Алтайдын Чолмоны

«Бисте де операныҥ ла балеттиҥ театры болор»

14.05.2019

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ јаан залында кандык айдыҥ 26-чы кӱнинде ады-чуузы јер-телекейди ӧткӧн, ыраак ла јуук талаларда ады-јолы јарлу, танылу, РФ-тыҥ нерелӱ артизи Айана Шинжинала «Лицом к лицу» деп адалган јайаандык эҥир ӧтти.

Алтай Республиканыҥ бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» деп эл театрыныҥ художественный башкараачызы, калыктар ортодогы ла бастырароссиялык кӧрӱ-маргаандардыҥ лауреады, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады, балдардыҥ бије санадыныҥ «Алтам» школ-студиязыныҥ тӧзӧӧчизи ле башкараачызы Айана Шинжина алтай албатыныҥ јаркынду, тоомјылу, сӱӱген ле оморкогон кызы деп билерис. Јайааннаҥ јайылып тӱшкен јайаандык јайалталу А. Шинжина бир канча бичиктердиҥ, бичимелдердиҥ авторы. Ол алтай бијеге ӱредери аайынча теорияныҥ ла методиканыҥ тӧзӧгӧзин салган ла бу ишти кӧнӱ ле тӧзӧмӧлдӱ, бийик кеминде бӱгӱнги кӱнге јетире једимдӱ улалтат.

Бијениҥ узы, билгири бийик режиссеры, ӱредӱчи-балетмейстер бойыныҥ ӧйинде Кыргызстанныҥ Государственный хореографический училищезин (Фрунзеде, балеттиҥ артизи), Россияныҥ Театрал санадыныҥ академиязын — ГИТИС-ти (Москвада, бијениҥ режиссеры), государственный службаныҥ Сибирьдеги академиязын (Новосибирскте) једимдӱ ӱренип тӱгескен.

Јайаандык эҥирде театрдыҥ јаан залында кӧрӧӧчилер, анчада ла јашӧскӱрим јык толо болды. Олордыҥ кажызы ла бу эҥирге амадап келген. Нениҥ учун дезе олор Айана Ивановнаны кӧп-кӧп јылдардыҥ туркунына јакшы билер. Алкы бойы да, јайаан ижи де калык ортодо јаан тоомјыда, јилбӱӱде болгонын шак бу туштажу лапту кереледи.

Айана Ивановна бойы јалакай кӧрӱмдӱ, укаа-санаалу, кеберкек ле јаркынду эпши. Ич ле тыш телекейиниҥ байлыгын сценада, кӧрӱде тургузылган ӧҥжик, јик табылбас, эптӱ, јараш кеп-кийимдери толо, чындык эдип кӧргӱсти. Шак ла бу солоҥыныҥ ӧҥдӧриле ойногон кеп-кийимдерин кийип, Айана Ивановна телекей кеминде санат телекейин баалап билер јаанды-јашты олјологон. Бијениҥ јаан јолына јаҥы ла чыккандарга байлык ченемелдӱ, билгири бийик ӱредӱчи, таскадаачы, јирме јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына ол сценада  једимдӱ иштеген ле бӱгӱнги де кӱнде чындык кӧрӧӧчилерин узыла, јайалтазыла, ичкери јӱткӱмелиле, турумкайыла кайкадат.

Ол оогоштоҥ ала бијелеген. Бијеге јайаан јайалтазы эне угыла келген. Энези тӧӧлӧс сӧӧктӱ Зоя Шагаевна Шинжина (Малчиева) бойыныҥ ӧйинде национальный школды божоткон. Ӱредӱчи, бичиичи, бичинерине јайалтазы база ла ада-энезинеҥ тӱшкен. Энези Зоя Шагаевна бойы баштамы класстардыҥ байлык ченемелдӱ ӱредӱчизи, кийнинде одус јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына Горно-Алтайсктагы бичик басмада чӱмдемел литератураныҥ редакторы болуп ак-чек иштеген. Адазы Таныспай (Иван) Боксурович Шинжин јаан класстарда алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп једимдӱ иштеген ле кӧп јылдардыҥ туркунына Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдында иштеген. Калык чӱмделгезиле јуук колбулу бичиичи, билимчи-фольклорист, кайчы Таныспай Шинжин јирме бичиктиҥ, кӧп тоолу монографиялардыҥ, ӱч јӱстеҥ ажыра билим статьялардыҥ авторы. Јайаан иштеринде калык чӱмделгезиниҥ, кайдыҥ, кай чӧрчӧктӧрдиҥ, кайчылардыҥ курч сурактарын кӧдӱрген. Јаҥыс та алтай калыктыҥ чӱмделгезиниҥ энчи байлыгы аайынча иштеген эмес, је онойдо ок тӱрк калыктардыҥ тӧс сурактарын база кӧдӱрген, бичиген. Јарлу кайчы кай чӧрчӧктӧрдиҥ, ӱлгерлик јуунтылардыҥ, куучындардыҥ ла повестьтердиҥ авторы болуп јат. Телекейдиҥ кӧп ороондорыла јорыктап, алтай албатыныҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥыла, јаҥжыгуларыла, тӱӱкизиле, калык чӱмделгезиле таныштырган. Онойдо ок «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газетте оныҥ бичимелдери кӧп јылдардыҥ туркунына јарлалган ла јарлалат.

«Горно-Алтайск јаар бис качан мен бир јаштаҥ эмеш ажарымда кӧчкӧнис — деп, Айана куучындады. —Кайкамчылу бала тужымныҥ куулгазын элестери јаантайын менле кожо. Мениҥ јаан акам Мерген меге сӱреен кару болгон: кайда ла барза, кожо алатан. Акамныҥ јанында мен кӧпкӧ ӱренгем. Акам кандый да ӧйдӧ мениҥ коручылым болгон, эмди де ол мени јаантайын јӧмӧп, болужып јӱрет. Мерген акам јети баланыҥ кару адазы. Кичинек карындажым Эркин база керсӱ, јымжак. База бијелеп туратан. Билелӱ, балдарлу.

Мен оогошто сӱрекей шулмус, ач-амыры јок, омок бала болгом. Ада-энеме эмеш кӱчке келишкен. Олор экӱ бӱгӱн мында, залда. Биске бастыра јӱрӱмиске јозок болуп артат. Мен эрте базып баштагам. Је јӱк ле 4 јаштуда тилим чыккан. Унчыкпай јӱреле, куучындап баштаарымда, мени токтодор арга јок болгон. Шак ол ӧйдӧҥ ала мен артист болорым деп, бойымда бек сананып алгам. Айылда колго не кирер — штора, тюль, наволочка болзын, мен олорды эптештирип, чӱрче ле јаранып ийетем. Озо ло баштап айылда бијелеерим, ӱлгерлер кычырарым. Оныҥ кийнинде јон ортозына чыгып баштагам.

Каланыҥ базарынаҥ ыраак јокто фотосалон болгон. Совет ӧйдӧ кӧп билелер фотого тӱжерге бого келетен. Анчада ла амыраар кӱндерде мында улус кӧп јуулатан, јаан очередь болотон. Мен дезе бу ла ӧйдӧ бойымныҥ «концертимди» кӧргӱзерим. Кӧрӧӧчилер дезе колчабыжар. Эҥ ле баштапкы кӧрӧӧчилерим олор болгон.

Оныҥ кийнинде кӱӱн-санаам кӧдӱрилип, кӧӧрӧп, бијелеерге бойыма эжер бедирегем. Акам баштапкы «партнерымды» — јаан айучакты комургайдаҥ белетеп берген эди. Айучакла экӱ бистиҥ кухняда бијелегенис. Бијелеш малинадаҥ кайнаткан вареньелӱ тазтыҥ јанында ӧткӧн. Је бијениҥ учкары айучак шак бу тазка тӱшкен эди…

Мен кӱӱни угарга, јуранарга сӱӱйтем. Агаштар, чечектер, ар-бӱткен, эбире кӧргӧним керегинде кожоҥдор чӱмдеерге јакшызынатам. Эҥирлер сайын адам меге Алтайдыҥ ээлери, калыктыҥ чӱм-јаҥы керегинде, албатыныҥ чӧрчӧктӧрин куучындаарын энчикпей сакыйтам. Алтай кай чӧрчӧктӧрлӧ, туујыларла ойын ажыра таныжатам. Адам, бир кӧрзӧҥ, баатыр боло берер, база кӧрзӧҥ — эрјине ат.

Ол мени ойын ажыра тӱӱкилик јолыстыҥ чике тӱбине апаратан. Мен кӧзимле кӧрӱп, кӧксиме салганым кайдаҥ да келген сӱр-кеберлерле эптӱ биригетен. Шак ол сӱр-кеберлер меге бӱгӱнги кӱнде сценада јаҥы бӱдӱмдерди, јуруктарды табарга, олорго јӱрӱм, тын, ийде берерге болушкан ла болужат.

Мерген акам мени бијеге алты јаштуда экелген. Пионерлердиҥ туразындагы кружокто ӱредӱчи болуп РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, кату сыркынду ла некелтелӱ Вера Николаевна Тозыякова иштеген. Тегин јӱрӱмде ол сӱреен јымжак, керсӱ кижи болгон. Удабай ла јаҥыс кружок меге ас болгонын оҥдоп ийгем. Оныҥ учун ӱредӱчимниҥ кийнинеҥ салбай ла баскам. Ол кайда балдарды бијелеерине ӱреткен — мен ондо. Коштой ло 1-кы таҥмалу кӱӱлик школдо фортепиано класста ӱренгем. Ӱредӱчим Ольга Ивановна Близнюкова болгон. База сӱреен тыҥ ӱредӱчи.

Бӱгӱнги кӱнге јетире мен бу ӱредӱчилериме быйанду јӱредим. Јолымда мындый јакшы улус учураганы база јаан ырыс ине. Јӱрӱмимде, ижимде тузалу ӱредӱни шак бу улус берген…

Бу ла ӧйдӧ школдогоным кайда. Ӱренер бичиктерди тыктаган рюкзагымды јӱктенип, колымда дезе ноталарды, бијениҥ кеп-кийимин чебер тудуп, билгирдиҥ телекейине меҥдегем.

Бир ӧйдӧ мен самбого до јӱргем, чанала да јыҥылагам, керек дезе барабанщиктердиҥ кӧрӱ-маргаанында турушкам. Бот, ондый, ач-амырын билбес, омок ло јилбиркек кызычак болгом.

Онойып, он јаш кирезинде бойымда артист болорым деген чаҥкыр амадуумга токтодым. Оноҥ јаан удабай, Фрунзедеги кӱӱлик-хореографиялык училищеге ӱренерге Горно-Алтайский автоном областьтаҥ баштапкы наборло меге кураа 12 бала атанганыс. Энем мени ӱч кӧрбӧгӧн сӱреен ыраак талага ӱйдежип тура ыйлаган: «Кызым, балам, айса болзо, мында ла артып каларыҥ. Ондо сегис јыл ӱренер керек!». Је мен сӧскӧ, мекеге кирбедим: «Эне, айлыҥа јан, оогош уулчагыҥ сени сакып јат!» — деп каруузын јандырдым (билебисте оогош карындажыс Эркин чыккан тужы).

Ӱредӱниҥ сегис јылы бир кӱндий элес эдип ӧдӧ конды. Ӱредӱ эртен тураныҥ сегис саадынаҥ орой эҥирге, сегис саатка, јетире улалатан.  Эртен турагы эмезе эҥирги ажанышка оройтызаҥ (шылтагы – эртен тура комнатаны јунуп-арутаганынаҥ эмезе эҥирдеги уроктордоҥ улам) биске курсак бербейтен.  Је мындый учуралга бисте кандый да ӧйдӧ азык болотон.  Тилимдеп кескен калашты  бис таскадаачылардаҥ јажырып, батареяларда кургадатаныс. Јылдыҥ ла ӱредӱзин таштап, кӧп балдар кайра јанып туратан. Кемге де ӱредӱ кӱчке келижетен, кем де кату ээжи-некелтелерге чыдашпайтан. Бис он эки бала барганыс,  је ӱредӱни јӱк ле беш кижи божотконыс.

Училищеде бисле кожо тыва балдар ӱренген. Олорго аҥылу адылу авиарейс те учуп келетен. Тываныҥ окылу башкараачылары республиканыҥ ичкери ӧзӱми, келер ӧйи учун тӧзӧмӧлдӱ иштеген. Јиит бијечилер амыраар ӧйдӧ гастрольдордо эрчимдӱ турушкылайтан. Олор бойлорын кичӱ Тӧрӧлине керектӱ деген оҥдомолло турумкай ӱренген деп сананадым. Бӱгӱнги кӱнде Тыва Республикада профессионал балет санат бийик ӧзӱмдӱ болгоны тегиндӱ эмес.

Биске областьтыҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи де келбегени карамду. Училищени божодып јадарыста, јеристе бисти ундып салгандый санаа болгон эди. Госэкзамендерди табыштырып турарыста, училищениҥ башкартузы кайкаган кептӱ сурайтан: «Нениҥ учун Туулу Алтайдаҥ чыгартулу улус јок?».  Училищениҥ берген направлениези аайынча мен Якутия јаар иштеп барар учурлу болгом. Је ада-энем: «Ылтам јериҥе јан, бойыҥныҥ культураҥды ӧскӱрер керек» — деп, меге бир ӱнле айдышты».

Училищени једимдӱ тӱгезип, јиит кыс бойыныҥ алдына база бир јӱрӱмдик, јайаандык амадузын тургускан. Билгирин  тереҥжидерге, театрал санаттыҥ Москвадагы государственный институдына кыйалтазы јогынаҥ кирер, ӱренер керек болгон. Је мында  автордыҥ бойыныҥ таҥынаҥ јайаандык ижи керек болуптыр.

Сакыбаган јанынаҥ 1986 јылда бистиҥ областьта «Алтай»  деген јайаан ӧмӧлик  тӧзӧлгӧн. Айана Шинжина мында бойыныҥ ӱредӱзи аайынча иштеп баштаган, ойын-концерттерде, гастрольдордо  эрчимдӱ турушкан.  Бир канча ӧйдӧҥ јиит хореограф бойын бијелер тургузып ченеген.  Эҥ баштапкызы алтай албатыныҥ «Кӱрее јаҥар» деген бијези болгон. «Бу бијени  гастрольдор ӧйинде Улаганныҥ, Оҥдойдыҥ залда отурган јаанактары кӧрӱп, ыйлаган эди — деп, Айана Ивановна эске алат. –Концерттиҥ кийнинеҥ олор меге келип, «бистиҥ јаш тужыстыҥ ойын-бијезиле такып ойто тушташтыс» деп айтканы качан да ундылбас».

Шак ла бу учурал оныҥ јӱрӱмдик ле јайаандык кӧрӱмин солыган, јаҥы  учур берген. Ол алтай албатыныҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥын орныктырар, калыктыҥ бијезиниҥ тазыл-тамырын, ӧзӧгин шиҥдеп, санаттыҥ бу ууламјызын јаҥы кемине чыгарар учурлу деп, јӱрегиле сескен.

Айана Ивановна культураныҥ кӧп тоолу ишчилериле кожо иштеп, эл театрдыҥ ойын-кӧргӱзӱлеринде туружып, алтай бијениҥ  теориязын ла методиказын тӧзӧӧр ишти баштаган.  Калыктыҥ чӱмделгезин, чӱм-јаҥын, кам јаҥын, кайа-таштардагы бичиктерди, Тастаракайдыҥ јажыдын, учурын, кыймыгын, тилин шиҥдеген. Темдектеп алган јайаан ижине јайалталу, профессионал бијечилер керектӱзин ол јакшы билген. 1990 јылда Кыргызстанныҥ областной училищезине ӱренери јайаандык ӧмӧликти тӧзӧӧр амадула бир бӧлӱк (баштапкы набор) балдар аткарылган. Бу балдар јаҥы тӧзӧлӧтӧн ӧмӧликтиҥ эҥ баштапкы туружаачылары болгон.

Алтай Республиканыҥ бијениҥ ле кожоҥныҥ    «Алтам» деген государственный театры 1997 јылда тӧзӧлгӧн. Оныҥ художественный башкараачызы бистиҥ таланыҥ ГИТИС-ти божоткон баштапкы профессионал балетмейстери Айана Шинжина деп кычыраачылар билер. Јайаан ӧмӧликтиҥ репертуары сӱреен байлык. Мында телекейдиҥ албатыларыныҥ бијелери,  бальный, хореография, классикалык бије, театральный ойын-кӧргӱзӱлер ле бӱгӱнги кӱнниҥ ууламјылары.

Је ондый да болзо, тӧс јерде алтай албатыныҥ бијелери. Јайаандык туштажуныҥ туружаачылары «Алтам» театрдыҥ су-алтай ӧзӧктӱ бијелерин изӱ колчабыжула уткыдылар. Айана Шинжинаныҥ тургускан бијелеринде кӱӱлик ойноткылар эмезе куштар, ар-бӱткен ле оноҥ до ӧскӧлӧри алтай ӧзӧктӱ, ийделӱ. Байлык ченемелдӱ режиссер, балетмейстер једимдерине болорзынбас, ол јаантайын бедирениште, јаҥыны табары, ченеери оныҥ јӱрегинде.

Айана Ивановна туштажу ӧйинде балдардыҥ бије санадыныҥ «Алтам» деген школ-студиязыныҥ ижи ле једимдери јанынаҥ база айтты. Ады јарлу студия 1999 јылда бойыныҥ ижин баштаган. Школ-студияныҥ эҥ баштапкы ӱренчиктери ӧскӱс балдар ла каланыҥ балдары болгон. Оноҥ ары студияныҥ учуры да, кеми де јаанаган. Бу школды каланыҥ, республиканыҥ кӧп-кӧп уулчактары, кызычактары једимдӱ божодып, талдама дегендери Россияныҥ бийик ӱредӱлӱ заведениелеринде ӱренет. Хореографияныҥ режиссеры, ӱредӱчи-балетмейстер А Шинжинаныҥ ырызы јаҥы ӱйениҥ јайаан јайалталарында деп айдарга јараар.

Айана Ивановнаныҥ јӱрӱмдик јолында уур-кӱчтер кӧп лӧ болгон. Је ол качан да, кандый да ӧйдӧ ичкери јӱткиген. Уур-кӱчтер оны ичкери ӧзӧргӧ, бекем ӧзӧктӱ болорго ӱреткен ле таскаткан. Кандый да айалгадаҥ, керектеҥ ол оныҥ јакшызын, тузазын алатан.

Айана Ивановнаныҥ  угы-тӧзи су-алтай. Угыла улалып келген ырыс-кежиги бӱгӱнги кӱнде оныҥ нак билезин курчулап-куйактап, корулап јӱрет. Оныҥ јанында  чындык эш-нӧкӧри Байрам Курдяпов, эрке-торко балдары Ак-Ай ла Јаҥар, ада-энези, эл-тӧрӧӧндӧри. Јаан аказы Мергенниҥ уулы Ай-Ханныҥ ады-јолы кеендикте, бије санадыныҥ телекейинде  база јарлу. Бӱгӱнги кӱнде Ай-Хан ла Ак-Ай је ле деген хореографтар. Олордыҥ концертин кӧрӧӧчилер энчикпей сакыйдылар. Кандый да ӧйдӧ «Алтам» кӧрӧӧчилерге  сӱреен јараш байрамды сыйлап, јаан-јаштыҥ кӱӱн-санааларын  кӧдӱрет.

Россия Федерацияныҥ СТД-зыныҥ Алтайдагы талалык бӧлӱгиниҥ (јааны С. Тарбанакова) белетеп ӧткӱрген «Лицом к лицу» деген эҥиринде Айана Ивановна республикада база јирме эмезе бежен јылдыҥ бажында бойында операныҥ ла балеттиҥ театры кыйалтазы јогынаҥ болор деген јаан амадузын айтты. Ол онойдо ок бӱгӱнги кӱнде талада бойыныҥ бије санадыныҥ критиктери, аналитиктери, аҥылу бийик ӱредӱлӱ специалисттери јок болгонын темдектеди.

Чындап та, республикада  јайалталу балдар сӱреен кӧп. Бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» театры таҥынаҥ башка ӧргӧӧлӱ болуп,  театрда  балдардыҥ школ-студиязы иштеген болзо, балеттиҥ училищези ачылган болзо, бу јаан ла керектӱ ууламјыда таланыҥ башкарузы јӧмӧлтӧ-болуш эдип, ишти ӧткӱрген болзо… Ӧҥзӱре сурактар сӱреен кӧп.  Айана Ивановна ол јанынаҥ бойыныҥ јолду шӱӱлтелерин айтты.

Јайаандык туштажу ӧйинде А. Шинжинага кӧп тоолу улус быйанду сӧстӧрин айдып, ижинде бийик једимдер кӱӱнзеди.

К. ПИЯНТИНОВА