Алтайдын Чолмоны

Кем де ундылбас, не де ундылбас!

07.05.2019

Ӧштӱниҥ тылына 10 катап кайучыл рейдтерге јӱрген

Хамшит Урустемович Абитов фронтко 1941 јылдыҥ јайында Кош-Агаш аймактаҥ атанган. Ол тушта ого 18 јаш болгон. Јуу башталарына јетире ол колхозто иштеген.

Хамшит Урустемовичти Ижевск калада тӧзӧлип јаткан 313-чи стрелковый дивизияга аткарган. Сыгын айдыҥ 5-чи кӱнинде дивизия Петрозаводск калага келген. Ондо олор Карелияга табарган финдердиҥ черӱзиле тартышкан. 1941 јылдыҥ јаҥар айында дивизия Онежский кӧлдиҥ Повенецский булуҥныҥ оҥ јарадын ӧштӱнеҥ јайымдап алган. Бу јерди бистиҥ јуучылдар 1944 јылдыҥ јайына јетире корыган.

Кызылчерӱчил Абитов Повенецский булуҥныҥ  јарадында 1070-чи стрелковый полктыҥ 4-чи стрелковый ротазында турган. Јуунаҥ озо бу јерде Беломоро-Балтийский каналга кирер Повенец деп јурт болгон.

1944 јылда совет черӱниҥ башкартузы Карелияда јаан учурлу јуучыл операция ӧткӱрерин темдектеген. Оныҥ уч-турултазында Финляндияныҥ черӱзин оодо согуп, олорды јуу-чактаҥ чыгарар керек болгон. Оныҥ учун јаскыда ӧштӱниҥ јуучыл аргазын билерге кайулар башталган. Бу кайуларда бистиҥ јерлежис база турушкан.

1944 јылдыҥ кандык айыныҥ 28-чи кӱнинде кайучыл бӧлӱк 5-чи шлюзтыҥ јанында турган ӧштӱниҥ черӱзинеҥ олјого јуучыл экелзин деп јакару алган. Јакаруны бӱдӱрип, Хамшит Урустемович ӧштӱниҥ траншеязына эҥ озо кирген. Мында ӧткӧн јуу-согушта ол эки ӧштӱни ӧлтӱрип, кожо јӱрген кайучылдардыҥ кайра јолын бӧктӧгӧн. Анайып, ӧштӱниҥ кижизин олјого алатан јакаруны бӱдӱрерге јуучыл бойыныҥ болужын јетирген. Бу кайучыл керек кызылчерӱчил Абитовтыҥ онынчы кайузы болгон. Бу кайу рейдтерде турушканы учун Хамшит Урустемович «За отвагу» медальла кайралдаткан.

Ол ло јылдыҥ јайында ол Медвежьегорск, Петрозаводск, Кондопоги, Суоярви калаларды јайымдаарында турушкан. Финляндияны јеҥген кийнинде, оныҥ дивизиязын резервке чыгарып, 1945 јылдыҥ бажында Польшаныҥ тӱндӱк талазына ийген. Ондо 313-чи дивизия Гдынь каланы јайымдаган.

Кичӱ сержант Чирухинниҥ јалтанбазы

25-чи танковый корпус 1945 јылдыҥ кандык айыныҥ 22-чи кӱнинде Германияныҥ кӱнчыгыш талазында Котбус кала учун јуу-согушта турушкан. Бу кала вермахттыҥ черӱзиниҥ јаан учурлу бӧлӱги болгон. Кызыл черӱ ол бӧлӱкти јуулабаганча, тӱштӱк јанынаҥ Берлин јаар ичкерлешти ӧткӱрип болбос эди. Кандык айдыҥ 21-чи кӱниниҥ эҥиринде совет черӱ Котбус каланы курчап ийген. Эртезинде тал-тӱштиҥ кийнинде кала бистиҥ черӱге баккан. 17 саат 40 минутта 1-кы Украинский фронттыҥ командующийи Иван Степанович Конев ӱстиги башкартуга Котбус каланы бистиҥ черӱ колго алып алганы керегинде телеграмма аткарган.

Котбус каланыҥ кӱнбадыш јанынаҥ 162-чи танковый бригада курчууга келген. Ондо Т-34 таҥмалу 11 танк, 76 милиметровый 4 јуучыл јепсел ле 63 автоматчик болгон. Олордыҥ тоозында Майма аймактаҥ барган јерлежис кичӱ сержант Александр Иванович Чирухин (Черухин) болгон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда ол 1943 јылдыҥ чаган айынаҥ ала турушкан, ӱч катап шыркалаткан. 1944 јылда Белоруссияда јуу-согуштарда ат-нерези учун Кызыл Чолмон орденле кайралдаткан. Ол тушта ол 153-чи стрелковый дивизияныҥ 563-чи стрелковый полкында турган. 1944 јылдыҥ учында госпитальдаҥ чыккан кийнинде, оны 162-чи танковый бригаданыҥ мотострелковый батальонына ийген.

Котбус кала учун јуу-согушта оныҥ барып јаткан машиназын ӧштӱлер кӱйдӱре аткан. Кичӱ сержант Чирухин немецтердиҥ ӱч јуучылын јыга адып, коруланар јерге једип алган. Оноҥ гранаталарды ӧштӱниҥ турган јери јаар чачып, олорды бистиҥ черӱниҥ танктарыныҥ ла артиллериязыныҥ адыжыла  јоголторына болушкан. Ол ло ӧйдӧ бистиҥ черӱниҥ танкын кӱйдӱре адарга јаткан ӧштӱ фаустпатронщикти ӧлтӱрип, јуучыл машинаны аргадап алган. Александр Ивановичти Котбус учун јуу-согуштагы ат-нерези учун «За отвагу» медальла кайралдаган.

Улу Јеҥӱни кичӱ сержант Чирухин Чехияда уткыган.

Ӧштӱниҥ эки јуучылын кӱреште јеҥген

1945 јылдыҥ јаскы кӱнинде 150-чи стрелковый дивизияныҥ 756-чы полкы тӱндӱк-кӱнбадыштаҥ Берлинниҥ чике ортозына ууланган. Полктыҥ алдында Бредов-штрассе, Виклеф-штрассе, Вильгельмсхафенер-штрассе кварталдарды алып, Альт-Моабит проспект ажыра Тиргартен деп сӧӧксалгышка једип, оноҥ Шпрее сууныҥ тӱндӱк јарадына једеле, Томасиус-штрассе ле Кальвин-штрассе кварталдардыҥ ортозын јайымдайтан јакару болгон. Ӱчинчи рейхтиҥ јуучылдары бу јуу-согушта сӱрекей тыҥ удурлашкан.

Эҥирге јетире 756-чы полк Томасиус-штрассениҥ кӱнчыгыш јанында кварталга јеткен. Полктыҥ ичкерлежин 86-чы таҥмалу уур гаубичный артиллерийский бригаданыҥ дивизиондоры јӧмӧгӧн. Олордыҥ ортозындагы колбуны телефонист Николай Семенович Текпенеков јеткилдеген. «Ӧлӱмнеҥ јалтанбай, оромдордо ӧдӱп турган јуу-согуштарда, артиллерийский адыштыҥ алдында нӧкӧр Текпенеков колбуныҥ ӱзӱлген 15 эмигин колбогон. Оныҥ шылтузында батареялар ӧштӱлерди ӱзӱги јогынаҥ адып турган. Колбу тудар јерде ого ӧштӱлер табару эткен. Олорло кол бажында согужып, ол эки немец јуучылды ӧлтӱрген, ӱзӱлген колбу эмикти јазаган. Батареялар ол тушта Рейхстагты адып турган. Пехота кӧнӱ ичкерлеген, 150-чи дивизияныҥ 756-чы полкыныҥ 2-чи батальоны ӧштӱниҥ турган јерлерин колго алып турган» — деп, оны кайралдаары керегинде угузу бичикте айдылат.

Николай Семенович  ол тушта 30 јашту болгон. Ол Чамал аймактыҥ Бийка јуртында (эмди мындый јурт јок) чыккан. Тӧрӧлин корулап 1941 јылда атанган. Тӧс лӧ 1-кы Белорусский фронттордо јуулашкан, бир катап шыркалаткан. 1945 јылдыҥ чаган айында  «За боевые заслуги» медальла, ол ло јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 8-чи кӱнинде Кызыл Чолмон орденле кайралдаткан.

Адакыда, бистиҥ јерлежистиҥ јӧмӧгӧн 150-чи стрелковый дивизияныҥ јуучыл маанызы кандык айдыҥ 30-чы кӱнинде рейхстагтыҥ ӱстинде кондырылган. Ол мааны бистиҥ ороондо Јеҥӱниҥ окылу темдеги ле јажына кичеейтен государственный кереези болуп јат.

«Катюшаныҥ» командири

1942 јылдыҥ туркунына Тӱндӱк-Кӱнбадыш фронт ӧштӱниҥ демянский группировказын оодо согорго јӱткиген. Јылдыҥ бажында бистиҥ черӱ вермахттыҥ алты дивизиязын курчуга алган.

Тулаан ла кандык айлардыҥ туркунына ӧштӱниҥ ичкерлежине бир канча советский дивизиялар удурлашкан. Пола сууныҥ јанында 370-чи дивизия турган. Олорды реактивный артиллерияныҥ 23-чи гвардейский минометный полкыныҥ 30-чы дивизионы јӧмӧгӧн. Дивизион «Катюша» деп 12 јуучыл машиналу болгон. Бу сӱрекей тыҥ јуучыл-артиллерийский ийде-кӱч.

30-чы дивизионныҥбир бӧлӱгин 27 јашту гвардии сержант Иван Ефремович Демин башкарган. Ол угы-тӧзиле Чой аймактыҥ Ыныргы јуртынаҥ болгон. Оныҥ бӧлӱги јуучыл јакылталарды бӱдӱреринде јалтанбазын улай кӧргӱзип, батареяда чечениле баштапкы јерде болгон. Олорго ӧштӱлер кейдеҥ улай ла табарулар эдип туратан. Гвардияныҥ сержанты Демин Кара Суучактыҥ јанында ӧткӧн јуу-согуш учун  «За отвагу» медальла кайралдаткан.

Бу јылдыҥ куран айына јетире реактивный артиллерияныҥ 23-чи гвардейский минометный полкы Демьянсктыҥ алдында ӧткӧн јуу-согуштарда турушкан. Оныҥ кийнинде Сталинградтыҥ јанында ӧткӧн изӱ јуу-согушка аткарылган. Ондо олор ӧштӱниҥ јуучыл ийдезине јаан јылыйтулар эткен. Сталинградский јуу-согушта Иван Ефремович уур шыркалаткан.

Госпитальда эмденген кийнинеҥ ол 219-чы стрелковый дивизияныҥ артиллериязыныҥ башкараачызыныҥ ординарецине ийилген. 1944 јылда Прибалтикада ӧткӧн јуу-согуштарда ол командующийдиҥ каруулу кӧп уур-кӱч јакаруларын  јуучыл айалгаларда једимдӱ бӱдӱрген. Куран айдыҥ 5-чи кӱнинде Пурмалас јурттыҥ јанында турган штабка јетирӱлӱ барып јаткан Ефремов арал ортозында јажынып, качып бараткан ӧштӱни истежип, олјого алган.  Олјого кирген јуучыл вермахттыҥ полкыныҥ автоматчиги болгон. Ол немецтердиҥ коруланыжы керегинде тузалу кӧп јетирӱлер айткан.

2-чи Прибалтийский фронттыҥ командованиезиниҥ Иван Ефремовичти Кызыл Чолмон орденле кайралдазын деп эткен угузу бичигинде айдылат: «Старший сержант Демин дисциплинаны тудар, политический билгирлерлӱ, Ленинниҥ ле Сталинниҥ керегине, социалистический Тӧрӧлине бойын беринген, јуучылдар ортозында тоомјылу башкараачы». Орденди ол 1944 јылдыҥ кӱзинде алган.

Бистиҥ јуучылдарды ла офицерлерди албаты  изӱ уткыган

1945 јылдыҥ кандык айыныҥ 30-чы кӱнинде Украинский фронт Моравская Острава деп каланы јайымдаган. Кала јаан промышленный јер ле темир јолдордыҥ бириккени болгон. Оныҥ учун бу каланы немецтер сӱрекей тыҥ корулаган. Кандык айдыҥ учында бистиҥ черӱ Острава калага јууктап барарда, вермахттыҥ черӱзи сӱрекей тыҥ удурлашкан. Мында јаан јуу-согуш ӧткӧн.

Остравага јууктаган черӱде 127-чи јеҥил горнострелковый полк болгон.  Корпус 1944 јылда Карелияда, Заполярьеде, Норвегияда јуулашкан, оноҥ Чехияда Моравско-Остравной ичкерлеш операцияга аткарылган.

Кандык айдыҥ 30-чы кӱнинде 127-чи корпустыҥ командованиезиниҥ јакарузыла 3-чи ле 69-чы горнострелковый бригадалар Остравага табаруларды баштаган. Тӱнниҥ 10 саадында олор Остравице деп сууны кечер кӱрлерди алып алган. «Ју-согушта ӧштӱге јаан јылыйтулар эдилген. Бистиҥ черӱниҥ тӱрген ичкерлежиниҥ шылтузында ӧштӱниҥ јылыйтуларыныҥ кемин тоолоп алар арга јок болды… Каланыҥ улузы бистиҥ черӱни сӱрекей јылу уткыган, ончо улус оромдорго чыгып, бистиҥ јуучылдарды ла офицерлерди окшоп ло кучактап турган. «Бистиҥ јайымдаачыларыс!», «Маршал Сталинге мак!» деп сӱӱнчилӱ кыйгылар кӧстиҥ јажы ажыра айдылып турды. Оромдордо «Кызыл Черӱге мак болзын!» деп кычыру-лозунгтар илилген. Тураларга Советский Союзтыҥ ла Чехословацкий Республиканыҥ государственный маанылары кондырылган» — деп, јуучыл журналда бичилген.

127-чи горнострелковый корпустыҥ кӧп јуучылдары бу кӱн ат-нерезиле аҥыланган. Олордыҥ тоозында Туулу Алтайдаҥ барган ӱч јерлежис болгон. Корпустыҥ командующийиниҥ башкартузыныҥ батальоныныҥ кайучыл взводыныҥ командири лейтенант Георгий Иванович Балахнин, 69-чы бригаданыҥ 3-чи горно-стрелковый батальоныныҥ минометчиги Корней Алексеевич Куликов ло 69-чы бригаданыҥ 2-чи батальоныныҥ кош тартаачызы Петр Петрович Дикаев.

Олордыҥ ортозында эҥ ле јиит Георгий Балахнинге ол тушта 20 јаш јаҥы ла толгон. Ол јиит те болгон болзо, је јуу-чакта ого «тарыны јыткарарга» келишкен.  Ол јана баспас ла јалтанбас командир болгон, Кызыл Чолмон орденле кайралдаткан. Корней Алексеевич фронтко Шабалиннеҥ барган. Мында айдылган керектер болуп турарда, ого 34 јаш болгон, Чаргы-Оозында чыккан Петр Петрович Дикаев дезе бежен јажына јууктап келген.

«Моравский Остравада ӧткӧн јуу-согуштарда ла ичкерлештиҥ туркунына кайуларды турумкай ла јалтанбай башкарып, јуучылдарын јалтанбас кайучылдар болорына таскадып, берилген јакаруларды бӱдӱрген. Ончо јуу-согуштарда јуучыл пехотада јӱрӱп, ӧштӱлерди шиҥжӱлеп кӧрӧр пункттар тӧзӧгӧн» — деп,  лейтенант Балахнинди Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ экинчи степеньдӱ ордениле кайралдаарына угускан документтерде айдылат.

Кызыл Чолмон орденле кайралдаткан  кызылчерӱчил Куликовтыҥ ат-нерези керегинде мынайда бичилген: «Кандык айдыҥ 30-чы кӱнинде Моравский Остравада ӧткӧн јуу-согуштарда Одер сууны кечер тужында батареяны боеприпастарла ӧйинде јеткилдеерге, миналар јӱктенип, сууны ӱч катап эжинип кечкен».

Кызыл Чолмон орденди оныҥ јерлежи Петр Петрович Дикаев база алган. Ол јуу-согуштарда ӧштӱниҥ адыжыныҥ алдында бистиҥ артиллерияныҥ бӧлӱктерин боеприпастарла ӧйинде јеткилдеген. Мындый јеткилдеш ӧштӱге ӱзӱги јогынаҥ табару эдерине болушту болгон.

Остраваны јайымдаган кийнинде 127-чи горнострелковый корпус качып бараткан ӧштӱни истеген, Пражский ичкерлеш операцияда турушкан. Германияныҥ капитуляциязы керегинде сакылталу солунды олор чехтердиҥ Йичин деп калазыныҥ јанында уккан.

(«Туулу Алтайдыҥ солундары» сайттаҥ

С. Абысова кӧчӱрген)