Алтайдын Чолмоны

Ойрот јуучылдыҥ нерезин эзедип

07.05.2019

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда «За отвагу» медальла ӱч катап кайралдаткан, ӱстине Мактыҥ орденин алган улус Алтайыста ас табылар болор, айса болзо, јок то.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга 1941 јылдыҥ јайында, 18 јаштуда Оҥдой аймактыҥ Јоло јуртынаҥ атанган чагандык сӧӧктӱ Јаҥый Питешев јуудаҥ «За отвагу» деген ӱч медальду, Мактыҥ III степеньдӱ орденин, «За победу над Германией» деген медальду јанган.

Јууда турушкан улдаларысты, таадаларысты, акаларысты, эзен јӱрерде, не јазап сурап укпаганыс деп эмди сананадыс. Ол ӧйлӧрдӧ, јууныҥ туружаачылары кӧп болордо, бу улусты јаан баалабайтан да. Арга-чыдалдузы ончо улусла теҥ иштеген, бала-барказын азырап чыдаткан, короп астаган… Школдо ӱредӱчилердиҥ јакыганыла, олордоҥ јуулашканы керегинде сурагажын, бу керегинде куучындаарын сӱӱбейтен. «Јакшы ла неме јок… ӧлӱм-јидим… јуу-кан… кайдарга оны…» дейтен. Бу коркышту јуу-чакты ӧдӱп-јеҥип чыкканда, ондый неме база болбос, бала-баркага оны билери де керек јок деп, кӧӧркийлер байланып сананган болор.

Јаҥый акабыс Јоло јурттыҥ клубыныҥ јанында јаҥыс кып кичинек туразында печкениҥ оозында таҥкылап отуратаны санаама кирет. Оны «герой болотон кижи…» деп куучындарды угуп туратам. Је јалакай кӱлӱмјилӱ, кӧп эрмек айтпас акабыста кинолордоҥ, бичиктердеҥ кычырып, санаада јурап алган «геройдыҥ» кандый да темдеги јок болгон. Мен Јолоныҥ интернадында јадып ӱренгем ле неделениҥ учында одоштой Коркобы јуртыма јанып келеле: «Јаҥый акабыс-эшке барып јӱрдим, јакшы отуры…» – деп јетиретем. Байла, айылда улус барып кӧрзин деп айдып туратан.

Окылу јетирӱлерле, Јаҥый Питешев (документтерде Иван Иванович Петешев, кезик јерлерде угы орус, комсомол деп бичилет) 605-чи стрелковый полкто станковый пулеметтыҥ пулеметчиги болуп, 1941 јылдыҥ јаҥар айынаҥ ала 1942 јылдыҥ сыгын айына јетире јуулашкан. Оноҥ шыркаладып, 1943 јылдыҥ кочкор айына јетире госпитальда эмденген. Госпитальдаҥ чыгып, 1943 јылдыҥ кӱӱк айына јетире стрелковый бригаданыҥ 37-чи бӧлӱгинде минометчик болгон. 1943 јылдыҥ кӱӱк айынаҥ 1946 јылдыҥ јаҥар айына јетире – 730-чы стрелковый полкто станковый пулеметтыҥ бӧлӱгиниҥ командири.

«За отвагу» баштапкы медальды Јаҥый Боктунович Питешев 1943 јылдыҥ куран айыныҥ 27-чи кӱнинде алган. Бу јылдыҥ кичӱ изӱ айында – Курсктагы коркышту јуу-согуштардыҥ ӧйи – Ново-Черкасское деген јурт учун јуу-согуштарда конратакага чыккан гитлеровецтердиҥ табарузын миномедыныҥ огыла токтодып, ол 10-ноҥ ажыра фашистти ӧлтӱрген.

«За отвагу» деген экинчи медальды алтай јуучыл 1943 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинде Узорки деген јуртта ӧткӧн јуу-согуштарда немецтердиҥ контратаказын токтодып, нерелӱ јуулашканы учун алган.

«1944 јылдыҥ кичӱ изӱ айында Белоруссияны јайымдаар јуу-согуштарда сержант Питешев Козлы деген јурт учун јууда бойыныҥ автомадынаҥ 10 нацистти ӧлтӱре аткан, Подлазники деген јурттыҥ јанында јуу-согушта фашисттерге јалтанбай табарып, тогус немецти олјого алган» – деп, окылу јетирӱде айдылат. Бу нерези учун Јаҥый Питешев Мактыҥ III степеньдӱ ордениле кайралдаткан.

1945 јылдыҥ јазында Латвияныҥ Приекуле деген јуртыныҥ јанында ӧткӧн јуу-согуштарда Јаҥый Питешев башкарган отделениезин табаруга эҥ озо кӧдӱрип, јуучылдарды баштап барган. Бу нерези учун ол «За отвагу» деген ӱчинчи медальды алган.

Јаҥый Питешев јуудаҥ 1946 јылда јанып келеле, уй-кой кабырып, сакмандап, кире-чыга иштерде иштеп јӱретен. Атту-чуулу јуучыл кижи ӧлӧҥ ижинде ӱй улустыҥ бригадазын башкарганы јанынаҥ јерлештериниҥ кокырлу куучындарын јеени Эркей Садакович Чурпанов эске алат. Јаҥый Боктунович 1979 јылда 56 јаштуда божогон. Оныҥ уулы Байкалдыҥ айтканыла, адазыныҥ јууда алган шырказыныҥ чандырдаҥ ала кӧксине јетире изин олор кӧрӱп туратан. Ок ӧкпӧзин ӧдӧлӧ, бӧӧрӧгин табарып, јалмажынаҥ чыккан изи арткан. Божоордо, бу кижи јарым ӧкпӧлӱ ле бир бӧӧрӧктӱ јӱргенин эмчилер айткан. Јаҥый Питешев бу шырканы 1942 јылдыҥ куран айында алган. Бодогондо, Ада-Тӧрӧл учун јууныҥ сӱрекей кӱч, белтирлӱ ӧйинде јаан шыркалу, будына ла тургадый, мылтык туткадый ончо улусты эмчиликтердеҥ јууга аткарган. Кижиниҥ кызалаҥду айалгаларда арга-кӱчиниҥ чыдалы керегинде кӧп айдылат. Јаҥый да акабыс јууныҥ учына јетире јӱрӱп, Алтайына јанарга, оныҥ кийнинде балдарын азырап чыдадарга чыдажып јӱрген болор. Јууныҥ кенеги болгоны керегинде бичик те аларын керексибеген.

Борол јеҥебисле (эмчи болгон Михаил Михайлович Сазанкинниҥ эјези) кожо олор алты бала азырап чыдаткан. Борол јеҥебис эзен-амыр Јолодо, балдарында јӱрет. Бу кижиниҥ окылу јажы 95, је кичинеде бичилген деп, балдары айдат. Јуу башталарда, кижиге барып калганын сананза, 100 јаш једип калган болор.

Јаҥый Питешевтиҥ адазы Бокту ӧрӧкӧн, 1870 јылдыҥ кижизи, «Ленинле кожо бир јылда чыккан деп, кичинекте ле сагыжымда артып калган – деп, Э. С. Чурпанов куучындаган. – Бис оны «Таада» деп байлайтаныс. Оборы јаан, сыны 2 метр кире кижи болгон. Бир таарды јӱктенеле, јеп-јеҥил апарып јадар». Јажы јаан, карыган учун оны јууга албаган. Ол Јолодоҥ Јыртай, Боочыдаҥ Бачым деген улусла кожо јуу ӧйинде Воронеж деген калага јетире мал апарганы керегинде Боктуныҥ эҥ кичинек кызы Јыргабай Боктуновна куучындаган. Бу ла ӧйдӧ оныҥ уулы Јаҥый Воронежтиҥ госпиталинде јаан шыркалу јаткан эмтир. Је оны кайдаҥ билзин, јолукпаган.

«Эрјине мал јуу ӧйинде эр улусла теҥ иштеген. Сыраҥай јакшы малды фронтко апарган. Артып калганын ичегези ӱзӱлгенче, ичи-карды чыкканча иштедетен. Эрјине мал эр кижиниҥ ордына јӱрген. Ӱй улус, балдар јерди колло кыралап, тырмап турганын кӧрӱп болбой, Бокту ӧрӧкӧн, ӧскӧ дӧ каргандар тайларды ӱредип туратан. Байла, кандый да кӱчи арткан болбой…» – деп, Борис Укачинниҥ «Ӧлӧргӧ јетире эм де узак деген» јарлу романыныҥ геройы Борбок-Кара, јӱрӱмде Јолјакшы Сельбиков ӧрӧкӧн јууныҥ ӧйлӧрин эске алып куучындаган.

Байа, јуулу јерге јетирген малды эшелонноҥ чыгарган ӧйдӧ олорды тудары база кӱч керек болгон эмтир. Мал јер башка маҥтаза, тудуп болбозын адып, солдаттарга азык эдетен. Јаҥый акабыс јылкы малдыҥ ичи-кардын кайнадып јигени, кожо јуулашкан нӧкӧрлӧри мыны јаман кӧргӧни керегинде куучын биледе арткан.

Боктуныҥ кожо чыккан карындаштары Турачы, Темдек, бодоштыра Ачап јууга барган. Турачы Петешевти јууга куран айдыҥ учында апарган. Уулы Карамайдыҥ эске алганыла, адазы оны учкаштырала, Тунгак деген јерде кузуктаган. Эҥирде турлузына јанып келеле, кузукты отко быжырып черткен. Эртен тура туруп келзе, адазы јууга атана берген. 1941 јылдыҥ учында Турачыны бажында шыркалу, јарым тынду јетирип экелгендер.

Темдек Питешевти Јолодо школды тудуп турарда јууга апарган деп, адам айдар. Ол сӱрекей ус, кузнец кижи болгон деген куучын арткан. Темдек јуудаҥ јанбаган, бу кижи керегинде кандый да јетирӱлер јок. Ойрот автоном областьтаҥ јууга барып јаткан кӧп улусту поездти јолой бомбалаган, Темдек ол улустыҥ ортодо болгон болордоҥ айабас деп, јууда јылыйган улусты бедиреген республикада «Поиск» деген отрядтыҥ улузы айдышкан.

Коркобы јуртта јаткан јаан јашту ӧрӧкӧн Јала Малташеваныҥ эске алганыла, Питештиҥ јууга барган уулдарында кижини кӧмӱрле јураза, танып ийер јурукчы уул болгон. Ол та Темдек, та ады ундылып калган Ачап деген уул. Эркей Чурпановтыҥ айтканыла, Боктуныҥ Чага, Чагаш деген уулдары болгон ло олор 1920-30 јылдардыҥ айдулу керектерине табартып, сурузы јок јылыйган. Боктуда Чага, Чагат, Ачап деген уулдар болгоны керегинде бистиҥ карган энебис Јакшы Питешева эзен јӱрерде куучындап туратан.

Боктуныҥ ӱйи Эрте Тоотойдыҥ кыпчактарынаҥ, Евгений Модестович Чапыевтиҥ адазыныҥ, Мендештиҥ, кожо чыккан эјези болор. Олор он балалу болгон. «Сениҥ энеҥди Боктуга мен сӧстӧп бергем. Бокту јобош, јокту. Эрте калапту ӱй кижи, ус деп меге Токор деген кижи куучындаган» – деп, Јыргабай эјебис эске алат. Эрте 1936 јылда балдары оогошто јада калган.

«Адам кулурды тудуп-тудуп, очокто кӱлге быжырар. Калаштары јаан болор. Олорды кезип-кезип, балдарына ӱлештирер. Изӱ калашты алган ла бойынча, бӧрӱкке салып ийетенис. Меге јаан эдип берер, байла, эҥ кичинеги учун. Ого јаан берди, меге кичинек деп, бир ачыныш, чӧрчӧктӧш јок. Канча кире берген, јийле, ойноп јӱрер берерис. Мен калашты соодорго ӱрӱп болбой турзам, адам ӱрӱп-ӱрӱп, оогош эдип сындырып беретени санаама кирет. База орустардаҥ картошко казып экелетен – деп, Јыргабай эјебис эске алат. – Энебис божоордо, бисти ӧскӱс балдардыҥ туразына берерге санангандар, је адам бербеген дежет. Ол сӱрекей аҥчы кижи болгон. Эликти адала, кардына канын урала, ичи-кардын таштабай, ӱзе экелер. Балдары кӧп тӧ, канайда да азыраар керек…».

Боктуныҥ он балазынаҥ эзен артканы – Јаҥый, Јыргал, Јаҥмыр, Бабый, Јыргабай болгон. Олордоҥ бӱгӱнге јетире јӱргени Кулады јуртта јаткан 82 јашту Јыргабай Боктуновна. Энези божоордо, ол 2 јашту болгон. Бӱгӱн Оҥдой аймактыҥ Јоло јуртында, Горно-Алтайскта, тергеебистиҥ ӧскӧ дӧ јурттарында олордыҥ бала-барказы јуртайт.

«Азыйда улус балдарына ада-ӧбӧкӧзи кем болгонын, айду-истежӱдеҥ, балдарыныҥ иштеер јолын буудактаарынаҥ јалтанып, айтпайтан. Оныҥ учун эмдиги ӱйе јаандары кем болгонын билбес» – деп, Јолјакшы ӧрӧкӧн айткан. Бу чын болор.

1904 јылда Кан-Оозы аймактыҥ Тӧрӧм деген ӧзӧгинде ӧткӧн буркан јаҥдулардыҥ мӱгӱӱлинде ӧлтӱрткен деп бичиктерде адалган сок јаҥыс кижи – Б(П)итеш, Бокту акабыстыҥ, мениҥ карган адам Турачыныҥ адазы. Олор Оймонныҥ улузы. Шиберти деген јерде јуртаган деген куучын бар. Мӱргӱӱлде јарлыктаган чагандык сӧӧктӱ 12 јашту Чугул деген кыс бала, бай ады Кегее, Питештиҥ эмезе оныҥ ага-карындаштарыныҥ ӧскӱс арткан балазы болгодый.

Мӱргӱӱлди тоскурып, адазын ӧлтӱрип, ондо турушкан улусты тӱрмелеп турарда, Битештиҥ уулдары качып, Тоотойго келген. Эҥ јааны Бокту ол ӧйдӧ кижи алып, Тоотойдо јуртаган болордоҥ айабас. Чугулды, мӱргӱӱл башкарган ӧскӧ дӧ улусты Бийсктиҥ тӱрмезинде эки јыл кире туткан. Јаргы олорды актап, јайымга божодордо, Чугул база Тоотойго келип јаткан, мында кижиге барган. «Битештиҥ уулдары аҥдап-куштап, тайга-ташта ла јӱретен. Той-јыргал болзо, тӱжӱп келер, оноҥ ойто чыга берер – деп, Евгений Модестович Чапыев мен јиит тушта бир катап куучындаганы санаама кирет. – Совет јаҥ туруп, качып јӱрген улусты тӱшсин, кижиниҥ тынын кыйбаган, кату-јаман керек этпегендерди кезетпес-истебес деген. Оноҥ тӱшкилеген…».

Ол тушта јазап сурап не укпагам деп эмди сананадым. Бистиҥ јаандарыс бу керегинде куучындабайтан. Карган адам эзен тужында ого Абайдаҥ ле Беш ичинеҥ тӧрӧӧн улус айылдап келип туратан. Ол божогон кийнинде бу тӧрӧӧндӧрлӧ колбу ӱзӱлген.

Бу кӱндерде јууныҥ јылдарын, Тӧрӧлиниҥ јайымы учун тынын кысканбай јуулашкан, иштеген улусты кажы ла биледе эске аладылар. Оныла кожо калыгыстыҥ ӧдӱп келген сӱрекей кӱч ле нерелӱ јолын. Санангажын, кажы ла биле бойыныҥ тӱӱкизин бичизе, бу бичиктердеҥ албатыбыстыҥ тӱӱкизи јуулып бичилер. Айдылбаган неме эмди де кӧп, јаандарыс мӧҥкӱ эмес, олор јанбас алтайга барып, астап јат…

Светлана Кыдыева