Алтайдын Чолмоны

Биле бек болзо, ороон до бек

14.05.2019

Алтай Республиканыҥ эл-јонго јонјӱрӱмдик јеткилдешти бастыра јанынаҥ јетирери аайынча тӧс јеринде кӱӱк айдыҥ 6-чы кӱнинде Билениҥ кӱнине учурлалган «Јылдыҥ билези» деген талалык кӧрӱ-маргаанныҥ очный бӧлӱги кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧтти.

«Јылдыҥ билези» деген кӧрӱ-маргаанныҥ туружаачылары мынаҥ озо аймактарда ӧткӧн кӧрӱ-маргаандарда эрчимдӱ турушкан. Солун кӧрӱ-маргаанда Горно-Алтайсктаҥ, Чамал, Шабалин, Оҥдой, Кош-Агаш ла Кӧксуу-Оозы аймактардаҥ 10 биле турушты. Олордыҥ кажызы ла «Јиит биле», «Јурт јердиҥ билези», «Кӧп балдарлу биле», «Россияныҥ алтын билези» ле «Биле — чӱм-јаҥныҥ,  јаҥжыгулардыҥ коручылы» деп адалган ууламјылардыҥ бирӱзинде туруштылар. Талалык кӧрӱ-маргаанды Алтай Республиканыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министерствозы ла АР-дыҥ эл-јонго јонјӱрӱмдик  јеткилдешти бастыра јанынаҥ јетирери аайынча тӧс јери ӧмӧ-јӧмӧ белетеп ӧткӱрди.

Талалык кӧрӱ-маргаанныҥ тӧс амадузы билениҥ учурын, тоомјызын јондыкта кӧдӱрери. Билелик јадын-јӱрӱмниҥ тӧзӧгӧзин, тазыл-тамырын, чӱм-јаҥжыгуларын, канча-канча ӱйелерге  ук-тӧслӧ улалып келген эрјине байлыгын, биледе ада-энениҥ, јаандарыныҥ чындыгын, чегин, карулузын шак ла бу кӧрӱ-маргаанныҥ туружаачылары берилген тӧрт јакылта-ченелте ажыра окылу жюриге ле кӧрӧӧчилерге толо кӧргӱстилер.  Баштапкы тур-бӧлӱкте – билеле таныштыру. Мында туружаачылар бойлорыныҥ угы-тӧзи, тарап-таркап барган јаандары, билениҥ једимдери, биледеги канча ӱйеге улалган јаҥжыгулар керегинде солун јетирӱлерле јуулгандарды, онойдо ок окылу жюрини таныштырдылар.

Оноҥ ары экинчи бӧлӱкте туружаачылардыҥ биле, билелик јадын-јӱрӱм керегинде калыктыҥ озодоҥ бери айдып салган кеп сӧстӧрин, табышкактарын, канатту сӧстӧрин билери кӧрӱлди. Нениҥ учун дезе бу ла кеп сӧстӧрдӧ, табышкактарда калыктыҥ ойгор ӱредӱзи, шӱӱлтези салынганын кажы ла биле јакшы билер. Бӱгӱнги кӱнде калык чӱмделгезиниҥ алтын кӧмзӧзиниҥ  байлыгын кӧп билелер бала-баркаларына айдып, ол байлыкка тайанып таскадат.

Ӱчинчи бӧлӱк «Јадын-јӱрӱминдеги ойгор ӱредӱниҥ јуунтызы» деп адалды. Бу бӧлӱкте туружаачылар бойлорыныҥ билези, текши јилбӱлери, онойдо ок билениҥ кажы ла турчызыныҥ таҥынаҥ јилбӱлери керегинде куучындадылар.  Мында текши билениҥ једимдерин керелеген Мактулу грамоталар, дипломдор, Быйанду самаралар солун болды.  Кӧрӱ-маргаанда турушкан билелердиҥ кажызы ла бойыныҥ чыккан-ӧскӧн јеринде, аймак, республика кеминде ӧткӧн маргаандарда улай ла эрчимдӱ туружып тургандары шак ла бу бӧлӱкте кӧргӱзилди. Кӧрӱ-маргаанда билелер балдарыла, баркаларыла турушканы јарамыкту.  Ада-эне балдарын оогоштоҥ ала мынайда таскадып јатканы база ӱредӱ, таскамал ине.

Тӧртинчи бӧлӱк – айылга берилген јакылта јайаандык ууламјылу болды. Кажы ла биле бойыныҥ чӱмдемел ижин белетеп алган болуптыр. Мында  билелер јайаан јайалталарын, кокыр-каткызын, кожоҥын, бијезин бийик кеминде кӧргӱстилер. Анчада ла алтай албатыныҥ кӱндӱзегиле, кӱӱнзегиле, келген улусты бар-јогыла кӱндӱӱлериле колбулу чӱм-јаҥы јуулгандарга јилбилӱ болды.

Јаскы јараш кӱнде билелерди олордыҥ каруулу ла јакшынак кӧдӱриҥизинде јӧмӧӧргӧ, кӱӱн-санаазын кӧдӱрерге, ачык ла једимдӱ јол кӱӱнзеер амадула Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Эмиль Толкочеков  ло «Беловодье» деген албаты ӧмӧлиги келдилер. Артисттер ӧзӧккӧ табарар бир канча  јараш кожоҥдорын сыйлады. Олор јуулган билелерге мындый ла нак, ӧмӧркӧк лӧ аргалу-чакту, ырысту болзын деп кӱӱнзедилер. Кажы ла биле угы-тӧзиле, јаҥдаган јаҥыла, јаҥжыгуларыла байлык болгонын олор база темдектедилер.

«Јылдыҥ билези»  кӧрӱ-маргаанныҥ туружаачыларыныҥ јайаандык ижин окылу жюри ајарулу кӧрӱп баалады. Окылу жюриде Алтай Республиканыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министерствозыныҥ, республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ совединиҥ Ассоциациязыныҥ, Россияныҥ балдарыныҥ фондыныҥ Алтайдагы талалык бӧлӱгиниҥ, «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» республикан газеттердиҥ чыгартулу улузы болгон, «Россия-24 «Эл Алтай» телеканал эрчимдӱ иштеди.

Кандый ла  кӧрӱ-маргаанда јолду јеҥӱчилдердиҥ ады-јолдоры адалатан јакшынак јаҥжыгу бар ине. Айдарда, бу да «Јылдыҥ билези» кӧрӱ-маргаанда башка-башка ууламјылар аайынча јеҥӱчил билелердиҥ ады-јолдоры адалды. Онойып, «Јиит биле» деген ууламјыда јеҥӱ Шабалин аймактаҥ Аткыр ла Евгения Мендешевтердиҥ билезине келишти. «Јурт јердиҥ билези» ууламјыда эҥ артыгы болуп Оҥдой аймактаҥ Сергей ле Оксана Зубакиндердиҥ билези адалды. Шабалин аймактаҥ Павел ле Эльвира Шагаевтердиҥ билези, Кош-Агаш аймактаҥ Василий ле Любовь Мудаевтердиҥ билези «Биле – чӱм-јаҥныҥ, јаҥжыгулардыҥ коручылы» деген ууламјыда јеҥӱчилдер болуп чыктылар. «Россияныҥ алтын билези» деп ууламјыда јеҥӱчилдер  Исак Демидович ле Салбан-Антонида Манхыновна Саблаковтордыҥ билези, «Кӧп балдарлу биле» деп ууламјыда Кош-Агаш аймактаҥ Сержан ла Акгуль Малсаковтордыҥ билези јеҥӱчил болуп чыкты.

Республикан кӧрӱ-маргаанныҥ ончо туружаачыларына Быйанду самаралар, кереес сыйлар табыштырылды.

Кӧрӱ-маргаанда эрчимдӱ, акту кӱӱндеринеҥ турушкан кажы ла биле бойын эҥ ле нак, ачык-јарык, кокырчы ла быжу, чындык деп кӧргӱстилер. Олордыҥ кажызынаҥ ла јаҥы айыл-јурт тудуп, баштапкы алтамдарын эдип јаткан билелерге јозок алгадый ырысту учурал болды.  Биледе амыр-энчӱ, токыналу айалга болзо, бала-барка да су-кадык, ачык-јарык кӱӱн-санаалу болуп ӧзӧр. Ада-энези эптӱ-јӧптӱ, бой-бойын тооп, сӧзин-эрмегин угужып, учураган уур-кӱчтерге туйуксынбас, ичкери ле барза, биле бек болор. Биле ол шибее, бала-барказын ыжыктап, ырысла-сӱӱшле курчаган јараш ла јаан телекей деп  айдарга јараар. Биледе токынал болзо, ороондо до токынал, амыр-энчӱ деген эрмекте тереҥ учур бар деп, ӧткӧн билелик байрам јарт кереледи.

«Јылдыҥ билези» деген республикан кӧрӱ-маргаанныҥ «Россияныҥ алтын билези» деген ууламјызында јеҥӱчил болуп Кош-Агаш аймактаҥ Исак  Демидович ле Салбан-Антонина Манхыновна Саблаковтордыҥ билези чыкканы керегинде ӧрӧ айдылып калган.

Талалык кӧрӱ-маргаанныҥ «Россияныҥ алтын билези» деген ууламјызында бежен јылдаҥ ажыра амыр-энчӱ јуртап, бала-барказын чыдадып, эл-јонныҥ тоозына кошкон тоомјылу билелер кирет.

Ады-јолы  јарлу, ороонныҥ канча-канча бийик кайралдарыла, Мактыҥ грамоталарыла јолду кайралдаткан Исак Демидович ле Эне-Герой Салбан-Антонина Манхыновна алтан бир јыл эзен-амыр јуртап, он балазын эки алаканныҥ кырына экчеп чыдаткан. Бу биле бойыныҥ эрјине  тойын темдектеген эди. Јон ортодо јаан тоомјыда Саблаковтордыҥ билези 2018 јылда ороонныҥ бийик кайралыла «За любовь и верность» деген медалиле кайралдаткан.

Тӧӧлӧс сӧӧктӱ Исак Демидович 1928 јылдыҥ, тогузон эки јажына барып јат. Алкы бойы јаан ла нак билениҥ јааны, бала-барказыныҥ ортозында баш болуп отурат. Эш-нӧкӧри Салбан-Антонина Манхыновна кыпчак сӧӧктӱ, 1936 јылдыҥ, сегизен ӱч јажына барып јат. Ол кыпчак сӧӧктӱ Маныкы Тадыровтыҥ ла тоҥжаан сӧӧктӱ Мама Одорованыҥ кызы. Кожо чыккан акалары Јӧӧжӧ лӧ Шӱӱјиҥ, эјелери Анастасия ла Маҥба. Олордыҥ кажызы ла айыл-јуртту, бала-баркалу, мал-ашту калыҥ јурт-уйа.

Саблаковтордыҥ јаан ла нак  билезинде ада-энези балдарын оогоштоҥ ло ала ишке таскаткан.  Байа мынызы уул баланыҥ, онызы кыс баланыҥ ижи деп качан да ылгабайтан. Тӧп, чыйрак уулдары, темдектезе, кӧктӧнӧр, ийнектерди саар, кыстары дезе атка чыккан устар, кажаан-чеденниҥ ӧтӧгин казар, ӱйген ӧӧрӧр, тӱк сабаар, кийис базар, јуурканды, кеп-кийимди кӧктӧӧр. Айылдыҥ ичинде иште, онойдо ок тышкары кату-кабыр иште, малды азыраар, кабырар, тӧрӧдӧр иште ле оноҥ до ӧскӧзинде ада-энезиниҥ берген таскамалын, ӱредӱзин балдары бӱгӱнги кӱнде бойлорыныҥ билелеринде улалтат. Ада-энезиниҥ ырызы балдарында.

Бу билениҥ бала-барказы, кӱйӱлери, келиндери калыктыҥ чӱм-јаҥын, калык чӱмделгезин сӱреен јакшы билер. Олор республика, аймак, јурт кеминде ӧдӱп турган байрамдардыҥ, кӧрӱ-маргаандардыҥ эрчимдӱ туружаачылары. Бойыныҥ ӧйинде Исак Демидович ле Салбан-Антонина  Манхыновна бала-барказыла кожо Эл-Ойындардыҥ эрчимдӱ туружаачызы болгонын «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ишчилери јылу сӧстӧрлӧ эзеттилер.  Саблаковтордыҥ је ле деген ар-јӧӧжӧзиле  јык эткен кийис айлынаҥ айылчылар айрылбайтан. Аскан казаны изӱ, элкем-телкем ээлери кӱндӱзек, јалакай болгоны кӧп улустыҥ санаазында артып калганы база балдарыныҥ, баркаларыныҥ ичкери јолына ине.

Саблаковтордыҥ калыҥ јуртында бала-барказы јурт ээлемде, мал ижинде озочылдар. Бу јаан биледе балдарыныҥ ончозына јуугы – Алтай Республиканыҥ јурт ээлеминиҥ нерелӱ ишчилери. «Республиканыҥ алтын кӧмзӧзи» деген ат-јолло шак ла Саблаковтордыҥ калыҥ јуртын адаарга јараар.

Олордыҥ билезинде беш уул, беш кыс. Јаан уулы Александр Исакович амырап калган. Эки кызы Ульяна ла Милана билелерлӱ, балдарлу. Владимир Исакович, Евгений Исакович, Менкуш Исакович Алтай Республиканыҥ јурт ээлеминиҥ нерелӱ ишчилери.  Эҥ кичӱ карындажы Кӱндӱ Исакович. Олордыҥ кажызы ла билелерлӱ, бала-баркаларлу, мал-ашту, республикада тоомјылу билелердиҥ тоозында.

Исак Демидовичтиҥ ле Салбан-Антонина Манхыновнаныҥ кыстарыныҥ  эҥ јааны Светлана Исаковна (Енчинова) амырап калган, беш балазы айыл-јуртту, балдарлу. Агунай Исаковна (барган јурты Малчановтор), эки балалу. Арина Исаковна (Чӱрекенова) билелӱ, беш балалу, балдары билелерлӱ, балдарлу. Светлана Исаковна (Сергеева) одус јылдаҥ ажыра мал ижинде иштеп јат. Эки уулду, билелерлӱ. Кыстардыҥ эҥ оогожы Айдыҥ Исаковна (Дибесова) билелӱ, тӧрт баланыҥ кару энези.

Саблаковтордыҥ бала-барказы, эл-тӧрӧӧни јер-Алтайды ӧткӧн. Балдарыныҥ кажызыныҥ ла билезин, бала-барказын, кем кайда иштеп эмезе ӱренип турганын ончозын элбеде бичизе, таҥынаҥ јилбилӱ бичик болорында алаҥзу јок. Айса болзо,  јуук ӧйдӧ баркаларыныҥ бир-бирӱзи угы-тӧзи, јаандары, таадазы, јааназы керегинде бичиир ле болор.

«Јылдыҥ билези» деген талалык кӧрӱ-маргаанга Салбан-Антонина Манхыновна бала-барказыла кожо келген. Јол ыраак та болзо, ӧрӧкӧн кӱчсинбей, бала-барказыныҥ јолын баштап јӱрди. Олор дезе энезин колдыҥ бажына алып јӱредилер. Билениҥ јааны, айылдыҥ ээзи Исак Демидович айылда арткан.  Энезин, јааназын ыраак ла каруулу јолго уулы Менкуш Исаковичтиҥ билези, эш-нӧкӧри Ырысту Николаевна, уулдары Шуну (медколледжте ӱренет), ортон уулы Ажу 9-чы класстыҥ ӱренчиги тайгада малын кӧрӱп арткан, кичӱзи Демид (школдо ӱренет), Светлана Исаковна ла унуктары Эвелина, Эрмек, Арина Исаковнаныҥ барказы Байана ӱйдешти.

Эре-Чуйдаҥ амадап келген Саблаковтордыҥ билезиниҥ сӱрлӱзин! Ончозы алтай кебин кийген, кожоҥдогон, јаҥарлаган, ойногон-каткырган. Бу биледе кажызы ла ус ине, айдарда, кийген кептерин де бойлоры кееркедип кӧктӧгӧни јаан учурлу јайаан иш деп айдар керек. Бот, мындый солун биле келип, кӧрӱ-маргаанда турушканы оморкодулу. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларыныҥ адынаҥ бу јаан ла нак билеге амыр-энчӱ, бек су-кадык, ичкери јаан ла ачык јол кӱӱнзейли.

К. ПИЯНТИНОВА