан јылда «Алтайдыҥ Чолмоны» кычыраачылары ортодо «Аҥ-куштыҥ, аҥдаарыныҥ байы» деген кӧрӱ-маргаан јарлаган. Кычыраачылар тӧрӧл газедине ӧйинде бичидип, јарлалган кӧрӱ-маргаанда мынаҥ да ары эрчимдӱ туружарына иженип турганын айтты.
Таныштыруныҥ туружаачыларын Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ ӱредӱ, культура, спорт, јашӧскӱримниҥ керектери, јондык биригӱлер, СМИ-лер аайынча комитединиҥ председатели Вячеслав Уханов уткыды. Ол јаан ла учурлу керектиҥ туружаачыларын уткып тура, јуунтыларда чыккан бичимелдерле соныркап танышканы јанынаҥ айтты. Бичикте јарлалган бичимелдердиҥ авторлорына јаан алкыш-быйан айдып, бис ар-бӱткенле тудуш, бала-баркабысты јебренде ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ јаҥдаганына, тайанганына, артыргызып салган ӱредӱзине таскададыс. Бистиҥ чӱм-јаҥыс сӱреен байлык ла тереҥ учурлу, бу ӱредӱ мында отурган јаш улуска керектӱ деп темдектеди.
«Газеттиҥ бӱктеринде јарлалганы бир керек. Кычырала, туура салып койорыҥ эмезе база кандый бир шылтактаҥ улам чачылып та калардаҥ айабас. Је мынайда бир аай бичикке салып чыгарганы јарамыкту, ол баладаҥ балага кереес энчи болуп барар» – деп, ол айтты. Бу јакшынак керек мынаҥ да ары улалзын деп кӱӱнзеди.
Тизӱ бичиктердиҥ таныштырузы токыналу, амыр-энчӱ айалгада ӧтти. Мында ГАГУ-ныҥ тюркологияныҥ ла алтаистиканыҥ факультединиҥ ӱренеечилери туруштылар. Таныштыруны баштап ӧткӱрген эл библиотеканыҥ краевед бӧлӱгиниҥ јааны Светлана Моможокова туружаачыларга таныштыруга чыгарылган бичиктердеги бичимелдер аайынча сурактар да берип турды. Јашӧскӱрим карууларды берип турганынаҥ кӧргӧндӧ, олор тилин, чӱм-јаҥын, кеп сӧстӧрди јакшы билетени оморкотты.
Эл библиотеканыҥ актовый залында толо јуулган кычыраачылар ончозы тӧрӧл газедине бичидип турган болзо, сӱреен тыҥ болор эди. Је, айса болзо, бу таныштыруныҥ кийнинеҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке бичидерге кӱӱнзеген улус кӧп болор.
Јуулган кычыраачыларды «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ чындык најылары, јуунтыларга кирген бичимелдердиҥ авторлоры акту кӱӱндеринеҥ уткып, алкыш-быйан айдып, јылу кӱӱнземелдерин айттылар. Экинурдаҥ Раиса Темеева, Ирина Саданова кӧп-кӧп јылдардыҥ туркунына тӧрӧл газедине бичиген, ого кандый да кӱч ӧйлӧрдӧ ӱспей бичиткенис деп, јиит улуска баштанып айттылар. Иштиҥ ветерандары иштеп те, бала-барказын да азырап чыдаткан, мал-ажын да ӱспей туткан… Олор эмди де јондык јӱрӱмниҥ эрчимдӱ туружаачылары.
Эре-Чуйдаҥ келген тоомјылу кычыраачыбыс Бинолдо Карулов «Алтайдыҥ Чолмоны» газет чӱм-јаҥга учурлалган бичиктердиҥ таныштырузын ӧткӱрип турганы сӱрекей јакшы керек деп айтты. Јаан улус араайынаҥ астап јат, айдарда, јаш улуска байын, чӱмин билип, јӱрӱминде тузаланары сӱреен керектӱ. Су-алтай ӧзӧктӱ балдарга ӧрӧ ӧзӧргӧ, кийнинде бойыныҥ балдарын ӱредерге, таскадарга бу ла бистиҥ чӱм-јаҥыс керектӱ деп, Бинолдо Уйатович чокымдады.
Ол бойы тӧрӧл газедине 1956 јылдаҥ ала бӱгӱнге јетире бичидип јат. 60 јылдардыҥ ичинде газетке бойы бичип баштаган. Оныҥ кийнинде амыралтага чыгала, улай ла бичинетен, газетте бичимелдери јарлалат.
Шыргайтыдаҥ Мария Быдышева бу бичиктер јиит ӱйеге керектӱзин аҥылап темдектеди. Калада Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернатта Вера Кармакова јирме јылдыҥ туркунына алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеп, тӧрӧл газедиле бек колбуны тудат. Кӧп чӱм-јаҥжыгуларды Боочы јуртта эзен-амыр отурган сегизен тогус јашту энезинеҥ угуп, јиит ӱйеге, кычыраачыларга јетирет. Вера Якшыбаевна тӧрӧл газедиле 1975 јылдаҥ бери таныш. Бир ӧйдӧ чӱмдеген ӱлгерлери де газетте јарлалган. Онойдо ок чӱм-јаҥ, ӱренчиктери, јерлештери керегинде кӧп бичийт.
Таныштыруга келген балдарды ырысту балдар деп айдарга јараар. Олор тӧрӧл алтай тили, албатызы, чӱм-јаҥы, газеди, јаш ӱйениҥ ичкери јолы керегинде агару, ару кӱӱн-санаала јӱрген, иштеген улусла туштажып, олордыҥ эрмек-куучынын укканы јаан керек. Шак мындый улусты республиканыҥ оморкодузы, алтын кӧмзӧзи деп айдарга јараар. Олордыҥ кажызы ла јаш улуска јозок ине. Мындый тӧрӧлчи кӱӱндӱ кычыраачыларыс барда, газет не ӧспӧйтӧн, не јаранбайтан.
Эл газеттиҥ баш редакторы Айсулу Кыйгасова «Алтай аш-курсактыҥ байы» деген јуунтыны ак-јарыкка чыгарарга ак-манатла болушкан улуска «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ адынаҥ Быйанду самараларды табыштырды. Алтай улустыҥ «Бардаҥ једер, ӱстеҥ тамар» деп айдып салган сӧзи шак ла бу јерлештериске келижет. Чӱрче ле болушка меҥдеп келер јакшы улус барда, јӱрӱм де јараш ине. Олордыҥ ады-јолдорын адап ийели: А. В. Кулаков, И. Э. Яимов, У. Ч. Татина, М. А. Жуминова, А. К. Кубашев, Н. К. Толбина, М. А. Бочкина, Э. А. Темдеков, В. А. Кыдатов.
Алтай албатыныҥ чӱм-јаҥына учурлалган тизӱ бичиктердиҥ таныштырузында ыраак-јуук талаларда ады-јолы јарлу И. Э. Яимов, Б. К. Алушкин, М. П. Чочкина, Н. В. Екеев ле оноҥ до ӧскӧ кӧп улус куучын айдып, јолду шӱӱлтелериле ӱлешти.
Игорь Эжерович: «Тӧрӧл тилин билбей турган улустыҥ тоозы кӧптӧп турганыла колбой бу бичиктерди орус тилле база чыгарар керек».
Борис Кӱндӱлеевич: «Туштажуда калыктыҥ бой-бойыла колбулу сурактары чыкты. Айса болзо, бу тизӱ бичиктерди «Кижи кижиле бай» деген текши бажалыкла чыгарза кайдар. Алтай кижиниҥ кийген кеп-кийими, айыл-јурты, бала-барказы, мал-ажы, аш-курсагы ла оноҥ до ӧскӧзи ончозы бир тизӱде. Бу мындый ишти Россия ичинде де ӧткӱрзе јараар. Онойдо ок бу ла ишти аймактардыҥ да газеттери эки тилле улалтар аргалу».
Майя Петровна: «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газет тузалу ижин кӧнӱ улалтат. Байланыш, байланары, орто кемин ажа конбой тудары – ада-ӧбӧкӧниҥ сӱреен тереҥ учурлу ӱредӱзи. Кандый ла немеде бойыныҥ кеми бар. Кажы ла кижиге Кудай, Алтайдыҥ ээзи ӱлӱзин берет. Балдарына, баркаларына артыргысканы бар. Ажа конбос, ажыра албас. Шак бу ӱредӱ ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге керектӱ».
Николай Васильевич: «Бис, билимчилер ле газетчилер, учуры јаҥыс ишти бӱдӱрип јадыс. Бу јуунтыга кирген бичимелдердиҥ авторлоры база фольклористтер ине. Газеттиҥ ижи бистеҥ эмеш башка. Мында бичимелдер тӱрген таркап јат. Билимчилер дезе узак ӧйгӧ иштеп, бичикти белетеп чыгарат. Је ондый да болзо, јаан јолдо билимчилер, газетчилер ӧмӧ-јӧмӧ иштейли. Ижис албатыга, келер ӱйеге керектӱ».
Алтай Республиканыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ председатели, Алтай Республиканыҥ ветерандар совединиҥ јааны, РФ-тыҥ Јондык палатазыныҥ турчызы Борис Алушкин Россияныҥ Журналисттер биригӱзине кирген јиит журналисттерге билеттерин кӧдӱриҥилӱ айалгада табыштырды. Журналисттер биригӱзиниҥ јаҥы турчылары – Оксана Татукова, Айару Рыжкина, Зям-Зям-Гуль Мейрманова, Людмила Голонягина, Ксения Мещерякова. Туштажуныҥ туружаачылары јиит журналисттерди изӱ колчабыжула уткыдылар.
Бу кӧдӱриҥини белетеп ӧткӱрген, онойдо ок бичиктердиҥ солун кӧрӱзин тургускан краевед бӧлӱктиҥ ижи база јакшы болды. Кычыраачылар да таныштыруны бийик баалады. «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ ӧмӧлиги тоолу јылдаҥ 100 јылдыгын темдектеер. Айдарда, ол тӱӱкилик учурлу керекке јетире база да јилбилӱ бичиктер, ӱлекерлер болор деп иженерис. Кычыраачыларыс, бистиҥ чындык најыларыс газедине бичитсин, бойлоры бичизин деп кӱӱнзейдис.

К. ПИЯНТИНОВА
Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина