Ајаруда – экологиялык таскадуныҥ сурактары

07.05.2019

«Ар-бӱткенге чебер ле каруулу болорын таскадарында Алтай Республиканыҥ аҥылу корулу јерлериниҥ учуры» деген кӱрее куучын Эл Курултай-да кандык айдыҥ 25-чи кӱнинде ӧткӧн.

Парламенттиҥ аграр политика, экология ла ар-бӱткенниҥ байлыктарын тузаланары аайынча комитединиҥ јааны Василий Манышев кӱрее-куучынныҥ туружаачыларына уткуулду сӧзинде тергееде ӧткӱрген экологиялык јартамал ла таскадулу иштиҥ јаан ӱлӱӱзи аҥылу корулу јерлерге (ООПТ) келижип турганын темдектеген.

ООПТ-лардыҥ ижин јасак кеминде ээжилеери керегинде айдып, депутат экологиялык јеткер болдыртпазы ла ар-бӱткенниҥ айалгазы керегинде сурактар аайынча республиканыҥ парламентиниҥ калганчы беш јылга ӧткӱрген ижине аҥылу ајару эткен.

Василий Карманчиновичтиҥ јетиргениле, 2017 јылда – Экологияныҥ јылында – «Алтын Кӧлди корыыры керегинде» федерал јасакты федерал кеминде јӧптӧӧр ченелте эдилген. Бу иш ороонныҥ суу объекттерин корыыр федерал ӱлекер аайынча ӧткӧн лӧ кийнинде Алтын Кӧлди корыыр иштерди «Экология» деген национальный ӱлекерге кийдирер арга берген.

Текшироссиялык Албаты фронттыҥ эткен шӱӱлтезиле, Горно-Алтайск каланы эбире агаш-парктыҥ јажыл курчузын тӧзӧӧри керегинде јӧпти Эл Курултай 2018 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 8-чи кӱнинде јӧптӧгӧн. Алтай Республиканыҥ республикан бюджеди керегинде јасакла АР-дыҥ «Экологиялык јеткер болдырпазын јеткилдеер ле эбире ар-бӱткенниҥ айалгазын јарандырар» государстволык программаныҥ керектерине, аҥылу корулу јерлердиҥ гран-кыйузын темдектеери аайынча кадастровый иштерди ӧткӱрерге јылдыҥ ла акча чыгарылып јат.

Је, эдилип турган иштерле коштой, айдылган ончо тӱп-шӱӱлтелер јӱрӱмде бӱтпей турганын парламентарий темдектеген. Онойдо, Алтай Республиканыҥ ар-бӱткендик комплекстерине, туристтердиҥ јӱрген јол-јорыктарын, тудулып турган инфраструктураны ајаруга алып, ар-бӱткенге каршу болдыртпас норматив-ээжилер јӧптӧлбӧгӧн. Алтай Республиканыҥ ООПТ-ларында туристтердиҥ јӱрӱп турган јолдорыныҥ бирлик тооломын тургузары ла ар-бӱткендик экосистемалардыҥ ла объекттердиҥ айалгазын шиҥдеери аайынча шӱӱлтелер ајару јок арткан.

Бу сурактар курч туруп јат ла олорды бӱдӱрери аайынча ишти улалтар керек деп, Василий Манышев темдектеген.

АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министриниҥ ордынчызы Евгений Мунатов кӱрее куучында ар-бӱткенге чебер ле каруулу болор кӱӱнди таскадарында Алтай Республиканыҥ аҥылу корулу јерлериниҥ учуры керегинде јетирӱ эткен. Бистиҥ тергееде јиит ӱйениҥ экологиялык таскадузына учурлалып ӧткӱрип турган керектер: «Ирбистиҥ јери» деген фестиваль, «Час земли» деген экологиялык акция, болушту керектердиҥ «Солоҥы» деген республикан фестивали, анайда ок агашты ла аржандарды корыыры аайынча иштер керегинде Евгений Александрович элбеде куучындаган.

Аҥылу корулу јерлердиҥ экологиялык ӱредӱ ӧткӱреринде учуры јанынаҥ јетирӱни «Ӱзеери ӱредӱниҥ республикан тӧс јериниҥ» методизи, биологиялык билимдердиҥ кандидады Анастасия Малкова эткен. Оныҥ айтканыла, экологиялык ууламјылу керектерде 460 кире бала туружат. ООПТ-ларда ӱренчиктер кижиниҥ салтары јетпеген, бузулбаган ар-бӱткенле таныжат, государствоныҥ ар-бӱткенди корыыры аайынча темдектеген иштери јӱрӱмде канайда бӱдӱп турганын кӧрӧт, јоголордыҥ чочыдузында болгон, Кызыл бичиктерге кирген тындуларды ла ӧзӱмдерди кӧрӱп, олорды таныырга ӱренет.

Аҥылу корулу јерлердиҥ јербойындагы эл-јонло ӧмӧ-јӧмӧ ижиниҥ ченемели керегинде Катунский биосферный заповедниктиҥ директорыныҥ ордынчызы Анна Майманова куучындаган. Оныҥ айтканыла, Кӧксуу-Оозы ла Кан-Оозы аймактарда балдардыҥ 8 экологиялык клубы иштеп јат. Бу биригӱлер эл-јон ортодо ар-бӱткенге ле јаткан јерине чебер болор, Алтай-Сайан экорегиондо тындулардыҥ ла ӧзӱмдердиҥ јӱзӱнин корыырына јӧмӧӧр јартамалду иш ӧткӱрет, анайда ок јӱзӱн-башка экологиялык керектерди белетееринде ле ӧткӱреринде туружат, экология, биология ла география деген билимдерле таныжат.

Алтайдагы государстволык ар-бӱткендик биосферный заповедниктиҥ директорыныҥ ордынчызы Светлана Щигарева кӱрее куучында заповедниктиҥ ӧткӱрген экологиялык јартамалду ижине аҥылу ајару эткен. ООПТ-ныҥ ижинде бу тӧс ууламјылардыҥ бирӱзи болуп јат. Заповедниктердиҥ ле национальный парктардыҥ экологиялык јартамалду ижи, оныҥ айтканыла, элдеҥ озо орооныстыҥ эл-јонында эбире јерди ле ар-бӱткенди, ӧзӱмдердиҥ ле тындулардыҥ јӱзӱнин корыырында ООПТ-лардыҥ учурын оҥдоор, анайда ок тергеелердиҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминде олордыҥ аргаларын билер кӱӱн-санааны тӧзӧӧр учурлу. Заповедниктер ле национальный парктар албатыныҥ энчи-байлыгы болгон оҥдомол болзо, јондыктыҥ олорды јӧмӧӧри эрчимделер.

2017-2018 јылдарда Алтайдагы заповедник тузаланган батарейкаларды јууйтан темир контейнерлерди белетеери ле тургузары аайынча иштер ӧткӱрген. Јаан ла јаркынду «батарейкалар» бӱдӱмдӱ контейнерлер Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ, АР-дыҥ Эл драма театрыныҥ, АР-дыҥ Эл музейиниҥ, Горно-Алтайсктагы государстволык университеттиҥ, АР-дыҥ Эл библиотеказыныҥ, Горно-Алтайсктагы 1-кы таҥмалу лицейдиҥ тураларында ла ӧскӧ дӧ јерлерде тургузылган. Јуукта ончо контейнерлер шиҥделген ле олордо текши бескези 175 кг ташталган батарейкалар Челябинск кала јаар јоголторы аайынча иштеген аҥылу предприятиеге аткарарга белетелет. Мындый контейнерди республиканыҥ парламентиниҥ туразында тургузар шӱӱлтени Светлана Щигарева кӱрее куучында айткан.

Эл-јон ортодо экологиялык јартамал иш ӧткӱрер бӧлӱкте Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ Алтай Республикадагы ООПТ-ларла ӧмӧ-јӧмӧ иштеер арга-лары керегинде географиялык билимдердиҥ кандидады, ГАГУ-ныҥ доценти Леонид Байлагасов куучындаган. Кӱрее куучында «Природа Алтая» деген газеттиҥ редакторы Сергей Малых туружып, экологиялык таскаду ишти ӧткӱреринде СМИ-лердиҥ учуры керегинде айткан. Оныҥ јетиргениле, 22 јылдыҥ туркунына балдардыҥ экологиялык јол-јорыктарында туружып, олор гран-кыйулай јаткан тӧрт ороондо – Россияда, Казахстанда, Монголияда ла Китайда болгондор ло 83 муҥ километр јол ӧткӧндӧр. Экологиялык иштерде туружып, ташталган сӱрее-чӧпти јуунаткандар. Сергей Малыхтыҥ айтканыла, бу ууламјы јасактарла јеткилделбегени бистиҥ ороонныҥ алдында турган курч сурак. Мыныла колбой ол Алтайский крайдыҥ Јасакберим Јууныныҥ мындый јасакты јӧптӧӧри аайынча баштанузын јӧмӧӧрине Алтай Республиканыҥ парламентарийлерин кычырган.

«Этно-культурный научно-образователь-ный Центр «Ару-Свати» деген тергеелик јондык биригӱниҥ башкараачызы Даниил Мамыев биригӱниҥ балдардыҥ экологиялык таскадузы аайынча ижи керегинде куучындаган. Бойыныҥ шӱӱлтезин јуунда анайда ок «Фонд Союз» деген коммерциялык эмес биригӱниҥ јааны Виктор Данилов айткан.

Кӱрее-куучынныҥ туружачылары јуунныҥ турул-таларыла келиштире јӧп јараткан.

Эл Курултайдыҥ пресс-службазыныҥ

јетиргениле

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина